زن در آیین بودا: تفاوت میان نسخه‌ها

آیین بودا با شعار رهایی انسان از رنج، پدید آمد و با نقد نظام کاستی در هند، می‌کوشید تا از رنج زنان بکاهد؛ اما بودا نتوانست مانع رسوخ مردسالاری در ذهنیت و آیین خود شود. در دعوت رسمی بودا، نگاه جنسیتی وجود نداشت؛ اما رهبانیت شیوۀ اصلی رسیدن به نیروانا شمرده شده و [[زن|زن]] زنجیر تعلق مرد به دنیا تلقی می‌شد؛ لذا تبعیض علیه زن در آیین بودا نیز تداوم یافت. زندگی راهبه‌ها تحت مدیریت راهبان ساماندهی شده و راهبه‌ها نمی‌توانند، خطای راهب‌ها را تذکر دهند. موقعیت اجتماعی و خانوادگی زنان تابع فرهنگ عمومی است. [[ازدواج|ازدواج]] برای افرادی که نمی‌توانند به رهبانیت متعهد بمانند امری شایسته دانسته می‌شود. آموزه‌های بودایی برای بانوان، در نقش زن، همسر و [[مادري|مادری]] احترام و جایگاهی خاص قائل است. والدین در قبال فرزندان خود مسئول بوده و فرزندان ملزم به تکریم والدین به‌ویژه مادر خود هستند.   

*دیدگاه دوم، با نگاهی منفی و زن‌گریز اعتقاد دارد که زنان تنها زمانی به رهایی دست می‌یابند که در بازگشت مجدد، به‌صورت مرد زاییده شوند. برخی از فرق بودایی بر این اعتقاد هستند.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 46، 59 و 60</ref> این دیدگاه باعث تغییر [[جنسیت|جنسیت]] برخی از زنان شد.<ref>[http://qabasat.iict.ac.ir/?_action=article&au=107903&_au=%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87++%D9%85%D8%AF%D9%86%D مدنی، محمودی، «نقش‌های زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، 1386ش، ص 177]</ref>

*دیدگاه سوم، با جداسازی زن‌گریزی و مردسالاری بر آن است که بودیسم در ذات خود تنفر و انزجاری از [[زن|زن]] ندارد و زن‌گریزی موجود در آیین بودا، محصول تأثیر عوامل فرهنگی و مردسالارانه جوامع بر آموزه‌های بودایی است.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 34 و 60.</ref>

زن در بودیسم دارای ظاهر فرشته و باطن شیطانی معرفی می‌شود؛ از سفارش‌های بودا به شاگردش آناندا، دوری‌کردن از زنان است؛ زیرا زن؛ شرور، حسود، بخیل، پست، فاقد اندیشه و همچون تمساح خون‌آشام است که در رود زندگی می‌نشیند تا شناوری را صید کند.<ref>[https://vista.ir/m/a/jq185 کشاورزی‌پور، «زن در ادیان بودا، زرتشت، یهود، مسیحیت و اسلام»، وب‌سایت مجله ویستا.]</ref> برخی محققین معتقدند؛ در بودیسم اولیه نگرش منفی به زن وجود نداشت؛ اما راهبانی که نمی‌توانستند به زنان تعلق خاطر نداشته باشند آنها را مذمت کرده و تحریک‌کننده شهوت می‌دانستند.<ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص71.]</ref> در برخی نحله‌های بودایی، مردان از حیث روحی، روانی و آگاهی برتر و کامل‌تر از زنان دانسته می‌شوند.<ref>[https://azadeh-madani.blogsky.com/1394/01 مدنی، «جنبة مؤنث در بودیسم با تأکید بر نگاه تانترا به زن»، وبلاک آزاده مدنی.]</ref>

قوانین رهبانیت بودایی برای زنان، متفاوت از مردان وضع شده و زندگی راهبه‌ها مانند زنان معمولی دارای محدودیت‌هاي بسیاري بوده است. برمبنای قانون بودیسم؛ همانگونه که [[زن|زن]] تحت قیمومت شوهر و مادر تحت قیمومت فرزندان خویش است، راهبه‌ها نیز تحت سرپرستی مردان راهب قرار دارند؛<ref>[https://jzvj.marvdasht.iau.ir/article_4057_9cfe2dd40fcf71aa50749eaf97b49a32.pdf فتاحی، «فهم عوامل اجتماعی مرتبط با جایگاه اجتماعی زنان راهبه»، ص250-249.]</ref>  لذا متابعت زن از مرد در تمام امور حتی در مراسم‌های مذهبی لازم دانسته می‌شود.<ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص72.]</ref>  

زنان هرچند سابقه رهبانیت داشته باشند باید به راهبان مرد احترام گذاشته و آنها را تعظیم کنند،<ref>[https://jzvj.marvdasht.iau.ir/article_4057_9cfe2dd40fcf71aa50749eaf97b49a32.pdf فتاحی، «فهم عوامل اجتماعی مرتبط با جایگاه اجتماعی زنان راهبه»، ص249.]</ref> تذکر دادن خطای راهبان برای راهبه در هر شرایطی ممنوع است. راهبه‌ها اجازه ندارند در صومعه‌های جنگلی یا به‌تنهایی زندگی کنند.<ref>[https://azadeh-madani.blogsky.com/1394/01 مدنی، «جنبة مؤنث در بودیسم با تأکید بر نگاه تانترا به زن»، وبلاک آزاده مدنی.]</ref> نگاه جنسیتی موجب شده بود که حتی راهبه‌ها به‌خود اجازه نمی‌دادند، بدون خواست راهب در مقابل او بنشینند. چنین دیدگاهی، منجر به تمایل برخی زنان بودایی برای تغییر [[جنسیت|جنسیت]] شد. <ref>[https://jzvj.marvdasht.iau.ir/article_4057_9cfe2dd40fcf71aa50749eaf97b49a32.pdf فتاحی، «فهم عوامل اجتماعی مرتبط با جایگاه اجتماعی زنان راهبه»، ص251- 250.]</ref> برخی محققین با اذعان به این تقیدات؛ اما نقش زنان در تحولات بودیسم را مهم می‌دانند.<ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص72.]</ref>  

بودا حتی پیشنهاد زنان مبنی بر ملاک قرار دادن سابقه برای احترام به جای جنسیت مرد را نپذیرفت.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 20 و 23</ref> بودا در عین سفارش به حفظ [[حرمت و کرامت زن در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای|حرمت زنان]] به شاگردان راهب خود آموخت که برای پاک ماندن تن و اندیشه خود، زنان را همچون مادر، خواهر یا دختر خویش بنگرند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 145</ref> با گسترش آیین بودا، مکاتب و گرایشات مختلفی در این آیین به وجود آمد.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/88134/ پاشایی، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، 1379ش، ص 241 ـ 252]</ref> فرقه هینایانا، جنبه فردی و رهبانیت را ادامه داد و فرقه مهایانا که جنبه اجتماعی را در نظر داشت معتقد بود بدون ترک خانمان نیز می‌توان از تعلقات رهایی یافته و به درجات والایی نائل شد.<ref>حکمت، نُه گفتار در تاریخ ادیان، 1342ش، ص 79 و 80.</ref> در این فرقه دیگر منعی برای زنان و افراد متأهل برای پذیرش آیین بودا وجود نداشت.<ref>پاشایی، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، 1379ش، ص 240؛ [http://ensani.ir/fa/article/156956/%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%85-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7-%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%B8%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%86%D8%A7%D8%B1%D8%B3- رضی، اصول تعالیم بودا (موعظه اندر بنارس)، 1344ش، ص 364]</ref> در برهه‌هایی از زمان و برخی مناطق، اعطای مقام دینی به زنان امکان‌پذیر بود.<ref>مدنی، محمودی، «نقش‌های زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، 1386ش، ص 176</ref>

آیین بودا با رهبانیت به وجود آمد و به [[تجرد قطعی|تجرد]] بسیار اهمیت می‌داد. از بین مذاهب مختلف آن تراوادا (هینایانا) به لحاظ معنوی برای [[خانواده|خانواده]] اهمیتی قائل نیست؛ اما در مذهب ماهایانا افرادی که قادر به زندگی رهبانی نبودند، [[ازدواج|ازدواج]] به همراه رعایت آموزه‌های بودایی امکانی برای رشد و تعالی محسوب می‌گردید؛<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص24 و 26</ref> چون مراقبت از زن و فرزندان از برترین نعمت‌ها به‌شمار می‌آیند؛ ازدواج عامل اصلاح افراد و چارچوبی دانسته می‌شود که زن و شوهر را از انحرافات جنسی بازمی‌دارد. از نظر بودایی‌ها؛ ازدواج باید براساس عشق و توأم با آرزوی خوشبختی برای افراد و حتی دیگر موجودات پیرامونی باشد تا محیط نیز انرژی مثبت را برای عروس و داماد بازتاب دهد.<ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص74-73.]</ref>  

از نظر آیین بودا، ازدواج یک پیمان غیردینی است که از قبل در جوامع وجود داشته است. در آیین بودا، ازدواج مقدس نیست و اصل بر تجرد است.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 25</ref> همچنین آیین محرمیت بین زوجین از اموری است که در آموزه‌های بودا نسبت به آن اظهار نظری نشده است.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 13</ref> پیوند ازدواج در بین بوداییان، طبق آداب و رسوم هر منطقه و گاه تنها با ثبت در دفتر اسناد رسمی به رسمیت شناخته می‌شود. بوداییان حتی نسبت به ازدواج [[همجنسگرایی (LGBT)|همجنس‌گرایان]]، اظهار بی‌طرفی می‌کنند. راهبان تنها با حضور خود در طول مراسم یا بعد از آن برای زوجین طلب خیر و برکت می‌کنند و نوع ازدواج برایشان فرقی ندارد.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 25 ـ 28</ref>

آیین بودا هر چند نسبت به مراسم ازدواج هیچ نظری ارائه نمی‌دهد؛ اما توصیه‌هایی به زوجین دارد و معتقد است رعایت این نکات، انسان‌ها را برای رسیدن به تعالی روحی کمک می‌نماید. بودا به عامه پیروان توصیه کرد که باید بدانند که با همسر و فرزند خود زندگی کرده و در عین حال از شهوت، راحت‌طلبی و تن‌بارگی اجتناب کنند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 223</ref> پدر و مادر موظف هستند؛ فرزندان خود را از رذایل دور و به کسب فضایل تشویق کرده و در آموزش حرفه‌ای به آنها کمک کنند، در زمان مناسب برای ازدواج‌شان اقدام کرده و اموال خود را برای آنها به ارث بگذارند.<ref>[https://tahoor.com/fa/article/view/114975 «ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور.]</ref> بودا، رابطه [[زن|زن]] و شوهر را بیش از مسائل جنسی دانسته و معتقد بود آنها با استفاده بهینه از الفت موجود می‌توانند یکدیگر را در پرورش فکر و دل به اندیشه آسمانی یاری دهند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 241</ref>  

برخی از توصیه‌هایی که به زنان پس از رفتن به خانه شوهر شده عبارت  است از:

 

برخی از توصیه‌های مربوط به مردان عبارتند از:

#رعایت احترام، ادب و دوستی نسبت به [[زن|زن]] خود.

درباره [[تک‌همسری|تک همسری]] یا [[تعدد زوجات|چند همسری]] در آیین بودا مطلبی نیامده و به سنت، فرهنگ و قوانین جوامع بستگی دارد؛ ولی آمده است که چنانچه مرد متأهل به دنبال همسر دیگری باشد دچار سقوط، تزلزل و تنزل شده و با مشکلات زیادی روبرو خواهد شد.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 35</ref>

هرچند هیچ حکمی در آیین بودا وجود ندارد که [[طلاق|طلاق]] را ممنوع کرده باشد؛ اما سوگند، امر مهم تلقی می‌شود و از آنجایی‌که [[ازدواج|ازدواج]] متضمن پذیرش تعهداتی متقابل است، باید تا آنجا که ممکن است از انقطاع این روابط و صدمات ناشی از آن اجتناب شود. <ref>[https://tahoor.com/fa/article/view/114975 «ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور.]</ref>از نظر بودا، در صورتی که زن و مرد نکات توصیه‌شده را در زندگی رعایت کنند خانواده‌ای خوشبخت داشته و هیچ‌گاه اختلافی بین آنان پیش نخواهد آمد.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 232</ref> در عین حال، چنانچه زندگی نامناسبی شکل گرفت و جدایی باعث تسکین درد و رنج حاصل از ازدواج نامناسب باشد؛ یا نقض برخی احکام مانند دروغ یا رابطه نامشروع رخ دهد، آیین بودا طلاق را مجاز می‌داند.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 35</ref>

*«ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: 13 اردیبهشت 1404ش.

*ادبی، محمد جواد، «روزنه‌ای به مفاهیم ادیان در دایره المعارف (دایره المعارف موجز آیین بودا)، اخبار ادیان، ش 15، شهریور و مهر 1384ش.

*امیرگان، امیر «رابطه اسلام و بودا و نگاه جریان‌های مختلف بودائی به اسلام»، وب‌سایت مرکز آینده‌پژوهی جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1395ش.

*جعفری، حسین‌علی و دادفر، سحر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، فصلنامه تحقیقات مدیریت آموزشی، سال چهارم، شماره 4، تابستان 1392ش.

*جعفری، حسین‌علی؛ محمدرضا دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، تهران، حکمت و عرفان، 1398ش.

*چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، ترجمه: هاشم رجب زاده، تهران، اساطیر، 1378ش.

*حکمت، علی اصغر، نُه گفتار در تاریخ ادیان، تهران، کتابخانه ابن سینا، چاپ دوم، 1342ش.

*دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، 1337ش.

*رضی، هاشم، اصول تعالیم بودا (موعظه اندر بنارس)، ش 6، 1344ش.

*شيرازي‌نژاد، آمنه، «زن در قرآن كريم و متون بودايي»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب:4 شهريور 1389ش.

*فتاحی، ذکیه، «فهم عوامل اجتماعی مرتبط با جایگاه اجتماعی زنان راهبه»، فصلنامه زن و جامعه، سال یازدهم، شماره 1، بهار 1399ش.

*کشاورزی‌پور، مریم، «زن در ادیان بودا، زرتشت، یهود، مسیحیت و اسلام»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید مطلب: 13 اردیبهشت 1404ش.

*مدنی، آزاده و محمودی، ابولفضل، «نقش‌های زنان در اندیشه بودایی و ابن‌عربی»، قبسات، شماره 43، سال 1386ش.

*مدنی، آزاده، «جنبۀ مؤنث در بودیسم با تأکید بر نگاه تانترا به زن»، وبلاگ آزاده مدنی، تاریخ بازدید: 16 اردیبهشت 1404ش.

*ناکامورا، هاجیمه، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، ترجمه ع. پاشایی، هفت آسمان، ش 5، 1379ش.

*هولم، جین؛ جان بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، ترجمه علی غفاری، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1384ش.