زن در دوره قاجار
زن در دوره قاجار؛ تصویر کلیت‌گرایانه از وضعیت زن در دوران قاجار.
با پردازش اسناد تاریخی و دلایل باقی‌مانده از عصر قاجار می‌توان با نوع درخواست‌ها و نیازهای زنان این دوران، در زندگی فردی و اجتماعی آنان رمزگشایی کرد. برای این منظور آگاهی از حقوق زنان در مقام همسر و مادر راهگشاست.
هم‌چنین این که زنان در آن دوران در زمینه‌های اقتصادی از چه فعالیت‌ها و حقوقی برخوردار بودند و نیز در دعاوی و مراجع قضایی چگونه پیگیر درخواست‌هایشان می‌شدند و در چه وضعیت حقوق شهروندی قرار داشتند، تصویری کلیت‌گرایانه از وضعیت زن قاجاری ارائه می‌نماید.
حقوق زن در مقام زوجه
با‌توجه به حقوق زنان شهرنشین در عصر قاجار با بررسی اسناد خانوادگی به‌جای مانده از آن دوران، پژوهشگران دریافتند که می‌توان خوانشی متفاوت از زن ایرانی قاجاری ارائه کرد.[۱] مهم‌ترین اسنادی که برای بررسی حقوق زنان، در مقام زوجه در زندگی مشترک وجود دارد شامل نكاح نامه‌ها، طلاق نامه‌ها، صلح نامه‌ها، عریضه‌ها، و وصیت نامه‌هاست.[۲]
نكاح نامه‌ها
حقوق زنان از میان عقدنامه‌ها را می‌توان در عناوینی مانند: معرفی زوج و زوجه، مهریه، شرایط ضمن عقد یا حاشیه نویسی‌های حقوقی بیان کرد.[۳] در قسمت شرایط ضمن عقد یا حاشیه نویسی‌های حقوقی نیز می توان به حق تعیین مکان زندگی، واگذاری حق طلاق و سایر شروطی که در این زمینه وجود دارد اشاره کرد؛ مانند اختیار مکان با زوجه.[۴]
طلاق نامه‌ها
بنابر نوشته‌های مربوط به دوران قاجار، در نظام خانواده و بر اساس حکم شرعی، حق طلاق با مردان بوده است.[۵] از بین حدود شصت مورد طلاق نامه یا وکالت نامه طلاقی که در اسناد به جای مانده بررسی شده، تقریبا در همه موارد، موضوعات مربوط به مهریه، نفقه، كِسوَه( لباس و پوشاک؛ لغت نامه، ذیل مدخل کسوه) و سایر حقوق زنان به طور صریح بیان شده و تکلیف آن ها مشخص شده است.[۶]
صلح نامه‌ها
صلح از نظر لغوی به معنی آشتی، سازش و توافق است و در قرآن و سنت نیز عقد صلح به معنای پایان دادن به دعوا استفاده می‌شود. هرچند لزومی ندارد که حتما اختلافی در بین باشد تا از صلح نامه استفاده کرد، بلکه صلح نامه ها و عقد صلح می‌توانند در معامله یا اجاره نیز مورد استفاده قرار گیرند.[۷]
آن قسمت از صلح نامه‌هایی که بخشی از حقوق زنان را در مقام زوجه در زندگی مشترک آشکار می‌کنند در اسناد به جامانده از عهد قاجار دیده می‌شود که نشان می‌دهد زن و مرد در مواردی با‌هم صلح کرده‌اند و در بیشتر مواقع بر دو نوع هستند: صلح نامه‌های مربوط به مهریه، صلح نامه‌های مربوط به طلاق و حقوق زنان از نفقه، کسوه، و مخارج زندگی.[۸]
عریضه‌ها
زنان در عصر قاجار گاه برای احقاق حقوق خود به کارگزاران حکومتی یا قضایی عریضه یا شکایت نامه می‌نوشتند یا استشهادنامه‌هایی را که متضمن تأیید شاهدان بود، تنظیم می‌کردند تا بتوانند به حقوق خود، به منزله زوجه، دست یابند. اسناد مربوط به این بخش را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد: اول عریضه‌هایی که علیه زوج یا زوج سابق نوشته شده است، دوم آن دسته از عریضه‌هایی که علیه زوج نیست بلکه در خلال زندگی زناشویی و برای استیفای حقوق زنان نوشته شده است.[۹]
وصیت نامه‌ها
آن‌چه محور موضوعی وصیت نامه‌ها در دوران قاجار بود تقسیم ارث بود و سهم الارث زنان از میراث مردان (به خصوص شامل زوج و پدر) می‌توانست عاملی برای شکایت رسمی، اعتراض و یا تنظیم کردن مصالحه نامه‌ها باشد.
اسنادی که مربوط به ارث در این دوران است را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: وصیت نامه‌ها که در آن سهم الارث زن به صورت واضح بیان شده بود، عریضه‌ها یا وکالت‌نامه‌های زنان با محوریت تعیین سهم الارث.[۱۰]
حقوق زن در مقام مادر
براساس اسناد به‌جا مانده از دوران قاجار، حقوق زنان در مقام مادر را می‌توان به دو دسته اسنادی که ناظر به حق حضانت زنان است و اسناد معطوف به سایر حقوق مادران تقسیم کرد.
باور عموم مردم این است که در دوران قاجار، حقوق زن در مقام یک مادر در زمینه حضانت فرزندانش، در زمان طلاق یا فوت پدر، مورد توجه قرار نمی‌گرفت؛ درحالی که در چند مورد از اسناد به جا مانده از آن دوران نشان از نام یک زن در حکم قیم فرزند یا فرزندان به چشم می‌خورد.
اسنادی نیز به طور صریح از حق حضانت مادر در آن‌ها سخن گفته شده است. هم‌چنین عموم بر این باور هستند که در زمان قاجار، حقی که زنان در آن دوران در مقام مادر داشتند با حقوق طبیعی مادران برابر نبود و آنان تنها نقش بزرگ کردن فرزندان را بر عهده داشتند و با دیگر حقوق خود آشنایی نداشتند؛
درحالی که در اسناد برآمده از عهد قاجار، مادران اختیار اموالشان را داشتند و می‌توانستند درباره اموال و فرزندانشان عمل کنند. هم چنین مادرهایی بوده اند که نقش‌آفرینی‌هایی در مقابل توقیف خانه، ستم ارباب و بردن ناموس خانواده به دادخواهی دست زده اند.[۱۱]
حقوق و فعالیت‌های اقتصادی زنان
نقش عموم مردم در فعالیت های تولیدی و اقتصادی از جلوه‌های پویایی هر جامعه است و نقش زنان نیز، به شرط مهیا بودن زمینه حقوقی فعالیت آنان در این زمینه‌ها در فعال بودن اقتصاد جامعه بسیار تأثیر گذار است. بخش زیادی از اسناد آرشیو «دنیای زنان در عصر قاجار»[۱۲]
مربوط به داد و ستد املاک و اموال به وسیله زنان است که در قالب انواع مقبول عقود[۱۳] و ایقاعات[۱۴] انجام شده‌اند. این فعالیت‌ها اکنون به صورت اسناد صلح‌نامه، اجاره‌نامه، بیع نامه[۱۵]، حبس نامه[۱۶]، افرازنامه[۱۷]، نذرنامه[۱۸] و هبه‌نامه[۱۹] موجود است.
پژوهشگران در این حیطه معتقدند که زنان شهر نشین قاجاری در عرصه اقتصادی صاحب حقوقی بودند و آزادانه به فعالیت‌های اقتصادی می‌پرداختند، وارد معاملات می‌شدند، بر اموال خود تملک داشتند و اختیار آن‌ها را در دست داشتند.[۲۰]
حقوق زنان در دعاوی و مراجع قضایی
عریضه‌ها و استشهادنامه‌های بازمانده از دوران قاجار در روند پیگیری حقوق زنان در محاکم شرع و سایر مراجع قضایی آن دوران، بیان‌گر آن است که با آن که در دوره قاجار از هر دو نوع این اسناد استفاده شده، عریضه‌ها در مقایسه با استشهادنامه‌ها رواج بیشتری داشتند.
پژوهشگران بیان می‌کنند شاید علت آن، تشکیل مجلس و تغییر نوع حکومت بوده که باعث می‌شد نوع درخواست مردم برای پیگیری شکایت‌های‌شان عوض شود. با‌وجود آن‌که عریضه می‌تواند به هر فردی نوشته شود که از نظر سیاسی و اجتماعی بالاتر است و می‌تواند پیگیر حقوق شاکی شود.
اما پس از مشروطه مخاطب بیشتر عریضه‌ها، مجلس، وزارت عدلیه و وزارت خارجه هستند و حتی در اسناد دیده شده که در پاره‌ای موارد، افراد شکایت خود را از والیان و حکام محلی به مجلس برده‌اند که شاید بتوان بیان کرد این تلاشی به منظور احقاق حقوق شهروندی مردم و به خصوص زنان ایرانی بوده است.[۲۱]
هم‌چنین می‌توان به‌مواردی مانند اختلافات مالی و ملکی، اختلافات خانوادگی و موضوعات متفرقه‌ای مانند سرقت، قتل، عقد اجباری و ایجاد مزاحمت نیز اشاره کرد که نمونه‌هایی از اسناد مورد بررسی در این دوران نشان می‌دهد که شکایت‌هایی از زنان دوره قاجار در این موارد، ثبت شده است.[۲۲]
وضعیت حقوق شهروندی زنان
پژوهشگران معتقدند که تغییر و تحول تاریخی حقوق شهروندی زنان در عهد قاجار نشان می‌دهد که تـغییر وضعیت شهروندی زنان قاجار اکثرا در حوزه حقوق و آزادی‌های فردی اتفاق افـتاده است.
در زمینه حقوق حقوق مدنی[۲۳] آزادی‌های بیان، مالکیت، اشتغال و انجمن‌ها با تغییرات ملموسی روبه‌رو شدند اما زنان هنوز در آزادی‌های شخصی و عدالت قانونی با مشکلات جدی مواجه بودند.
در زمینه حقوق سیاسی[۲۴] نیز دولت که تسلط قدرتمندی بر جامعه داشت مانعی مهم برای تحقق دو شاخص حق رأی و حق انتخاب شدن زنان جهت مناصب سیاسی بود و زنان با وجود نقش‌آفرینی‌های پررنگشان در تحولات سیاسی دوران مشروطه و پسامشروطه، سهمی در امتیازات سیاسی بعد از تحولات به دست نیاوردند.
با این وجود، به حقوق اجتماعی[۲۵] تا اندازه‌ای توجه شد. آموزش، حوزه موفقیت نخستین زنان بود اما در بهداشت و تأمین اجتماعی بی‌بهره ماندند. باید به این نکته توجه کرد که سهم بخش طبقات بالای جامعه در تحولات حداقلی ذکر شده، پررنگ است.
پژوهشگران بیان می‌کنند که در آن دوران، دولت سالاری موجب توقف تحقق حقوق سیاسی زنان شد و افـراد به طور یکسان و مستقل از نابرابری اقتصادی، از مزایای شهروند بودن بهره‌مند نبودند؛ چرا که این زنان طبقات بالای جامعه ایران بودند که از مزایای نوظهور شهروندی بهره مند شدند.[۲۶]
تفاوت رویکردها در طبقات اجتماعی زنان در دوره قاجار
پزوهشگران تاریخ دلایل عدم بررسی وضعیت واقعی عموم زنان در دوره قاجار را در برخی عوامل ذیل می‌دانند:
- اکثر منابع عصر قاجاریه تک نگاری‌هایی در خصوص وقایع دربار و شرایط زنان در حرمسرا است و درباره عموم زنان غالبا چیزی ننوشته اند.[۲۷]
- برخی دیگر از منابع مکتوب درباره شرایط زنان دوران قاجار سفرنامه‌های افراد غیر ایرانی است که به‌سبب عدم آشنایی با فرهنگ ایران گزارشاتی همراه با قضاوت و با دیدگاه جانب‌گرایانه نگاشته‌اند.[۲۸]
- تعداد بسیار کمی از منابعی که به‌جای مانده با‌وجود این‌که نگرش مرد‌محور و تأکید بر‌آن در جامعه قاجار وجود داشت، از زنان ایرانی در‌حدی که اطلاع و امکان داشتند به عنوان عوامل اثرگذار در بعضی وقایع نام برده‌اند.[۲۹]
پژوهشگران بیان می‌کنند که به‌صورت کلی در منابع تاریخی قاجار مجموعه‌ای از تناقضات اسنادی در موضوع حقوق، آگاهی، تعلق اجتماعی و ... مربوط به زنان موجود است.[۳۰]
دو گروه از زنان در این دوره بودند که به جهت روش و منش، افراد اصلی وضعیت اجتماعی ایران شمرده می‌شدند:
گروه اول، خواص، نخبگان و صاحبان مقتدر در عرصه سیاسی و اقتصادی از جمله مادر، دختران و همسران شاه و نزدیکان دربار است که این دسته با‌تکیه بر دو عامل در اهداف خود پیشرفت‌هایی داشتند: توانایی‌های فردی و طبقه اجتماعی بر آمده از آن، میزان وابستگی و اعتماد شاه به‌هر‌کدام از آنان.[۳۱]
گروه دوم؛ عموم زنان بودند که چگونگی زندگی خانوادگی و فردی آنان چندان گزارش نشده است ولی در اتفاقات بزرگ اجتماعی از قدرت بالقوه آنان استفاده شده و یا خودشان به سبب آگاه شدن از اوضاع اجتماعی - سیاسی در حیطه قدرت مداخله می‌کردند؛ هر چند که نحوه و شکل اثرگذاری آنان در مقایسه با گروه اول، ماهیتاً تفاوت داشت.[۳۲]
پانویس
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص51
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص35
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، صص36-38
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، صص38-39
- ↑ مهریزی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، 1386ش، ص139
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص39
- ↑ رضایی، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص176-178
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص31
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص32
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص33
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، صص55-36
- ↑ آرشیو «دنیای زنان در عصر قاجار»، که اکنون از طریق سایتی به همین نام در فضای مجازی در دسترس قرار دارد، در سال ۲۰۰۹ به ابتکار افسانه نجم‌آبادی استاد مطالعات زنان و جنسیت در دانشگاه هاروارد و با تأمین مالی از سوی این دانشگاه، راه اندازی شد.؛ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص34
- ↑ رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص75-76
- ↑ رضایی، امید، درآمدی بر‌اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص74
- ↑ رضایی، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص89-99
- ↑ رضایی، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص133
- ↑ افراز به معنای تقسیم ملک مشاع است؛ لغت‌نامه، ذیل مدخل افراز
- ↑ نذر از ایقاعات است.
- ↑ رضایی، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص167
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص52
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص52
- ↑ باقری ابیانه، کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص39
- ↑ نوری، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص119
- ↑ نوری، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص130
- ↑ نوری، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص132
- ↑ نوری، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص138
- ↑ عطایی آشتیانی، «کنش های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص77
- ↑ عطایی آشتیانی، «کنش های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78
- ↑ عطایی آشتیانی، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78
- ↑ عطایی آشتیانی، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78
- ↑ عطایی آشتیانی، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص79
- ↑ عطایی آشتیانی، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، صص80-81
منابع
- باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، دوفصلنامه علمی تحقیقات تاریخ اجتماعی، شماره دوم، سال دهم، پاییز و زمستان 1399ش.
- رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390ش.
- عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، پژوهش‌نامه زنان، شماره چهارم، سال یازدهم، زمستان 1399ش.
- مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران، علمی و فرهنگی، 1386ش.
- نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، مطالعات جامعه شناختی، شماره 1، دوره 27، بهار و تابستان 1399ش.