روضههای زنانه
روضههای زنانه؛ مجالس و دورهمی‌های مذهبی زنانه به‌منظور ذکر مصائب اهل‌بیت، دعا و آموزش معارف دینی.
مجالس روضههای زنانه، گونه‌ای تخصصی از مناسک عزاداری شیعی با محوریت بازخوانی روایت‌های عاطفی، خانوادگی و جنسیتی از واقعۀ عاشورا است که در چارچوب فضای زنانه و با کارکردهای شناختی، اجتماعی، روان‌شناختی و معنوی ویژۀ بانوان سازماندهی می‌شود. این مجالس معمولاً در خانه‌ها یا حسینیه‌های کوچک خانگی تشکیل می‌شود و سابقه‌ای طولانی در فرهنگ ایرانی دارد.
تعریف مجالس روضههای زنان
مجالس روضههای زنانه علاوه بر اشتراکات فراوان با مجالس مردانه، گونه‌ای از مراسم مذهبی اختصاصی زنان شیعی است که زنان با کنشگری آگاهانه، آن را به فضایی بینابینی (بین حوزۀ خصوصی و عمومی) تبدیل می‌کنند. این مجالس، از سویی با بازنمایی روایت‌های عاطفی‌خانوادگی عاشورا، به بازتعریف نقش‌های جنسیتی می‌پردازند و از سوی دیگر، با ایجاد همبستگی زنانه، پاسخی به نادیده‌انگاری ساختاری هستند. بدین ترتیب، امر مذهبی در این فضا هم به ابزاری برای گفت‌وگو و تقابل با قرائت‌های مردانه از دین و هم به مکانیسمی برای مقاومت یا بازتوزیع سرمایه‌های نمادین تبدیل می‌شود.[۱] شکل غالب مجالس زنان شامل جلسه‌های روضهخوانی و مداحی، جلسه‌های وعظ و خطابه، سفره‌های نذری، زیارت‌نامه خوانی و دعا، گفتن احکام و تفسیر قرآن و بزرگداشت مناسبت‌ها است.[۲]
تاریخچه مجالس روضههای زنانه
۱) دوره آل‌بویه
شواهد تاریخی دورۀ آل‌بویه نشان‌دهندۀ مشارکت سازمان‌یافتۀ زنان در عزاداری‌های عمومی محرم با جلوه‌های نمادین مانند صورت‌های سیاه، لباس‌های کهنه و چاکدار شده، سیلی‌زنی به‌صورت و ولوله و هلهله، به‌عنوان الگویی از سوگواری جمعی شیعی است.[۳] این یکی از نخستین سندهای تاریخی حضور زنان در مناسک جمعی است، اما از مناسک و مجالس مستقل زنانه در این دوره هنوز سندی در دست نیست. اگرچه گزارش‌های پراکنده از وجود شاعران مرثیه‌سرای زن در قرن سوم هجری حکایت دارد، اما این شواهد به‌تنهایی برای اثبات برگزاری مجالس مستقل روضهخوانی زنانه در آن دوره کافی نیست، با این حال می‌تواند احتمال برگزاری مجالس روضهخوانی زنانه را تقویت کند.[۴]
۲) دوره صفویه
حدود دو قرن پیش از صفویه، ابن بطوطه به جلسات منظمی در شیراز اشاره می‌کند که در روزهای دوشنبه و پنجشنبه مختص زنان برگزار می‌شده و زنان برای استماع وعظ در این جلسات حضور پیدا می‌کردند.[۵] واژۀ روضه و اصطلاح روضهخوانی در اوایل دورۀ صفوی پدید آمد و پیش از آن، این اصطلاح وجود نداشت که رونق کتاب‌هایی مانند «روضه‌الشهداء» ملاحسین واعظ کاشفی گواه این مدعا است.[۶] در این دوره، زنان بیشتر به مراسم روضه‌خوانی‌ها هدایت شده‌اند و واقعیت حذف یا کمرنگ شدن حضور زنان در دسته‌های عزاداری و هیئت‌های مذهبی، نشانۀ سیاسی شدن آیینهای دسته‌روی است.[۷]
در این دوره، هرچند تحولات سیاسی و اجتماعی بر آیینهای عمومی سوگواری (دسته‌روی‌ها) تأثیر گذاشت، اما رونق مجالس روضهخوانی زنان بیشتر ناشی از حضور فعال آنان بود. مجالس روضههای زنانه، برخلاف دسته‌روی‌های ایدئولوژیک و حکومت‌محور، عمدتاً کارکردی اجتماعی‌عاطفی داشت و به‌عنوان فضایی مستقل برای زنان تداوم یافت.[۸]
۳) دوره قاجار
مشارکت زنان در مراسمات مذهبی دورۀ قاجار به‌ویژه در آیینهای محرم، مجالس روضهخوانی و نمایش‌های تعزیه، در پی تحولاتی که در نگرش حاکمیت و مردم پیدا شد، نمود بارز حضور اجتماعی زنان در این دوره محسوب می‌شد به‌گونه‌ای که نخستین سند از مجلس روضه زنانه مربوط به دورۀ قاجار است.[۹] با وجود نگارش سفرنامه‌هایی که توسط زنان در این دوره به نگارش درآمده، تنها یک گزارش از روضۀ زنانه ثبت شده است. در گزارش‌های نظمیه از محلات طهران در فاصلۀ سالهای ۱۳۰۳-۱۳۰۵ش، نیز به برگزاری مراسم مذهبی زنانه اشاره نشده است اما ژان دیولافوا، در سفرنامۀ خود خاطره‌ای از حضور اتفاقی در یک مجلس روضۀ زنانه در حوالی خرمشهر کنونی نقل کرده است. تاریخ گزارش، ۲۴ نوامبر ۱۸۸۱میلادی، مصادف با ۳ آذر سال ۱۲۶۰ شمسی است.[۱۰]
در دورۀ ناصری، زنان دربار نقش محوری در گسترش آیینهای سوگ و سوز زنانه ایفا کردند.[۱۱] آنچه در ماه محرم بیش از همه برای زنان اثربخش و مایۀ قوت قلب بود، برگزاری مراسم تعزیه بود.[۱۲] برای نخستین بار، تعزیه‌های زنانه در منزل قمرالسلطنه، دختر فتحعلی‌شاه برگزار شد و زنان به یادگیری روضهخوانی و مداحی پرداختند. خواجه‌های دربار نیز این فنون را خارج از دربار آموختند و به بانوان انتقال دادند، این زنان که بر تعزیه‌خوانی مسلط می‌شدند لقب «ملا» یا «آخوند» می‌گرفتند.[۱۳]
زنان حرمسرای شاه و دختران و زنان رجال در برپایی تعزیه نقش و حضوری قابل توجه داشتند.[۱۴] انیسالدوله، سوگلی و بانوی اول حرمسرا، از جمله زنانی بود که در برگزاری تعزیه بسیار کوشا و علاقه‌مند بود. او به همراه شکوه‌السلطنه، مادر مظفرالدین‌شاه، در حیاط و تالار جنبی، مراسم تعزیه برپا می‌کرد.[۱۵]
نکتۀ قابل تأمل در مورد مجالس تعزیه‌گردانی زنانه آن‌که به رغم مخالفت علما، از این‌گونه مجالس دوری نمی‌گزیدند.[۱۶] در این زمینه، انتقادات فراوانی نیز صورت می‌گرفت که به‌عنوان نمونه بیرجندی در کتاب کبریت احمر فی شرایطالمنبر اجرای تعزیه به دست زنان را ناشایست می‌شمرد.[۱۷]
زنان روضه‌خوان در ایام مختلف با حجاب در مجالس زنانه حضور می‌یافتند و به اجرای مراسم روضهخوانی می‌پرداختند. این زنان، که به «ملا» شهرت داشتند، نقش مهمی در برگزاری آیینهای مذهبی ایفا می‌کردند. در میان آنان، زنان یزدی و کاشانی به‌ویژه مشهور بودند؛ زیرا از صدایی خوش و گیرا برخوردار بودند و با اشعار سوزناک، حال و هوای عاطفی خاصی به مجالس می‌بخشیدند.[۱۸] ماه‌تابان خانم قمرالسلطنه، دختر فتحعلی‌شاه و زن میرزا حسین‌خان سپهسالار، نیز علاقۀ زیادی به برپایی مجالس روضه زنانه داشت و در ایام محرم، صفر و رمضان هفته‌ای یک‌بار مجلس روضهخوانی برپا می‌کرد. برخی از ملایان، مانند خدیجه خانم و ملا زینب، علاوه بر مهارت در روضهخوانی، از سواد و ذوق ادبی نیز بهره‌مند بودند.[۱۹]
مجالس روضۀ زنانه نیز همچون تعزیه‌گردانی زنان از مخالفت علما دور نماند. تضارب آراء در این موضوع، گویای تنوع دیدگاه‌ها در سنت فقهی شیعه دربارۀ مشارکت زنان در امور مذهبی است، چنانکه بیرجندی در بیان شرایط روضهخوانی اهل منبر، شرط یازدهم را به مردبودن اختصاص می‌دهد و می‌نویسد: شرط یازدهم آنكه مرد باشد كه بر منبر موعظه می‌رود نه زن، چه منبر جای با شأنی است و مجلس حضرت خاتمالانبیاء و ملائكه است، چنان بی‌‌‌‌‌‌حیایی در طایفۀ زنان شیوع یافته كه اگر بتوانند و به ایشان واگذارند در محكمۀ شرع هم می‌نشینند.[۲۰]
این تحولات نشان‌دهندۀ گذار زنان از «مشارکت حاشیه‌ای» به «مشارکت محوری» در مراسم مذهبی بود، به‌گونه‌ای که جلسات مستقل زنانه شکل گرفت و زنان به‌صورت فعال در برگزاری آیینها نقش پیدا کردند. این تغییرات، تحول در ساختار اجتماعی مردسالار آن دوران را نشان می‌دهد.[۲۱]
۴) دوره انقلاب اسلامی
انقلاب اسلامی ایران و تغییر بنیادین نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه با تأکید بر اجرای احکام اسلامی و همزمان، افزایش سطح تحصیلات و مشارکت فعال زنان در دوران جنگ و سازندگی، به تغییرات ساختاری چشم‌گیری در بازنمایی دگرگونی‌های فرهنگی و اجتماعی زنان جامعه منجر شد.[۲۲]
استقبال گستردۀ زنان از جلسات مذهبیِ زنانه در فضایی اختصاصی پس از انقلاب اسلامی، نشان‌دهندۀ کارکردی فراتر از مناسک دینی صرف است.[۲۳] این پدیده، مطابق دیدگاه تورستاین وبلن به‌عنوان «نمای فرهنگی جامعه»، بازتابدهندۀ هویتی اجتماعی-فرهنگی و نقش تحول‌آفرین زنان در عرصۀ عمومی است.[۲۴] چنین مشارکتی، بیانگر تلفیق معنادار دینداری با کنشگری جمعی و بازتعریف جایگاه زن در ساختارهای نوین اجتماعی است، به‌گونه‌ای که زنان از نقش‌های حاشیه‌ای و انفعالی به کنشگران فعال در طراحی و اجرای این مناسک تبدیل شده‌اند.[۲۵]
کثرت و تنوع مجالس مذهبی، تغییر مکان‌های برگزاری و شیوه‌های نوین سازماندهی، گواه این گذار از وضعیت سنتی به الگوهای مشارکتی و خلاقانه است. از دهۀ هفتاد، کاهش کارکرد مجالس روضۀ زنانۀ سنتی در پاسخ به نیازهای نسل جدید، به پیدایش اشکال خلاقانه‌تر مناسک با محوریت فردگرایی معرفت‌شناختی و فعالیت‌های جمعی منجر شد. این روند، بازتاب آگاهانۀ بازسازی تجربۀ دینی زنان در چارچوب تحولات ساختاری جامعه ایران است.[۲۶]
انواع مجالس روضههای زنانه بر اساس محتوا و سبک اجرا
مجالس روضهخوانی و عزاداری زنانه جوامع شیعی، از تنوع فرمی و محتوایی گسترده‌ای برخوردار است که این تنوع، متأثر از عوامل جغرافیایی-فرهنگی مانند تفاوت‌های منطقه‌ای، بسترهای تاریخی-اجتماعی و حتی ترجیحات فردی مشارکت‌کنندگان شکل می‌گیرد.
مجالس روضههای زنانه در شکل سنتی خود که از دورۀ قاجاریه رواج داشت، با ویژگی‌های ساده و بی‌تکلف شناخته می‌شد. این مراسم با ساختار سخنران/روضه‌خوان و محتوایی شامل وعظ، نذری دادن، توصیه‌های اخلاقی و ادعیۀ بدون ترجمه برگزار می‌شد و مخاطبان آن را عمدتاً زنان هم‌محلی و مسن تشکیل می‌دادند. با تحولات اجتماعی دهۀ هفتاد، دو گونۀ جدید از مجالس روضۀ زنانه در میان زنان دارای سرمایۀ فرهنگی در شهرهای مدرن ظهور کرد که نشان‌دهندۀ تغییر در نیازها و سلیقه‌های مذهبی بود.[۲۷]
مجالس روضۀ زنانۀ عامه‌پسند با شکل تجملی، پرزرق و برق و شورانگیز، ساختار مداح/نوازنده و محتوایی عامیانه و همه‌فهم، عمدتاً زنان جوان با تحصیلات متوسط و پایگاه طبقاتی متنوع را جذب می‌کرد. در مقابل، مجالس روضۀ زنانۀ معرفت‌گرا با حفظ عناصر تجملاتی اما با رسمیت بیشتر، ساختار پیچیده‌تر سخنران/مداح و محتوایی عقلی و استدلالی ارائه می‌دادند که بیشتر مورد استقبال زنان جوان تحصیل‌کرده، شاغل در مشاغل حرفه‌ای و از طبقات اجتماعی بالاتر قرار می‌گرفت. این تحولات بازتابی از تنوع یافتن نیازهای فرهنگی زنان در جامعۀ مدرن ایران بود.[۲۸]
جدول شماره(۱): تحول مجالس روضه زنانه در ایران
| مؤلفه | الگوی سنتی
(قاجار تا پیش از دهه ۷۰) |
مجالس روضه زنانه عامه‌پسند
(دهه ۷۰ به بعد) |
مجالس روضه زنانه معرفت‌گرا
(دهه ۷۰ به بعد) |
|---|---|---|---|
| شکل اجرا | ساده، بدون تجملات | پرزرق‌وبرق، شورانگیز | تجملات کنترل‌شده، رسمیت بیشتر |
| ساختار | سخنران/روضه‌خوان | مداح/نوازنده | سخنران/مداح/نوازنده |
| محتوا | عاطفی (گریه‌محور) وعظ اخلاقی |
عامیانه و همه‌فهم تأکید بر شور و هیجان |
عقلی و استدلالی تحلیل‌های شناختی |
| ویژگی‌های مخاطبان | مسن‌تر
|
جوان‌تر تحصیلات متوسط |
جوان با تحصیلات عالی شاغل در مشاغل حرفه‌ای |
| سرمایه فرهنگی | متناسب با جامعه سنتی | پاسخ به نیازهای عمومی | پاسخ به تقاضاهای پیچیده فرهنگی |
| نماد تحول | یکسان‌سازی و انفعالی | مردمی‌سازی و عاطفه‌محور | عقلانی‌سازی و معرفت‌محور |
کارکردهای مجالس روضههای زنانه
هیئت‌های مذهبی زنان به مثابۀ نهادهای دینی‌اجتماعی، دارای کارکردهای چندلایه‌ای هستند که در چهار حوزۀ اصلی قابل تحلیل است:
۱) حوزۀ اعتقادی‌دینی (تقرب به خدا، آموزش معارف قرآنی و سیرۀ اهل‌بیت)،
۲) حوزۀ اجتماعی (تحکیم روابط خویشاوندی و سازماندهی امور خیریه)،
۳) حوزۀ روانی‌عاطفی (کاهش تنش‌های روانی و ایجاد آرامش)،
۴) حوزۀ خانواده (بهبود روابط بین‌فردی و تسهیل ازدواج دینی).
این نهادها با تلفیق این ابعاد، الگویی جامع از تأمین نیازهای زنان در چارچوب اسلامی ارائه می‌دهند.[۲۹]
چالش‌های مجالس روضههای زنانه
آسیب‌های مرتبط با مجالس روضۀ زنانه، به‌ویژه در قالب خانگی را می‌توان در دو حوزۀ محتوایی و اجرایی بررسی کرد.
۱) بُعد محتوایی
مواردی همچون سطحی‌نگری در مفاهیم دینی و رواج دروغ‌پردازی در نقل روایات و مصائب،[۳۰] طرح عرفان‌های نوظهور، ارائۀ مطالب ذلت‌آمیز،[۳۱] از چالش‌های اصلی به‌شمار می‌روند.[۳۲]
جدول شماره(۲): آسیبشناسی بُعد محتوایی مجالس روضههای زنان
| حوزه | آسیب‌ها | شاخص‌ها | پیامدها | راهکارهای اصلاحی |
|---|---|---|---|---|
| محتوایی | تحریف مفاهیم دینی | - طرح عرفان‌های غیرمستند - ارائه تفاسیر شخصی از متون دینی |
- انحراف از معارف اصیل اسلامی - شکل‌گیری برداشت‌های نادرست |
- نظارت کارشناسی بر محتوا - استفاده از منابع معتبر |
| سطحی‌نگری | - تمرکز بر جنبه‌های احساسی - عدم پرداختن به مبانی عقلی |
- کاهش عمق بینش دینی - گسترش خرافات |
- آموزش مبلغان متخصص - تأکید بر مباحث تحلیلی | |
| جعل روایات | - نقل احادیث ضعیف - تحریف وقایع تاریخی |
- تخریب اعتبار مراسم - انتشار اطلاعات نادرست |
- استناد به مصادر معتبر - ممیزی محتوایی |
۲) بُعد اجرایی
از منظر اجرایی و روشی نیز مشکلاتی نظیر دعوت از سخنرانان غیرمتخصص،[۳۳] جابه‌جایی هدف (عزاداری برای خدا) با وسیلۀ (تجملات و نمایش)،[۳۴] رقابت‌های ناسالم (چشموهمچشمی)، افراط در تعداد مراسم، رعایت نکردن پوشش مناسب و استفاده از آرایش نامناسب،[۳۵] تبدیل شدن عزاداری به کسب‌وکار مالی (توجه به دستمزدهای کلان)، بدعت‌گذاری در آیینهای مذهبی، فرصت‌سوزی،[۳۶] عرضۀ کالا و خرید و فروش و ورود بی‌ضابطۀ مباحث سیاسی به فضای عزاداری،[۳۷] از جمله آسیب‌هایی هستند که اصالت و کارکرد معنوی این مراسم را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. این موارد لزوم بازنگری در مدیریت و محتوای عزاداری‌های زنانه را برای حفظ اصالت دینی و کارکرد اجتماعی آن‌ها آشکار می‌سازد.[۳۸]
جدول شماره(۳): آسیبشناسی بُعد اجرایی مجالس روضههای زنان
| حوزه | آسیب‌ها | شاخص‌ها | پیامدها | راهکارهای اصلاحی |
|---|---|---|---|---|
| اجرایی | ساختار نامناسب | - دعوت از غیرمتخصصان - عدم تناسب محتوا با مخاطب |
- انتقال مفاهیم نادرست - کاهش اثربخشی |
- تشکیل بانک سخنرانان تأییدشده - نیازسنجی مخاطبان |
| افراط‌گرایی | - تجملات غیرضروری - تکرار مراسم بدون برنامه‌ریزی |
- تحریف اهداف اصلی - خستگی مخاطبان |
- تدوین دستورالعمل اجرایی - ترویج ساده‌زیستی | |
| انحراف مالی | - دستمزدهای غیرمنطقی - تجاری‌شدن مراسم |
- تغییر ماهیت معنوی - ایجاد تبعیض اقتصادی |
- تعیین تعرفه‌های مصوب - نظارت مالی | |
| بدعت‌گذاری | - افزودن آیینهای نوظهور - تغییر فرمت‌های سنتی |
- تحریف شعائر - کاهش اصالت |
- پایش مستمر توسط نهادهای دینی - آموزش اصالت‌گرایی | |
| ترویج الگوهای ناسالم | - چشموهمچشمی - نمایش وضعیت اجتماعی |
- ایجاد تفرقه طبقاتی - تغییر کارکردهای اصلی |
- فرهنگ‌سازی رسانه‌ای - تأکید بر ارزش‌های اسلامی | |
| سیاسی‌سازی | - استفاده ابزاری از مراسم - جهت‌دهی‌های خاص |
- کاهش اعتماد عمومی - تخریب فضای معنوی |
- تفکیک مراسم از جریانات سیاسی - حفظ استقلال محتوایی |
پانویس
- ↑ . کرمی و همکاران، «تعارضات و همسوییها در ساخت مجالس مذهبی زنانه در شهر تهران»، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۱.
- ↑ . نورینیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص18-۲۰.
- ↑ . جوزی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۱۹.
- ↑ . رحمانی، آیین و اسطوره در ایران شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۶۰.
- ↑ . ابنبطوطه، تحفةالنظار فى غرائب الامصار و عجائب الاسفار، ۱۹۹۲م، ص۲۲۳.
- ↑ . نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۳ش، ص۸؛ میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، ۱۳۶۳ش، ص۸۰.
- ↑ . فیگوئروا، سفرنامه، 1363ش، ص309-310.
- ↑ . برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیینهای سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۰.
- ↑ . دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۱.
- ↑ . دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده، ۱۳۸۵ش، ص۵۵4-۵۵6.
- ↑ . مستوفی، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۴؛ ویلس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ۱۳۶۶ش، ص۲۶۷.
- ↑ . بنجامین، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ۱۳۶۳ش، ص۲۹۱؛ بروگش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ . مونسالدوله، خاطرات مونسالدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدینشاه، ۱۳۸۶ش، ص۹6-۹8.
- ↑ . سرنا، آدمها و آیینها در ایران، ۱۳۶۲ش، ص۱۶۴؛ بامداد، شرح حال رجال ایران، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۴۱.
- ↑ . اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۱۳۵۰ش، ص۵۱۷؛ تفضلی و معتضد، از فروغالسلطنه تا انیسالدوله، زنان حرمسرای ناصرالدین شاه، ۱۳۷۷ش، ص۲۲۹.
- ↑ . تنکابنی، قصص العلماء، بیتا، ص39-۴۰.
- ↑ . بیرجندی، کبریت احمر فی شرایطالمنبر، ۱۳۸۵ش، ص89-۹۰.
- ↑ . مونسالدوله، خاطرات مونسالدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدینشاه، ۱۳۸۶ش، ص۲۲۵.
- ↑ . معیر الممالک، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۸۹.
- ↑ . بیرجندی، کبریت احمر فی شرایطالمنبر، ۱۳۸۵ش، ص۹۰.
- ↑ . علیمحمدی پزشکی، فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضهخوانی و مداحی، ۱۳۹۸ش، ص34-35.
- ↑ . نیکخواه قمصری و دستوری، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۰.
- ↑ . محسنی، رفتارهای فرهنگی ایرانیان، ۱۳۸۲ش، ص۱۴؛ نورینیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص۲.
- ↑ . وبلن، نظریه طبقه مرفه، ۱۳۸۳ش، ص۳۴۳.
- ↑ . نیکخواه قمصری و دستوری، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۹.
- ↑ . کاظمیپور، «باورها و رفتارهای مذهبی در ایران»، ۱۳۸۲ش، ص۵۶.
- ↑ . نیکخواه قمصری و دستوری، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، ۱۳۹۱ش، ص۲۲۹.
- ↑ . نیکخواه قمصری و دستوری، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، ۱۳۹۱ش، ص۲۲۹.
- ↑ . خاکسارفرد و سوری، «فهم پدیدارشناسانه تجربهزیسته زنان از حضور در مجالس مذهبی زنانه»، ۱۳۹۶ش، ص۱۸۰.
- ↑ . مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۷۷؛ داوودی و رستمنژاد، عاشورا؛ ریشهها، انگیزهها، رویدادها و پیامدها، ۱۳۸۷ش، ص۸۸.
- ↑ . مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۳۲.
- ↑ . انصاری، «آسیبشناسی مجالس عزاداری بانوان»، ۱۳۹۴ش، ص۱75-۱81.
- ↑ . طهماسبی، چگونه خوب سخنرانی کنیم، ۱۳۸۷ش، ص۸۹.
- ↑ . مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۳۲.
- ↑ . شهرستانی، تاریخ النیاحه، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۴7-۴9؛ داوودی و رستمنژاد، عاشورا؛ ریشهها، انگیزهها، رویدادها و پیامدها، ۱۳۸۷ش، ص۸۷.
- ↑ . حمیری، قرب الاسناد، ۱۳۷۱ش، ص۳۶.
- ↑ . داوودی و رستمنژاد، عاشورا؛ ریشهها، انگیزهها، رویدادها و پیامدها، ۱۳۸۷ش، ص۷۴.
- ↑ . انصاری، «آسیبشناسی مجالس عزاداری بانوان»، ۱۳۹۴ش، ص۱81-۱93.
منابع
- انصاری، علیرضا، «آسیبشناسی مجالس عزاداری بانوان»، ره‌توشه راهیان نور، محرم ۱۳۹۴ش،
- ابنبطوطه، تحفةالنظار فى غرائب الامصار و عجائب الاسفار، بیروت، دارصادر، ۱۹۹۲م.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسینخان، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
- بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، زوار، ۱۳۷۱ش.
- برزوئیان، مرضیه و خاکی، محمدرضا، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیینهای سوگواری در ایران»، فرهنگ و ادبیات آیینی، دوره ۳، شماره ۱، ۱۴۰۳ش.
- بروگش، هنریش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۷ش.
- بنجامین، ساموئل گرین ویلز، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، جاویدان، ۱۳۶۳ش.
- بیرجندی، محمدباقر، کبریت احمر فی شرایطالمنبر، قم، صبح پیروزی، ۱۳۸۵ش.
- تفضلی، ابوالقاسم و معتضد، خسرو، از فروغالسلطنه تا انیسالدوله، زنان حرمسرای ناصرالدین شاه، تهران، گلریز، ۱۳۷۷ش.
- تنکابنی، محمد، قصص العلماء، به کوشش محمدرضا ارزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، علمی و فرهنگی، بیتا.
- جوزی، جمالالدین ابوفرج، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسه آلالبیت علیهمالسلام لاحیاء التراث، ۱۳۷۱ش.
- خاکسارفرد، عطیه و سوری، صدیقه، «فهم پدیدارشناسانه تجربهزیسته زنان از حضور در مجالس مذهبی زنانه»، راهبرد فرهنگ، شماره ۳۷، ۱۳۹۶ش.
- داوودی، سعید و رستمنژاد، مهدی، عاشورا؛ ریشهها، انگیزهها، رویدادها و پیامدها، قم، امام علیبن ابیطالب، ۱۳۸۷ش،
- دیولافوا، ژان، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده، ترجمه همایون فره‌وشی. تهران، خیام، ۱۳۸۵ش.
- رحمانی، جبار، آیین و اسطوره در ایران شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
- سرنا، کارلا، آدمها و آیینها در ایران، ترجمه علیاصغر سعیدی، تهران، زوار، ۱۳۶۲ش.
- شهرستانی، سیدصالح، تاریخ النیاحه، تحقیق نبیل رضا علوان، بیروت، دارالزهراء، ۱۴۱۹ق.
- طهماسبی، احمد، چگونه خوب سخنرانی کنیم، تهران، تحسین، ۱۳۸۷ش.
- علیمحمدی پزشکی، یاسمین، فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضهخوانی و مداحی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده هنرهای نمایشی و موسیقی، ۱۳۹۸ش.
- فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.
- کاظمیپور، عبدالمحمد، «باورها و رفتارهای مذهبی در ایران»، تهران، مجموعه طرحهای ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- کرمی، محمدتقی و همکاران، «تعارضات و همسوییها در ساخت مجالس مذهبی زنانه در شهر تهران»، مطالعات راهبردی زنان، دوره ۲۳، شماره ۹۲، ۱۴۰۰ش.
- محسنی، منوچهر، رفتارهای فرهنگی ایرانیان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، تهران، هرمس، ۱۳۸۶ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
- معیر الممالک، دوستعلیخان، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.
- مونسالدوله، خاطرات مونسالدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدینشاه، به کوشش سیروس سعدونیان، تهران، زرین، ۱۳۸۶ش.
- میراحمدی، مریم، دین و مذهب در عصر صفوی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
- نوری، حسین بن محمدتقی، لؤلؤ و مرجان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۳ش.
- نورینیا، حسین، «هیئت‌های مذهبی زنان»، اندیشه جامع، شماره ۵، ۱۳۷۸ش.
- نیکخواه قمصری، نرگس و دستوری، مژگان، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۳۹۱ش.
- وبلن، تورستاین، نظریه طبقه مرفه، ترجمه فرهنگ ارشاد، تهران، نی، ۱۳۸۳ش.
- ویلس، چارلز جیمس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمه سیّد عبدالله، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران، طلوع، ۱۳۶۶ش.