هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های مذهبی، تشکل‌های مردمی با هدف برگزاری مراسم‌های دینی.

هیئت‌های مذهبی، تشکل‌هایی مردمی و دینی هستند که با هدف ترویج فرهنگ قرآن و عترت و زنده نگه‌داشتن سنت‌های مذهبی، به‌ویژه عزاداری برای اهل‌بیت، به برگزاری مراسم و فعالیت‌های مذهبی در مناسبت‌های مختلف مانند اعیاد و روزهای ولادت یا شهادت ائمه و اهل‌بیت می‌پردازند. این هیئت‌ها معمولاً ساختاری مردمی دارند و معمولاً حول محور امامان شیعه، به‌ویژه امام حسین، فعالیت می‌کنند.

تعریف هیئت مذهبی

هیئت‌های مذهبی، تشکل‌های مردمی خودجوشی هستند که به‌منظور برگزاری مراسم‌های دینی تشکیل می‌شوند و با گستره‌ای از معانی رابطه داشته و با هدف زنده‌نگه‌داشتن آیین‌های مذهبی، به‌ویژه عزاداری‌های مذهبی در ماه‌های محرم و صفر، شکل می‌گیرند. این تشکل‌ها با ساختاری مبتنی بر نقش‌های «واعظ» و «ذاکر» و از طریق آیین‌های جمعی نظیر سینه‌زنی و روضه‌خوانی به بازتولید معنویّت و انسجام اجتماعی می‌پردازند. هیئت‌ها علاوه بر کارکرد اصلیِ سوگواری یا شادمانی مذهبی، نقش‌های فرهنگی، آموزشی و حمایتی را نیز در جوامع محلی ایفا می‌کنند.

انواع هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های مذهبی، تحت تأثیر عوامل اجتماعی، مذهبی و فرهنگی، گاهی به‌صورت کاملا جداگانه برای مردان و زنان شکل می‌گیرند، در حالی‌که در برخی دیگر از هیئت‌ها، حضور زنان به‌صورت محدودتر، به‌عنوان شرکت‌کننده پذیرفته شده است. شکل غالب جلسه­های زنانه شامل مجالس روضه‌خوانی و مداحی، جلسه­های وعظ و خطابه، سفره­های نذری، زیارت­نامه خوانی و دعا، گفتن احکام و تفسیر قرآن و بزرگداشت مناسبت­ها است.

تاریخچه هیئت‌های مذهبی

۱) از عاشورا تا توابین

تاریخچۀ عزاداری بر سیدالشهدا به عزاداری زنان بنی‌هاشم و اهل‌بیت در کوفه، شام، کربلا و مدینه باز می‌گردد. امام سجاد با ورود کاروان اسرا به مدینه، اولین مراسم رسمی عزاداری را سازماندهی کرد. نخستین مجالس تعزیت رسمی توسط توابین در سال ۶۵ق، بر مزار امام حسین برگزار شد. رجزخوانی عبدالله بن عوف از توابین، به سنتی دیرپا مبدل شد که در دوره‌های بعد به‌صورت منقبت‌خوانی و حماسی‌خوانی تبلور یافت.

۲) دوره آل‌­بویه و سلجوقیان

نخستین دسته‌های عزاداری به شکل منسجم و ده روزه به دستور معزالدوله، حاکم آل‌بویه پدید آمد. در عاشورای سال ۳۵۲ق، عزای عمومی اعلام شد و مردم در قالب دسته­های سوگواری، با پوشیدن لباس سیاه، تعطیلی بازارها و برپایی خیمه‌های عزا، آیین‌های سوگواری را به نمایش گذاشتند. مشارکت سازمان‌یافته زنان در عزاداری‌های عمومی محرم در این دوره با جلوه‌های نمادین (صورت­های سیاه، لباس­های کهنه، سیلی‌زنی به‌صورت و ولوله و هلهله) به‌عنوان الگویی از سوگواری جمعی است.

سنت عزاداری عاشورا در اوایل دورۀ سلجوقی علی‌رغم سخت‌گیری‌های سیاسی کمابیش در عراق و طبرستان استمرار داشت. در عصر سلجوقیان، تأکید بر شیون و خودزنی زنان در آیین­های سوگواری در منابع این دوره مشهود است. زنان شیعه در روز عاشورا با مشارکت فعال در آیین‌های عاشورایی به خراشیدن نمادین صورت و نوحه‌سرایی می‌پرداختند. این سنت در محلۀ کرخ بغداد تداوم یافت. در سال ۴۵۸ق، زنان کرخ علی‌رغم سرکوب حکومت این آیین را احیا کردند.

۳) دوره مغول

در عصر مغول مراسم عزاداری با رونق بی‌سابقه‌ای مواجه شد، به‌گونه‌ای که شاعران شیعه به سرودن مراثی و نوحه‌های سینه‌زنی پرداختند و حسینیه‌ها به‌عنوان نهادهای ثابت این آیین‌ها تثبیت شدند.

۴) دوره تیموریان

در دورۀ تیموریان نیز علی‌رغم حنفی‌مذهب بودن حکمرانان، سیاست تسامح مذهبی آنان زمینه را برای عنوان یافتن و گسترش مجالس عزاداری تحت نام «مجلس روضه‌خوانی» به‌عنوان شکلی سازمان‌یافته از سوگواری فراهم کرد.

۵) دوره صفویه

در عهد صفویان، رسمی شدن مجالس سوگواری و ابزارمندشدن و نیز تعریف آئین‌ها و رسوم جدید عزاداری ظهور یافت. در عصر شاه اسماعیل اول، عزاداری محرم فقط در روز عاشورا و منحصر به روضه­خوانی بود که رونق کتاب‌هایی مانند «روضه‌الشهداء» کاشفی گواه بر این امر است. در این دوره، زنان بیشتر به مراسم روضه­خوانی­ها هدایت شده­اند و حذف یا کمرنگ شدن حضور زنان در دسته­های عزاداری، نشانۀ سیاسی شدن آیین­های دسته­وری است. شاه‌ عباس اول صفوی با نهادینه‌سازی مراسم عاشورا، آن را از آیینی مذهبی به پدیده‌ای فراگیر اجتماعی تبدیل کرد که به حضور همۀ زنان طبقات مختلف در آن منجر شد.

در عصر شاه عباس اوّل و دوره­های پس از آن، در روز عاشورا هیئت‌های عزاداری پس از سوگواری در سطح شهر، در برابر مزار بزرگان صفوی، میدان­گاه­های اصلی شهر و کاخ شاهی اجتماع می­کردند. از این دوره به بعد، خصوصاً در زمان شاه صفی، هیئت‌های معمول عزاداری با ابزارها و آلات خاصی همانند عَلَم، کُتَل، توغ و بیرق زینت داده می‌شود. علاوه بر ابزار‌آلات جدید، آیین­های نوین در سلک آیین‌های عزاداری همانند «تیغ‌زنی»، «قفل‌زنی»، «سنگ‌زنی»، «قمه‌زنی»، «نخل­گردانی»، «گِل­مالی» و «تعزیه» رواج یافته بود. مکان­هایی همانند سقاخانه‌ها، تكيه و حسينيه در دورۀ ميانۀ صفويه ساخته شد.

این تحولات، شیعه را از مذهبی تقیه‌گرا به نیرویی فرهنگی سیاسی مسلط تبدیل کرد و از همین دوران است که مراسم عزاداری تحت‌عنوان هیئت‌های مذهبی علاوه بر بُعد مذهبی، به یکی از آئین­های ملی ایرانی مبدل شد.

۶) دوره قاجار

ویژگی‌های بارز این دوره شامل مردمی‌تر شدن مراسم، حضور پررنگ زنان، گسترش زمانی سوگواری و تشکیل هیئت‌های مذهبی به فراتر از محرم و تعمیم آن به ماه صفر و شرکت فعال حکومتیان در آیین‌ها بود. ظهور نشانه‌های اولیه بازتعریف نقش اجتماعی زنان در تعزیه در این دوره را می­توان به‌عنوان نقطۀ عطفی در مناسک مذهبی شیعی در نظر گرفت. دولت پهلوی با اعمال سیاست‌های کنترل‌گرایانه مانند نظارت بر مراسم عزاداری، محدودیت برای وعاظ، تلاش کرد تا آیین‌های عاشورا را به ابزاری برای تثبیت قدرت خود تبدیل کند، اما هرگز نتوانست کاملاً مانع عزاداری‌های سیدالشهدا شود.

۷) دوره انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی آغازگر تحولی بنیادین از نظر کمی و کیفی در سازمان‌یابی هیئت‌های مذهبی شد، به‌طوری که هم تنوع و تکثر هیئت‌ها به‌رسمیت شناخته شد و هم ساختار سنتی این نهادها دچار دگرگونی اساسی شد. در نیمۀ دوم دهۀ ۱۳۷۰ش، تحولات عمیقی در ساختار و مؤلفه­های هویتی هیئت‌های مذهبی زنان، به شکل­گیری الگوهای نوین و متمایز از اشکال سنتی انجامید.

گونه‌شناسی هیئت‌های مذهبی

از منظر سازمانی، هیئت‌ها بر اساس عواملی مانند نوع ساختار (سلسله‌مراتبی یا افقی)، ثبات فعالیت (دائمی یا موسمی)، پیچیدگی تشکیلاتی (ساده یا حرفه‌ای)، محل استقرار (شهری یا روستایی)، قدمت تاریخی و نسبت‌شان با نهادهای مذهبی یا سیاسی (وابسته یا مستقل) تفکیک می‌شوند. از جنبۀ مخاطب‌محور، هیئت‌ها بر اساس ویژگی‌های جمعیت­شناختی مخاطبان مانند جنسیت، گروه سنی، یا طبقۀ اجتماعی و نیز موضع‌گیری‌های ایدئولوژیک مانند سنت‌گرا، انقلابی، یا عامه‌پسند، تقسیم‌بندی می‌شوند.

بر اساس مدل ساختاری-کارکردی، هیئت‌های مذهبی به چهار نوع کلی تقسیم می‌شوند:

۱) هیئت‌های سنتی، شامل زیرگروه‌های قدیمی مانند هیئت‌های مذهبی محلات تاریخی و تازه‌تأسیس با رویکرد بازتولید سنت‌ها در قالب‌های نو است.

۲) هیئت‌های انقلابی، با سه مرحله تکاملیِ آغازین، پیش از انقلاب؛ دوران جنگ، با کارکرد تبلیغاتی-حماسی و پساجنگ، با گرایش به سیاست‌زدایی یا فعالیت‌های فرهنگی مورد توجه است.

۳) هیئت‌های عامه‌پسند، شامل هیئت‌های خرد (محلی)، محوری (متمرکز بر شخصیت‌های کاریزماتیک) و انقلابی پاپ، ترکیبی از ایدئولوژی انقلابی و جذابیت‌های رسانه‌ای است.

۴) شبه‌‌هیئت‌ها، نهادهای نوظهوری هستند که با حفظ ظواهر هیئت‌ها مانند مداحی، کارکردی تجاری یا سرگرمی‌محور دارند.

این تقسیم‌بندی نشان می‌دهد که هیئت‌های مذهبی صرفاً نهادهای عبادی نیستند، بلکه بازتابی از تحولات اجتماعی-سیاسی و تغییر ذائقه‌های فرهنگی در ایران معاصر هستند.

گونه‌شناسی هیئت‌های مذهبی زنانه

۱) هیئت‌های سنتی

هیئت‌های سنتی در طی سال، به‌صورت دوره­ای یا دهه­ای، در منازل یا حسینیه­های شخصی و یا مساجد برپا می­شوند. در این نوع هیئت­ها با محوریت سخنرانی‌های اعتقادی، اخلاقی و فقهی، بر روضه­خوانی و ادعیه­خوانی تاکید می‌شود.

۲) هیئت‌های مذهبی نوین

گروه‌های مذهبی نوین، ضمن حفظ هویت دینی خود، به‌دلیل ناسازگاری با ساختارهای سنتی، از هیئت‌های مرسوم فاصله گرفته‌اند و با کنار گذاشتن برخی هنجارهای رایج به بازتعریف دین به مثابۀ نظامی شخصی‌شده و سازگار با ارزش‌های مدرن پرداخته‌اند. این نوع از هیئت‌های مذهبی از دو دسته هیئت‌های عامه­پسند نوین و معرفت­گرا تشکیل شده­اند.

الف) هیئت‌های عامه­پسند زنانه نوین؛ انگیزۀ مشارکت زنان در این هیئت­ها با انگیزۀ زنان در هیئت‌های سنتی همانندی بسیار دارد. هیئت‌های نوین عامه‌پسند با جایگزینی نقش مداحان به‌جای سخنرانان و ترکیب موسیقی با مناسک دینی، الگوی جدیدی از دینداری ارائه می‌دهند. در این نگرش، دین بیشتر بر ارزش‌های انسان‌دوستانه و خیرخواهانه تأکید دارد تا احکام فقهی، به‌طوری‌که حتی مراکز خدماتی به مکان‌های معنوی تبدیل می‌شوند. این هیئت‌ها با پذیرش ارزش‌های مدرن، الگویی از دینداری دنیوی‌شده را نمایندگی می‌کنند که با «جنبش‌های تأییدکننده جهان» همخوانی دارد.

ب) هیئت‌های معرفت­گرا؛ هیئت‌های معرفت‌گرا با ترکیبی از ویژگی‌های سنتی و نوین، الگویی ترکیبی از دینداری را ارائه می‌دهند. این مجالس که عمدتاً توسط زنان طبقۀ متوسط و بالای تحصیل‌کرده برگزار می‌شوند، با حفظ ساختار سخنرانی/مداح در سوگواری‌ها و اضافه شدن دف‌زن در جشن‌ها، گفتمانی عرفانی-معرفت‌محور مبتنی بر منابع دینی اصیل را دنبال می‌کنند. اگرچه شکل‌ اجرا و استفاده از زیبایی‌شناسی مدرن آنها را به هیئت‌های نوین نزدیک می‌کند، اما محتوای عمیق‌تر و رویکرد عقلانی-عرفانی، تمایز اصلی آنها از هیئت‌های عامه‌پسند است. این هیئت‌ها با حفظ جنبه‌های عاطفی سنتی، احکام فقهی را نادیده نمی‌گیرند، اما بر ایمان فردی و معرفت باطنی تأکید بیشتری دارند.

۳) شبه هیئت‌ها

پدیده‌های نوظهوری مانند «والنتاین محرم» یا «حسین پارتی» را می‌توان در زمرۀ «شبه‌هیئت‌ها» طبقه‌بندی کرد. این گردهمایی‌های جوانان با ویژگی‌های منحصربه‌فردی همراه است: حضور فعال و آشکار زنان به‌صورت مستقیم، ترکیب نامتعارف عناصر مذهبی و مدرن و ماهیت اعتراض‌آمیز که بازتابی از تأثیرپذیری از سبک زندگی جوانان معاصر است. این پدیده‌ها را می‌توان نمونۀ‌ تندروی هیئت‌های عامه‌پسند دانست که با شکستن مرزهای سنتی، الگویی کاملاً غیررسمی و دگرگون‌شده از مشارکت مذهبی جوانان ارائه می‌دهند.

نقش زنان در هیئت‌های مذهبی ایران

برخی بر این باورند که آئین‌های باستانی ریشه در اساطیر کشاورزی دارد که با پیوند نمادین زن به‌عنوان نماد باروری و عناصری مانند باران و گریه به‌عنوان نشانه‌های حیات­بخشی، از منظر اسطوره، با جنسیت زنانه پیوند می­خورد.

از منظر آنها در دورۀ صفویه، با رسمیت یافتن تشیع، نقش زنان تحت‌الشعاع اهداف تبلیغاتی حکومت قرار گرفت و در عصر قاجار، مشارکت فعال زنان در تعزیه به‌عنوان ابزاری برای مشروعیت‌سازی حکومت و ایجاد پیوند بین دولت و مردم مورد توجه قرار گرفت.

در این دیدگاه مشارکت زنان در آیین‌های سوگواری، به واکنشی ناخودآگاه به محدودیت‌های تاریخی جنسیتی تقلیل می‌یابد. نقش خودآگاهی زنان و حقایق معنوی را در مشارکت زنان در هیئت‌های مذهبی نادیده می‌گیرد.

ارکان هیئت‌های مذهبی

۱) سازمان: الگوی سازمانی مجالس آیینی شیعی متناسب با شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر دوره، اشکال متفاوتی را تجربه کرده‌ است. روند کلی این تغییرات تکاملی بوده اما برخی از نهادها افول کارکردی را تجربه کرده است.

۲) سخنرانان: واعظان به‌عنوان انتقال‌دهندگان معارف دینی، نقش محوری در هدایت گفتمان هیئت دارند. این گروه عمدتاً از روحانیونی تشکیل می‌شوند که با تسلط بر ادبیات مذهبی و مهارت‌های خطابه، به تبیین مفاهیم اسلامی می‌پردازند. جایگاه منبر در هیئت‌ها چنان است که حتی مراجع تقلید نیز گاه به این نقش وارد شده‌اند، همانند شیخ جعفر شوشتری یا مرحوم حاج آقا رضا همدانی که ترکیبی از علم فقهی و هنر وعظ را ارائه می‌کردند.

۳) مداحان: مداحان با استفاده از هنر شعر و آواز، به بازنمایی حماسه‌های عاشورایی و مدایح اهل‌بیت می‌پردازند. در گذشته، این نقش بر عهدۀ‌ شاعران بود که هم سروده و هم اجرا می‌کردند، اما با گذشت زمان، جدایی حوزهۀ شاعری از مداحی موجب تخصصی‌تر شدن هر دو عرصه شد.

۴) مخاطبان: مخاطبان، نه‌تنها مصرف‌کنندۀ‌ پیام‌های هیئت هستند، بلکه با بازخوردهای خود مانند اشک یا سکوت معنوی بر کیفیت اجرای سخنرانان و مداحان تأثیر می‌گذارند. سطح سواد دینی و انتظارات مخاطبان، برنامه‌ریزی هیئت‌ها را جهت‌دهی می‌کند. برای مثال، هیئت‌های دانشگاهی معمولاً به مباحث تحلیلی‌تر تمایل دارند.

کارکردهای هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های مذهبی دارای کارکردهای چندبُعدی و سطوح مختلف عملکردی در حوزه‌های فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در دو سطح آشکار و پنهان هستند. کارکردهای آشکار عمدتاً شامل بازتولید گفتمان دینی، تقویت باورهای مذهبی، ایفای نقش سیاسی در چارچوب گفتمان رسمی و ارائۀ الگوهای رفتاری اسلامی می‌شود.

در سطح کارکردهای پنهان، این تشکل‌ها به تقویت انسجام ساختاری جامعه از طریق ایجاد همبستگی اجتماعی، تثبیت و بازتولید نظام ارزشی-اخلاقی، حفظ الگوهای فرهنگی جامعه، تأمین نیازهای فراغتی و نیز ایفای نقش روان‌شناختی در تسکین رنج‌های فردی و جمعی می‌پردازند.

هیئت‌های مذهبی زنان از جنبۀ دینی، موجب تقرب به خدا و افزایش آگاهی بیشتر از قرآن و احکام دین و زندگی ائمه، از بعد اجتماعی، موجب تحکیم روابط خانوادگی (صله رحم) و سازماندهی کمک‌های مردمی و از نظر روانی، موجب کاهش استرس و ایجاد آرامش شده و در حوزۀ خانواده به بهبود روابط زوجین، والدین و فرزندان و تسهیل ازدواج یاری می‌رسانند.

چالش‌ها

ساختار مردمی و غیردولتی هیئت‌های مذهبی در صورت فقدان نظارت و کنترل می‌تواند به بروز آسیب‌هایی مثل قمه‌زنی، ترویج شمایل‌نگاری غیرمتعارف، استفاده از موسیقی‌های نامناسب، رواج روضه‌های ساختگی، تعابیر غلوآمیز و خرافات می‌شود. همچنین عدم آشنایی با فقه عزاداری، ترویج عرفان‌های کاذب و ارائۀ تصویر افراطی از شیعیان در رسانه‌ها می‌تواند به تضعیف جایگاه هیئت‌های مذهبی بینجامد.

منابع

• آژند، یعقوب، نمایش در دوره صفوی، تهران، فرهنگستان هنر، ۱۳۸۵ش.
• آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
• ابن­اثیر، عزالدین بن حسن، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
• ابن­طاووس، سیدعلی، لهوف، ترجمه عباس عزیزی، قم، صلاه، ۱۳۸۱ش.
• ابن­کثیر، ابوافداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
• اولئاریوس، آدام، سفرنامه (بخش ایران)، ترجمه احمد به‌پور، تهران، سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363ش.
• بابایی، عباس و همکاران، «تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیأت­های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات راهبردی بسیج، سال۲۰، شماره ۷۵، ۱۳۹۶ش.
• برزوئیان، مرضیه و خاکی، محمدرضا، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین‌های سوگواری در ایران»، فرهنگ و ادبیات آیینی، دوره ۳، شماره ۱، ۱۴۰۳ش.
• جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
• جوزی، جمال­الدین ابوفرج، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۲ق.
• حجازی، سیدعلیرضا، حسین بن علی در آیینه شعر فارسی، قم، فارس الحجاز، ۱۳۸۲ش.
• خاکسارفرد، عطیه و سوری، صدیقه، «فهم پدیدارشناسانه تجربه­زیسته زنان از حضور در مجالس مذهبی زنانه»، راهبرد فرهنگ، شماره ۳۷، ۱۳۹۶ش.
• خطیب بغدادی، ابی­بکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
• دستوری، مژگان، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال ۸، شماره ۱، ۱۳۸۹ش.
• دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمه شعال‌الدین شفا، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1370ش.
• دورسون، داود، دین و سیاست در دولت عثمانی، ترجمه منصوره حسینی و داود وفائی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱ش.
• رازی قزوینی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، نقض، تصحیح میرجلال­الدین محدث ارموی، به کوشش محمدحسین درایتی، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۱ش.
• ریتزر، جورج، نظریه­های جامعه­شناختی در دوران معاصر، تهران، علمی، ۱۳۸۰ش.
• سیوطی، جلال­الدین عبدالرحمن، تاریخ خلفا، مصر، مطبعه السعاده، ۱۳۷۱ق.
• شوشتری، سیدنورالله]قاضی[، مجالس المؤمنین، تهران، کتاب­فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶ش.
• شهرستانی، سیدصالح، اشکواره کربلا، قم، قیام، ۱۳۸۲ش.
• صفا، ذبیح­الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوس، ۱۳۶۶ش.
• صفت­گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا، ۱۳۸۱ش.
• فرجی، جهانگرد، بررسی کارکردهای هیئت‌های مذهبی در پیشگیری از جرم، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، دانشگاه قم، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۲ش.
• فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.
• قیم، عبدالنبی، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۸۴ش.
• کشاورز، زهرا سادات و چلونگر، محمدعلی، «تفسیر و تحلیل نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه»، دوره 16، شماره 63، ۱۳۹۷ش.
• لک، علیرضا و عیوضی، مجید، حی علی العزا: آیین و تاریخچه عزاداری، تهران، آرام دل، ۱۳۸۷ش.
• محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، ۱۳۷۸ش.
• مظاهری، محسن، رسانه شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین­الملل، ۱۳۸۷ش.
• موسوی مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین، قم، دارالثقافه للطباعه و النشر، ۱۴۱۱ق.
• میراحمدی، مریم، دین و مذهب در عصر صفوی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
• نصرآبادی، میرزا محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، با تصحیح و مقابله وحید دستگردی، تهران، کتابفروشی فروغی، 1361ش.
• نوری‌نیا، حسین، «هیئت‌های مذهبی زنان»، اندیشه جامع، شماره ۵، ۱۳۷۸ش.
• هادی‌منش، ابوالفضل، آیین ستایشگری در اصول و روش مداحی، قم، مشهور، ۱۳۸۱ش.