روضه‌های زنانه: تفاوت میان نسخه‌ها

مجالس روضه‌های زنانه، گونه‌ای تخصصی از مناسک عزاداری شیعی با محوریت بازخوانی روایت‌های عاطفی، خانوادگی و جنسیتی از واقعۀ عاشورا است که در چارچوب فضای زنانه و با کارکردهای اجتماعی، روان‌شناختی و معنوی ویژۀ بانوان سازماندهی می‌شود. این مجالس معمولاً در خانه‌ها یا حسینیه‌های کوچک خانگی تشکیل می‌شود و سابقه‌ای طولانی در فرهنگ ایرانی دارد.

== تعریف مجالس روضه‌های زنان ==

گونه‌ای از مراسم مذهبی شیعی که زنان با کنشگری آگاهانه، آن را به فضایی بینابینی (بین حوزۀ خصوصی و عمومی) تبدیل می‌کنند. این مجالس، از سویی با بازنمایی روایت‌های‌ عاطفی‌خانوادگی عاشورا، به بازتعریف نقش‌های جنسیتی می‌پردازند و از سوی دیگر، با ایجاد همبستگی زنانه، پاسخی به نادیده‌انگاری ساختاری هستند. بدین ترتیب، امر مذهبی در این فضا هم به ابزاری برای گفت‌وگو/ تقابل با قرائت‌های مردانه از دین و هم به مکانیسمی برای مقاومت یا بازتوزیع سرمایه‌های نمادین تبدیل می‌شود.<ref>. [https://www.jwss.ir/article_144247_63c40d5db53de1cb1d7dce52bddb30c0.pdf کرمی و همکاران، «تعارضات و همسویی­ها در ساخت مجالس مذهبی زنانه در شهر تهران»، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۱.]</ref>  

== تاریخچه مجالس روضه­های زنانه ==

=== ۱) دوره آل­بویه ===

شواهد تاریخی دورۀ آل­بویه نشان‌دهندۀ مشارکت سازمان‌یافتۀ زنان در عزاداری‌های عمومی محرم با جلوه‌های نمادین مانند صورت­های سیاه، لباس­های کهنه و چاک­دار شده، سیلی‌زنی به‌صورت و ولوله و هلهله، به‌عنوان الگویی از سوگواری جمعی شیعی است.<ref>. جوزی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۱۹.</ref> این یکی از نخستین سندهای تاریخی حضور زنان در مناسک جمعی است، اما از مناسک و مجالس مستقل زنانه در این دوره هنوز سندی در دست نیست. اگرچه گزارش‌های پراکنده از وجود شاعران مرثیه‌سرای زن در قرن سوم هجری حکایت دارد، اما این شواهد به‌تنهایی برای اثبات برگزاری مجالس مستقل روضه‌خوانی زنانه در آن دوره کافی نیست، با این حال می­تواند احتمال برگزاری مجالس روضه­خوانی زنانه را تقویت کند.<ref>. رحمانی، آیین و اسطوره در ایران شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۶۰.</ref>

=== ۲) دوره صفویه ===

واژۀ روضه و اصطلاح روضه‌خوانی در اوایل دورۀ صفوی پدید آمد و پیش از آن، این اصطلاح وجود نداشت که رونق کتاب‌هایی مانند «روضه‌الشهداء» ملاحسین واعظ کاشفی گواه این مدعا است.<ref>. نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۳ش، ص۸؛ میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، ۱۳۶۳ش، ص۸۰.</ref> در این دوره، زنان بیشتر به مراسم روضه­خوانی­ها هدایت شده­اند و واقعیت حذف یا کمرنگ شدن حضور زنان در دسته­های عزاداری و هیئت­های مذهبی، نشانۀ سیاسی شدن آیین­های دسته­روی است.<ref>. فیگوئروا، سفرنامه، 1363ش، ص309-310.</ref>  

در این دوره، هرچند تحولات سیاسی و اجتماعی بر آیین‌های عمومی سوگواری (دسته‌روی‌ها) تأثیر گذاشت، اما رونق مجالس روضه‌خوانی زنان بیشتر ناشی از حضور فعال آنان بود. مجالس روضه­های زنانه، برخلاف دسته‌روی‌های ایدئولوژیک و حکومت­محور، عمدتاً کارکردی اجتماعی‌عاطفی داشت و به‌عنوان فضایی مستقل برای زنان تداوم یافت.<ref>. برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین­های سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۰.</ref>

مشارکت زنان در مراسم مذهبی دورۀ قاجار به‌ویژه در آیین‌های محرم، مجالس روضه‌خوانی و نمایش‌های تعزیه، در پی تحولاتی که در نگرش حاکمیت و مردم پیدا شد، نمود بارز حضور اجتماعی زنان در این دوره محسوب می‌شد به‌گونه­ای که دورۀ قاجار نخستین سند از مجلس روضه زنانه است.<ref>. دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۱.</ref> با وجود نگارش سفرنامه­هایی توسط زنان در این دوره، تنها یک گزارش از روضۀ زنانه ثبت شده است. در گزارش­های نظمیه از محلات طهران در فاصلۀ سال­های ۱۳۰3-۱۳۰5ش به برگزاری مراسم مذهبی زنانه اشاره نشده است اما ژان دیولافوا، در سفرنامۀ خود خاطره­ای از حضور اتفاقی در یک مجلس روضۀ زنانه در حوالی خرمشهر کنونی نقل کرده است. تاریخ گزارش، ۲۴ نوامبر ۱۸۸۱میلادی است که مصادف با ۳ آذر سل ۱۲۶۰ شمسی است.<ref>. دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده، ۱۳۸۵ش، ص۵۵4-۵۵6.</ref>

در دورۀ ناصری، زنان دربار نقش محوری در گسترش آیین­های سوگ و سور زنانه ایفا کردند.<ref>. مستوفی، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۴؛ ویلس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ۱۳۶۶ش، ص۲۶۷.</ref> آنچه در ماه محرم بيش از همه براي زنان اثربخش و مايۀ قوت قلب بود، برگزاري مراسم تعزيه بود.<ref>. بنجامین، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ۱۳۶۳ش، ص۲۹۱؛ بروگش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۲۱.</ref> برای نخستین بار، تعزیه­های زنانه در منزل قمرالسلطنه، دختر فتحعلی­شاه برگزار شد و زنان به یادگیری روضه­خوانی و مداحی پرداختند. خواجه­های دربار نیز این فنون را خارج از دربار آموختند و به بانوان انتقال دادند و این زنان که بر تعزیه­خوانی مسلط می­شدند لقب «ملا» یا «آخوند» می­گرفتند.<ref>. مونس­الدوله، خاطرات مونس­الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین­شاه، ۱۳۸۶ش، ص۹6-۹8.</ref>  

زنان حرمسرای شاه و دختران و زنان رجال در برپایی تعزیه نقش و حضوری قابل توجه داشتند.<ref>. سرنا، آدم­ها و آیین­ها در ایران، ۱۳۶۲ش، ص۱۶۴؛ بامداد، شرح حال رجال ایران، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۴۱.</ref> انيس‌الدوله، سوگلی و بانوی اول حرمسرا، از جمله زنانی بود که در برگزاری تعزیه بسیار کوشا و علاقه‌مند بود. او به همراه شکوه‌السلطنه، مادر مظفرالدین‌شاه، در حیاط و تالار جنبی، مراسم تعزیه برپا می‌کرد.<ref>. اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۱۳۵۰ش، ص۵۱۷؛ تفضلی و معتضد، از فروغ­السلطنه تا انیس­الدوله، زنان حرمسرای ناصرالدین شاه، ۱۳۷۷ش، ص۲۲۹.</ref>

نکتۀ قابل تأمل در مورد مجالس تعزیه­گردانی زنانه آن‌که به رغم مخالفت علما، از این گونه مجالس دوری نمی­گزیدند.<ref>. تنکابنی، قصص العلماء، بی­تا، ص39-۴۰.</ref> در این زمینه، انتقادات فراوانی نیز صورت می­گرفت که به‌عنوان نمونه بیرجندی در کتاب کبریت احمر فی شرایط­المنبر اجرای تعزیه به دست زنان را ناشایست می­شمرد.<ref>. بیرجندی، کبریت احمر فی شرایط­المنبر، ۱۳۸۵ش، ص89-۹۰.</ref>

مجالس روضۀ زنانه نیز همچون تعزیه­گردانی زنان از مخالفت علما دور نماند. تضارب آراء در این موضوع، گویای تنوع دیدگاه‌ها در سنت فقهی شیعه دربارۀ مشارکت زنان در امور مذهبی است، چنانکه بیرجندی در بیان شرایط روضه­خوان یا اهل منبر، شرط یازدهم را به مردبودن اختصاص می­دهد و می­نویسد: «شرط يازدهم آنكه مرد باشد كه بر منبر موعظه می­رود نه زن، چه منبر جاي با شأني است و مجلس حضرت خاتم­الانبیاء و ملائكه است... چنان بی­حیایی در طایفۀ زنان شیوع يافته كه اگر بتوانند و به ایشان واگذارند در محكمۀ شرع هم می­نشينند.<ref>. بیرجندی، کبریت احمر فی شرایط­المنبر، ۱۳۸۵ش، ص۹۰.</ref>»

این تحولات نشان­دهندۀ گذار زنان از «مشارکت حاشیه­ای» به «مشارکت محوری» در مراسم مذهبی بود، به‌گونه­ای که جلسات مستقل زنانه شکل گرفت و زنان به‌صورت فعال در برگزاری آیین­ها نقش پیدا کردند. این تغییرات، تحول در ساختار اجتماعی مردسالار آن دوران را نشان می­دهد.<ref>. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/5f1e2882fe7896be68ae049ffeb58e07 علی­محمدی پزشکی، فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضه­خوانی و مداحی، ۱۳۹۸ش، ص34-35].</ref>

 

 

 

== انواع مجالس روضه­های زنانه بر اساس محتوا و سبک اجرا ==

مجالس روضه­های زنانه در شکل سنتی خود که از دورۀ قاجاریه رواج داشت، با ویژگی‌های ساده و بی‌تکلف شناخته می‌شد. این مراسم با ساختار سخنران/روضه‌خوان و محتوایی عاطفی شامل وعظ، نذری دادن، توصیه‌های اخلاقی و ادعیۀ بدون ترجمه برگزار می‌شد و مخاطبان آن را عمدتاً زنان کم‌سواد یا بی‌سواد، هم‌محلی و مسن تشکیل می‌دادند. با تحولات اجتماعی دهۀ هفتاد، دو گونۀ جدید از مجالس روضۀ زنانه در میان زنان دارای سرمایۀ فرهنگی در شهرهای مدرن ظهور کرد که نشان‌دهندۀ تغییر در نیازها و سلیقه‌های مذهبی بود.<ref>. [https://hawzah.net/File/Article/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D9%86%D9%85%D9%88%D8%AF%20%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C%20%D8%AF%D8%B1%20%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%DA%A9%20%D8%B9%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C%20%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86%D9%87.pdf نیکخواه قمصری و دستوری، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، ۱۳۹۱ش، ص۲۲۹.]</ref>

مجالس روضۀ زنانۀ عامه‌پسند با شکل تجملی، پرزرق و برق و شورانگیز، ساختار مداح/نوازنده و محتوایی عامیانه و همه‌فهم، عمدتاً زنان جوان با تحصیلات متوسط و پایگاه طبقاتی متنوع را جذب می‌کرد. در مقابل، مجالس روضۀ زنانۀ معرفت‌گرا با حفظ عناصر تجملاتی اما با رسمیت بیشتر، ساختار پیچیده‌تر سخنران/مداح/نوازنده و محتوایی عقلی و استدلالی ارائه می‌دادند که بیشتر مورد استقبال زنان جوان تحصیل‌کرده، شاغل در مشاغل حرفه‌ای و از طبقات اجتماعی بالاتر قرار می‌گرفت. این تحولات بازتابی از تنوع یافتن نیازهای فرهنگی زنان در جامعۀ مدرن ایران بود.<ref>. [https://hawzah.net/File/Article/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D9%86%D9%85%D9%88%D8%AF%20%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C%20%D8%AF%D8%B1%20%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%DA%A9%20%D8%B9%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C%20%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86%D9%87.pdf نیکخواه قمصری و دستوری، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، ۱۳۹۱ش، ص۲۲۹.]</ref>

! style="text-align: center;"| '''مؤلفه'''

! style="text-align: center;"| '''الگوی سنتی'''

! style="text-align: center;"| '''مجالس روضه زنانه عامه‌پسند'''

! style="text-align: center;"| '''مجالس روضه زنانه معرفت‌گرا'''

| style="text-align: center;"| '''شکل اجرا'''

| style="text-align: center;"| ساده، بدون تجملات

| style="text-align: center;"| پرزرق‌وبرق، شورانگیز

| style="text-align: center;"| تجملات کنترل‌شده، رسمیت بیشتر

| style="text-align: center;"| '''ساختار'''

| style="text-align: center;"| سخنران/روضه‌خوان

| style="text-align: center;"| مداح/نوازنده

| style="text-align: center;"| سخنران/مداح/نوازنده

| style="text-align: center;"| '''محتوا'''

| style="text-align: center;"| عاطفی (گریه‌محور)<br />

وعظ اخلاقی<br />

ادعیه بدون ترجمه

| style="text-align: center;"| عامیانه و همه‌فهم<br />

| style="text-align: center;"| عقلی و استدلالی<br />

| style="text-align: center;"| '''ویژگی‌های مخاطبان'''

| style="text-align: center;"| کم‌سواد/بی‌سواد<br />

مسن‌تر<br />

هم‌محلی

| style="text-align: center;"| جوان‌تر<br />

تحصیلات متوسط<br />

غیرشاغل<br />

پایگاه طبقاتی متنوع

| style="text-align: center;"| جوان با تحصیلات عالی<br />

شاغل در مشاغل حرفه‌ای<br />

طبقه اجتماعی بالا

| style="text-align: center;"| '''سرمایه فرهنگی'''

| style="text-align: center;"| متناسب با جامعه سنتی

| style="text-align: center;"| پاسخ به نیازهای عمومی

| style="text-align: center;"| پاسخ به تقاضاهای پیچیده فرهنگی

| style="text-align: center;"| '''نماد تحول'''

| style="text-align: center;"| یکسان‌سازی و انفعالی

| style="text-align: center;"| مردمی‌سازی و عاطفه‌محور

| style="text-align: center;"| عقلانی‌سازی و معرفت‌محور

== کارکردهای مجالس روضه‌های زنانه ==

۱) حوزۀ اعتقادی‌دینی (تقرب به خدا، آموزش معارف قرآنی و سیرۀ اهل‌بیت)، ۲) حوزۀ اجتماعی (تحکیم روابط خویشاوندی و سازماندهی امور خیریه)، ۳) حوزۀ روانی‌عاطفی (کاهش تنش‌های روانی و ایجاد آرامش)، ۴) حوزۀ خانواده (بهبود روابط بین‌فردی و تسهیل ازدواج دینی). این نهادها با تلفیق این ابعاد، الگویی جامع از تأمین نیازهای زنان در چارچوب اسلامی ارائه می‌دهند.<ref>. [https://ensani.ir/file/download/article/20180210171717-9798-183.pdf خاکسارفرد و سوری، «فهم پدیدارشناسانه تجربه­زیسته زنان از حضور در مجالس مذهبی زنانه»، ۱۳۹۶ش، ص۱۸۰.]</ref>

== چالش‌های مجالس روضه‌های زنانه ==

=== ۱) بُعد محتوایی ===

مواردی همچون طرح عرفان‌های نوظهور، ارائۀ مطالب ذلت‌آمیز<ref>. مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۳۲.</ref>، سطحی‌نگری در مفاهیم دینی و رواج دروغ‌پردازی در نقل روایات و مصائب،<ref>. مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۷۷؛ داوودی و رستم­نژاد، عاشورا؛ ریشه­ها، انگیزه­ها، رویدادها و پیامدها، ۱۳۸۷ش، ص۸۸.</ref> از چالش‌های اصلی به‌شمار می‌روند.<ref>. [https://journals.dte.ir/article_68163_0e002a3c46179bb6b8881fbb3705fada.pdf انصاری، «آسیب­شناسی مجالس عزاداری بانوان»، ۱۳۹۴ش، ص۱75-۱81.]</ref>

'''جدول شماره(۲): آسیب‌شناسی بُعد محتوایی مجالس روضه­های زنان'''

! style="text-align: center;"| '''حوزه'''

! style="text-align: center;"| '''آسیب‌ها'''

! style="text-align: center;"| '''شاخص‌ها'''

! style="text-align: center;"| '''پیامدها'''

! style="text-align: center;"| '''راهکارهای اصلاحی'''

| rowspan="3" style="text-align: center;"| '''محتوایی'''

| style="text-align: center;"| تحریف مفاهیم دینی

| style="text-align: center;"| - طرح عرفان‌های غیرمستند<br />

| style="text-align: center;"| - انحراف از معارف اصیل اسلامی<br />

| style="text-align: center;"| - نظارت کارشناسی بر محتوا<br />

| style="text-align: center;"| سطحی‌نگری

| style="text-align: center;"| - تمرکز بر جنبه‌های احساسی<br />

| style="text-align: center;"| - کاهش عمق بینش دینی<br />

| style="text-align: center;"| - آموزش مبلغان متخصص<br />

| style="text-align: center;"| جعل روایات

| style="text-align: center;"| - نقل احادیث ضعیف<br />

| style="text-align: center;"| - تخریب اعتبار مراسم<br />

| style="text-align: center;"| - استناد به مصادر معتبر<br />

=== ۲) بُعد اجرایی ===

از منظر اجرایی و روشی نیز مشکلاتی نظیر دعوت از سخنرانان غیرمتخصص،<ref>. طهماسبی، چگونه خوب سخنرانی کنیم، ۱۳۸۷ش، ص۸۹.</ref> جابه‌جایی هدف (عزاداری برای خدا) با وسیلۀ (تجملات و نمایش)،<ref>. مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۳۲.</ref> رقابت‌های ناسالم (چشم‌وهمچشمی)، افراط در تعداد مراسم، رعایت نکردن پوشش مناسب و استفاده از آرایش نامناسب،<ref>. شهرستانی، تاریخ النیاحه، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۴7-۴9؛ داوودی و رستم­نژاد، عاشورا؛ ریشه­ها، انگیزه­ها، رویدادها و پیامدها، ۱۳۸۷ش، ص۸۷.</ref> تبدیل شدن عزاداری به کسب‌وکار مالی (توجه به دستمزدهای کلان)، بدعت‌گذاری در آیین‌های مذهبی، فرصت­سوزی،<ref>. حمیری، قرب الاسناد، ۱۳۷۱ش، ص۳۶.</ref> عرضۀ کالا و خرید و فروش و ورود بی‌ضابطۀ مباحث سیاسی به فضای عزاداری،<ref>. داوودی و رستم­نژاد، عاشورا؛ ریشه­ها، انگیزه­ها، رویدادها و پیامدها، ۱۳۸۷ش، ص۷۴.</ref> از جمله آسیب‌هایی هستند که اصالت و کارکرد معنوی این مراسم را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. این موارد لزوم بازنگری در مدیریت و محتوای عزاداری‌های زنانه را برای حفظ اصالت دینی و کارکرد اجتماعی آن‌ها آشکار می‌سازد.<ref>. [https://journals.dte.ir/article_68163_0e002a3c46179bb6b8881fbb3705fada.pdf انصاری، «آسیب­شناسی مجالس عزاداری بانوان»، ۱۳۹۴ش، ص۱81-۱93.]</ref>

'''جدول شماره(۳): آسیب‌شناسی بُعد اجرایی مجالس روضه­های زنان

! style="text-align: center;"| '''حوزه'''

! style="text-align: center;"| '''آسیب‌ها'''

! style="text-align: center;"| '''شاخص‌ها'''

! style="text-align: center;"| '''پیامدها'''

! style="text-align: center;"| '''راهکارهای اصلاحی'''

| rowspan="6" style="text-align: center;"| '''اجرایی'''

| style="text-align: center;"| ساختار نامناسب

| style="text-align: center;"| - دعوت از غیرمتخصصان<br />

| style="text-align: center;"| - انتقال مفاهیم نادرست<br />

| style="text-align: center;"| - تشکیل بانک سخنرانان تأییدشده<br />

| style="text-align: center;"| افراط‌گرایی

| style="text-align: center;"| - تجملات غیرضروری<br />

| style="text-align: center;"| - تحریف اهداف اصلی<br />

| style="text-align: center;"| - تدوین دستورالعمل اجرایی<br />

| style="text-align: center;"| انحراف مالی

| style="text-align: center;"| - دستمزدهای غیرمنطقی<br />

| style="text-align: center;"| - تغییر ماهیت معنوی<br />

| style="text-align: center;"| - تعیین تعرفه‌های مصوب<br />

| style="text-align: center;"| بدعت‌گذاری

| style="text-align: center;"| - افزودن آیین‌های نوظهور<br />

| style="text-align: center;"| - تحریف شعائر<br />

| style="text-align: center;"| - پایش مستمر توسط نهادهای دینی<br />

| style="text-align: center;"| ترویج الگوهای ناسالم

| style="text-align: center;"| - چشم‌وهمچشمی<br />

| style="text-align: center;"| - ایجاد تفرقه طبقاتی<br />

| style="text-align: center;"| - فرهنگ‌سازی رسانه‌ای<br />

| style="text-align: center;"| سیاسی‌سازی

| style="text-align: center;"| - استفاده ابزاری از مراسم<br />

| style="text-align: center;"| - کاهش اعتماد عمومی<br />

| style="text-align: center;"| - تفکیک مراسم از جریانات سیاسی<br />

== منابع ==