شیر مادر
شیر مادر؛ مایع حیاتی و تامین‌کنندۀ نیازهای نوزاد در دو سال اول زندگی.
تاثیرات شیر مادر در رشد مناسب کودک و همچنین در پیشگیری از بسیاری بیماری‌های غیر واگیردار اثبات شده است. با این‌حال بعضی تغییرات در سبک زندگی و عواملی مانند تبلیغات شرکت‌های تجاری، موجب شده اهمیت شیر مادر در بعضی خانواده‌ها کم‌رنگ شود.
مفهوم‌شناسی
شیر مادر مایعی حیاتی با ویژگی تغییرپذیری مناسب بوده که نیازهای کودک را به‌نحو مطلوب فراهم می‌کند. شیر مادر متناسب با نیازهای کودک تغییرپذیر است، مثلا در روزهای نخست به‌دلیل نیاز بیشتر کودک به استراحت، شیر به‌صورت آغوز ترشح می‌شود که هم غنی‌تر و هم متناسب با حجم معدۀ نوزاد است و به‌تدریج بر حجم شیر افزوده می‌شود.[۱] همچنین اگر کودکی زودتر از موعد متولد شود، شیر مادر به‌طور طبیعی متناسب با نیازهای او تغییر می‌کند.[۲]
وضعیت شیردهی مادران ایرانی
امروزه تغذیه انحصاری با شیر مادر در بسیاری از کشورها از جمله ایران روند کاهشی دارد.[۳] در یک مطالعۀ صورت‌گرفته در سطح ملی، میزان تغذیۀ انحصاری با شیر مادر در ایران ۴۵.۹ درصد بیان شده است که نسبت به مطالعات گذشته نشان‌گر روند کاهشی آن است. شاغل بودن مادر،[۴] احساس ضعف و ناتوانی پس از زایمان،[۵] تبلیغات گستردۀ شرکت‌های تولیدکنندۀ شیرخشک در تغییر فرهنگ شیردهی مادران،[۶] فاصلۀ کم بین دو زایمان، نارس‌بودن نوزاد، کم‌بودن شیر مادر، بیمار بودن مادر یا نوزاد، حساسیت نوزاد به شیر مادر، مشکل جسمی نوزاد، جدایی کودک از مادر،[۷] مشکلات پستان، مصرف آنتی‌بیوتیک، مشکلات خانوادگی و ناراحتی‌های روانی[۸] از عوامل اثرگذار بر کاهش شیردهی ذکر شده است. بعضی پیشنهادها برای بهبود و افزایش آمار تغذیه با شیر مادر عبارت است از:
- برنامه‌های دولتی شامل افزایش سطح آگاهی مادران، برطرف کردن موانع و تشویق به تغذیه با شیر مادر[۹] و حمایت‌های اقتصادی؛ [۱۰]
- حمایت خانواده[۱۱] عاملی مؤثر بر تداوم شیردهی مادران؛ [۱۲]
- حمایت مراکز بهداشتی درمانی[۱۳] مثل آموزش به مادران در منزل و رها نکردن آنها پس از ترخیص.[۱۴]
شیردهی از منظر فقه و قانون
در صورت درخواست مادر، لازم است پدر بابت شیردهی به مادر اجرت پرداخت کند.[۱۵] شیردهی حق مادر بوده، حتی اگر طلاق گرفته باشد،[۱۶] اما اگر مادر از حق خود برای شیر دادن اجتناب کند، پدر این اجازه را دارد که برای نوزاد خود دایه بگیرد.[۱۷] همچنین شیر دادن بعد از دو سال اثر حقوقی نداشته و پدر نیز وظیفه‌ای در برابر هزینه‌های آن ندارد.[۱۸] قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران نیز شیردهی را حق مادر دانسته نه وظیفۀ او، با این‌حال اگر تغذیۀ کودک منحصر در شیر مادر شود لازم است که به نوزاد شیر دهد.[۱۹]
شیر مادر در آموزه‌های دینی
در آموزه‌های دینی شیر مادر بهترین[۲۰] و با برکت‌ترین شیر برای نوزاد معرفی شده است.[۲۱] از این‌رو مستحب است شیردهی به بچه با شیر مادر باشد، مگر این‌که به‌دلایلی، غیر مادر ترجیح پیدا کند.[۲۲] شیردهی به کودک دو سال کامل توصیه شده؛[۲۳] گرچه شیردهی تا بیست‌ویک ماه نیز اجازه داده شده و بعضی از فقها کمتر از این مدت را اگر بدون ضرورت باشد، جایز ندانسته‌اند.[۲۴]
جایگاه شوهر در شیردهی مادر
در میان عوامل مختلف بیرونی، همسر مهم‌ترین نقش را در تشویق، اعتماد به‌نفس[۲۵] و حمایت روانی مادر داشته و مهم‌ترین عامل در تمایل به شیردهی و تداوم آن است.[۲۶] از این‌رو لازم است همسر با درک شرایط مادر و حمایت‌گری،[۲۷] به استراحت و خواب کافی مادر توجه داشته و علاوه بر تامین امکانات لازم[۲۸] در رسیدگی به امور منزل نیز به همسر خود کمک کند.[۲۹]
فواید تغذیه کودک با شیر مادر
- شیر مادر همیشه در دسترس بوده و بدون نیاز به استفاده از ظروف و وسیلۀ خاصی قابل استفاده است.[۳۰]
- شیر مادر از نظر مواد معدنی و آب برای نوزاد کافی بوده و حتی در مکان‌های بسیار گرم‌وخشک نیازی به آب اضافی برای کودک نیست.[۳۱]
- شیر مادر موجب مصونیت در برابر بیماری‌هایی مانند بیماری‌های تنفسی، عفونت‌های گوش، اسهال و آلرژی‌ها می‌شود.[۳۲] مطالعات نشان داده نوزادانی که از شیر مادر تغذیه کرده‌اند در دوران سالمندی، به‌مراتب بیش از افراد محروم از شیر مادر، از سلامت دستگاه قلب و عروق برخوردار بوده‌اند.[۳۳]
- بعضی شواهد بیانگر تاثیر شیر مادر در رشد شناختی و افزایش هوش در بزرگسالی است.[۳۴] شیر مادر ضریب هوشی طفل (IQ) را ۳ تا ۱۱ واحد میتواند افزایش دهد.[۳۵]
- شیر مادر علاوه بر تامین نیازهای غذایی کودک، به‌دلیل توجه و تماس مادر با کودک هنگام شیر دادن، موجب تامین نیازهای عاطفی کودک[۳۶] و تقویت رابطۀ عاطفی میان مادر و کودک می‌شود.[۳۷]
تاثیر شیردهی در سلامت مادر
- احساس آرامش روحی و عاطفی[۳۸] و همچنین احساس رضایت[۳۹] و کاهش ابتلا به افسردگی پس از زایمان؛ [۴۰]
- کاهش احتمال به بعضی موارد سرطان[۴۱] مانند سرطان تخمدان و سرطان پستان؛ [۴۲]
- کاهش اضافه وزن، به‌دلیل استفاده از چربی‌های اضافی در دوران بارداری برای تولید شیر؛
- بازگشت سینه‌ها به حالت طبیعی قبل از بارداری؛ [۴۳]
- تاخیر در شروع عادت ماهیانه شده و جلوگیری از کم‌خونی مادر؛
- کاهش احتمال حاملگی زودرس.[۴۴]
عوامل اثرگذار بر شیر مادر
شیر مادر از تغذیه، حالت‌های روحی و روانی و همچنین از بعضی رفتارهای شیردهی از جنبۀ کمی و کیفی تاثیر می‌پذیرد. غذاهایی مانند گوشت، لبنیات، برنج، آش جو و سوپ ارزن شیر مادر را زیاد کرده و سیب‌زمینی و ترشی شیر مادر را کم می‌کند.[۴۵]
متخصصان مکیده‌شدن مکرر پستان مادر را موجب تداوم و فزونی شیر او دانسته و جداسازی کودکان پس از زایمان، استفاده از شیر خشک و استفاده از وسایلی مانند پستانک و شیشه شیر را موجب کاهش شیر بیان کرده‌اند.[۴۶]
حالت‌های روانی منفی مانند استرس، هیجانات و تنش‌های روحی و یا خستگی بیش از حد باعث کاهش شیر مادر شده[۴۷] و شیردهی در چنین شرایطی موجب تاثیر منفی بر کودک است.[۴۸]
کیفیت شیر دادن
به‌طور کلی نوزادان در مقدار نیاز به شیر مادر متفاوت بوده و توصیه متخصصان این است که در صورت توانایی کودک برای مکیدن، تعداد دفعات و مقدار تغذیه از شیر را به میل او واگذار کنند. به‌طور معمول روز اول تولد، کودک بعد از مکیدن، مدت طولانی می‌خوابد که همین سبب کمتر شدن دفعات تغذیه در روز اول است، اما در روز دوم تعداد دفعات شیر خوردن به ۸ تا ۱۲ بار می‌رسد.[۴۹]
مدت زمان تغذیه از شیر مادر
در قرآن کریم مدت شیردهی کامل دو سال بیان شده است.[۵۰] اطبای سنتی مانند حکیم جرجانی[۵۱] و ابوعلی سینا نیز طول مدت زمان شیردهی را دو سال بیان کرده‌اند. از نظر ابن‌سینا با ظهور دندان‌های نیش، لازم است غذاهای نرم وارد چرخۀ تغذیه کودک شده و شیر مادر نیز به‌تدریج کمتر شود. از بعضی اطبای سنتی نیز نقل شده کودک تا یک‌سالگی تنها از شیر مادر تغذیه کرده و بعد از یک سالگی غذاهای سبک را در برنامۀ غذایی کودک اضافه کنند.[۵۲] بعضی از مراکز علمی نیز زمان شروع غذای جامد را از شش‌ماهگی بیان می‌کنند؛ گرچه تاکید دارند که کودک تا یک‌سالگی به غذایی غیر از شیر مادر نیاز ندارد.[۵۳] از نظر بعضی حکیمان طب سنتی ایران، تغذیه از شیر مادر بیش از دو سال به مزاج طفل آسیب می‌رساند.[۵۴]
نحوۀ گرفتن کودک از شیر مادر
قرآن کریم چگونگی از شیر گرفتن را در اختیار پدر و مادر و با رضایت و مشورت آنها قرار داده[۵۵] و از پدر و مادر خواسته که اختلافات آنها موجب ضرر و زیان به کودک نشود.[۵۶] از شیر گرفتن بچه باید به‌تدریج صورت بگیرد.[۵۷] برخی برای این منظور از روش‌های سنتی مثل مالیدن خوراکی‌های تلخ و تند به پستان مادر استفاده می‌کنند.[۵۸] برخی، گیاه بسیار تلخِ صبر زرد را به نوک پستان می‌مالند تا نوزاد پستان را به دهان نگیرد.[۵۹] این الگوها مورد توصیه اطبای دوره صفویه نیز بوده است.[۶۰]
پانویس
- ↑ نظری توکلی، حضانت کودکان در فقه اسلامی، 1385ش، ص19.
- ↑ مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص269.
- ↑ الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص177.
- ↑ اسماعیلی و دیگران، «تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی شیرخوار و عوامل اجتماعی و جمعیت شناختی موثر بر آن در ایران»، 1401ش، ص793.
- ↑ جعفری اصل و دیگران، «عوامل مرتبط با تداوم تغذیه کودکان با شیر مادر»، 1393ش، ص4.
- ↑ جمیل الحیال، «تغذیه با شیر مادر در پزشکی و آموزه‌های اسلامی»، 1386ش، ص23.
- ↑ جلاهی و دیگران، «بررسی علل تغذیه با شیر مصنوعی در شیرخواران زیر 6 ماه تحت پوشش مراکز بهداشتی-درمانی استان مازندران سال 1382»، 1384ش، ص113.
- ↑ عزالدین زنجانی و دیگران، «پایش کیفی عوامل موثر بر تغذیه انحصاری با شیر مادر و تداوم آن در مناطق شهری و روستایی کشور در سال 1379»، 1381ش، ص137.
- ↑ اسماعیلی و دیگران، «تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی شیرخوار و عوامل اجتماعی و جمعیت شناختی موثر بر آن در ایران»، 1401ش، ص793.
- ↑ الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص194.
- ↑ الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص179.
- ↑ الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص190.
- ↑ الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص179.
- ↑ الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص180.
- ↑ نظری توکلی، حضانت کودکان در فقه اسلامی، 1385ش، ص89.
- ↑ طباطبایی، زن در قرآن، 1402ش، ص237.
- ↑ مکارم شیرازی، «احکام شیردادن نوزاد»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ نظری توکلی، حضانت کودکان در فقه اسلامی، 1385ش، ص31.
- ↑ «ماده 1176 قانون مدنی»، ویکی حقوق.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج100، ص323.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، 1365ش، ج8، ص108.
- ↑ خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، 1385ش، ج2، ص333.
- ↑ شبیری زنجانی، توضیح المسائل، 1388ش، ص539.
- ↑ خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، 1385ش، ج2، ص333.
- ↑ «نقش همسر در امر شیردهی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد.
- ↑ خیاطی، «علل قطع زودهنگام شیردهی و انتظارات مادران شیرده از خانواده و جامعه در سنندج»، 1386ش، ص29.
- ↑ خدایی، «نقش مهم حمایت‌گری پدران در فرآیند شیردهی مادران»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ «نقش همسر در امر شیردهی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد.
- ↑ الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص180.
- ↑ اصفهانی، آئین تندرستی، 1388ش، ص312.
- ↑ مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص274-277.
- ↑ فلدمن، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، 1399ش، ج1، ص162.
- ↑ محتشم امیری و جعفری شکیب، «نمونه‌ای از طب پیشگیری در آموزه‌های قرآن»، 1385ش، ج2، ص88.
- ↑ فلدمن، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، 1399ش، ج1، ص162.
- ↑ اصفهانی، آئین تندرستی، 1388ش، ص349.
- ↑ اصفهانی، آئین تندرستی، 1388ش، ص312.
- ↑ مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص278.
- ↑ حلم‌سرشت و دل‌پیشه، «چرا شیر مادر بهترین است؟»، 1380ش، ص60.
- ↑ مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص279.
- ↑ گودرزی، «تغذیه با شیر مادر»، 1390ش، ص14.
- ↑ مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص278.
- ↑ گودرزی، «تغذیه با شیر مادر»، 1390ش، ص14.
- ↑ حلم‌سرشت و دل‌پیشه، «چرا شیر مادر بهترین است؟»، 1380ش، ص60.
- ↑ مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص278.
- ↑ جانب‌اللهی، پزشکی سنتی و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم شناختی، 1390ش، ص143.
- ↑ محتشم امیری و جعفری شکیب، «نمونه‌ای از طب پیشگیری در آموزه‌های قرآن»، 1385ش، ج2، ص94.
- ↑ دانش، «استرس و تنش روحی باعث کاهش شیر مادران می‌شود»، خبرگزاری مهر.
- ↑ جانب‌اللهی، پزشکی سنتی و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم‌شناختی، 1390ش، ص143.
- ↑ عزالدین زنجانی و دیگران، «مجموعه آموزشی ترویج تغذیه با شیر مادر»، 1400ش، ص229-230.
- ↑ سوره بقره، آیه 233.
- ↑ قربانی و خادم، «اهمیت تغذیه با شیر مادر از دیدگاه آموزه‌های دینی، طب سنتی ایران و طب رایج»، 1396ش، ص46.
- ↑ قربانی و خادم، «اهمیت تغذیه با شیر مادر از دیدگاه آموزه‌های دینی، طب سنتی ایران و طب رایج»، 1396ش، ص45-46.
- ↑ فلدمن، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، 1399ش، ج1، ص162.
- ↑ حسن‌زاده آملی، سدرة المنتهی فی تفسیر قرآن المصطفی، 1388ش، ج1، ص283.
- ↑ سوره بقره، آیه 233.
- ↑ مکارم شیرازی، «احکام شیردادن نوزاد»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ الگود، طب در دوره صفویه، 1357ش، ص320.
- ↑ عزالدین زنجانی و دیگران، «پایش کیفی عوامل موثر بر تغذیه انحصاری با شیر مادر و تداوم آن در مناطق شهری و روستایی کشور در سال 1379»، 1381ش، ص136.
- ↑ جانب‌اللهی، پزشکی سنتی و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم شناختی، 1390ش، ص143.
- ↑ الگود، طب در دوره صفویه، 1357ش، ص320.
منابع
- قرآن کریم.
- اسماعیلی، مینا و دیگران، «تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی شیرخوار و عوامل اجتماعی و جمعیت شناختی موثر بر آن در ایران»، نشریه کومش، دوره 24، شماره 6، 1401ش.
- اصفهانی، محمد مهدی، آئین تندرستی، تهران، تندیس، چ9، 1388ش.
- الگود، سیریل لوید، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران، دانشگاه تهران، چ1، 1357ش.
- الهی‌دوست، سعیده و ربانی، علی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، مجله راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال سوم، شمارۀ 12، 1393ش.
- جانب‌اللهی، محمدسعید، پزشکی سنتی و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم‌شناختی، تهران، امیرکبیر، چ1، 1390ش.
- جعفری اصل، معصومه و دیگران، «عوامل مرتبط با تداوم تغذیه کودکان با شیر مادر»، مجلۀ پرستاری و مامایی جامع‌نگر، سال 24، شمارۀ 72، 1393ش.
- جلاهی، حسین و دیگران، «بررسی علل تغذیه با شیر مصنوعی در شیرخواران زیر 6 ماه تحت پوشش مراکز بهداشتی-درمانی استان مازندران سال 1382»، فصلنامه علمی‌پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مازندران، سال پانزدهم، شمارۀ 46، 1384ش.
- جمیل الحیال، محمد، «تغذیه با شیر مادر در پزشکی و آموزه‌های اسلامی»، ترجمۀ عمر سلطانی‌آذر، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، سال سوم، شمارۀ 9، 1386ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، سدرة المنتهی فی تفسیر قرآن المصطفی، قم، ال‍ف. لام. م‍ی‍م، چ1، 1388ش.
- حلم‌سرشت، پریوش و دل‌پیشه، اسماعیل، «چرا شیر مادر بهترین است؟»، پیوند، شمارۀ 265، 1380ش.
- خدایی، فاطمه، «نقش مهم حمایت‌گری پدران در فرآیند شیردهی مادران»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1403ش.
- خیاطی، فریبا، «علل قطع زودهنگام شیردهی و انتظارات مادران شیرده از خانواده و جامعه در سنندج»، مجله علمی علوم پزشکی قزوین، دورۀ 11، شمارۀ3، 1386ش.
- خمینی، سید روح‌الله، ترجمه تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ1، 1385ش.
- دانش، آذر، «استرس و تنش روحی باعث کاهش شیر مادران می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 22 مرداد 1392ش.
- شبیری زنجانی، موسی، توضیح‌المسائل، قم، سلسبیل، 1388ش.
- طباطبایی، محمدحسین، زن در قرآن، قم، واژه‌پرداز‌اندیشه، چ1، 1402ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب‌العلمیة، چ4، 1365ش.
- عزالدین زنجانی، ناهید و دیگران، «پایش کیفی عوامل موثر بر تغذیه انحصاری با شیر مادر و تداوم آن در مناطق شهری و روستایی کشور در سال 1379»، مجله پزشکی حکیم، دورۀ 5، شمارۀ 2، 1381ش.
- عزالدین زنجانی، ناهید و دیگران، «مجموعه آموزشی ترویج تغذیه با شیر مادر»، ایلام، روبه‌رو، 1400ش.
- فلدمن، رابرت، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، ترجمه مهدی عبداله‌زاده رافی، تهران، ارجمند، ویراست 8، چ1، 1399ش.
- قربانی، زینب و خادم، ابراهیم، «اهمیت تغذیه با شیر مادر از دیدگاه آموزه‌های دینی، طب سنتی ایران و طب رایج»، مجلۀ مطالعات اسلامی در حوزۀ سلامت، دورۀ اول، شمارۀ 1، 1396ش.
- گودرزی، مرجان، «تغذیه با شیر مادر»، مجله رشد آموزش پیش‌دبستانی، شمارۀ 11، 1390ش.
- «ماده 1176 قانون مدنی»، ویکی حقوق، تاریخ بازدید: 3 مهر 1403ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاءالتراث، چ3، 1403ق.
- محتشم امیری، زهرا و جعفری شکیب، عباس، «نمونه‌ای از طب پیشگیری در آموزه‌های قرآن»، مجموعه مقالات قرآن و طب، مشهد، دانشگاه شاهد، چ1، 1385ش.
- مصباحی، سیده‌گوهر و یعقوب‌زاده، آمنه، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»؛ مجموعه مقالات قرآن و طب، مشهد، مؤسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه، چ1، 1385ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «احکام شیردادن نوزاد»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 1 مهر 1403ش.
- نظری توکلی، سعید، حضانت کودکان در فقه اسلامی، تهران، سمت، چ1، 1385ش.
- «نقش همسر در امر شیردهی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1401ش.