سفر حج: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه حَجّ به‌معنای قصدکردن و «آهنگ چیزی را داشتن،<ref>راغب‌اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۲۱۸؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۳۱۵ق، ج۲، ص۲۲۶.</ref> در اصطلاح شرعی، به‌معنای قصدکردن خانه خدا برای انجام‌دادن اعمال مخصوص در زمان تعیین‌شده است.<ref>کرکی، الرسائل محقق کرکی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۴۹.</ref> سفر حج در فرهنگ مسلمانان، سفر به مکۀ مکرمه برای انجام مناسک خاص در روزهای نهم تا سیزدهم ماه ذی‌حجة است که با فراهم‌بودن شرایط ازجمله استطاعت مالی، یک‌بار بر هر مرد و زن مسلمان، واجب می‌شود.<ref>Long, Islamic Beliefs, Practices, and Cultures, 2011,  p.86.</ref> سفر به مکه با قصد زیارت خانه خدا در خارج از این ایام نیز با اعمال مختصر، صورت می‌گیرد که در اصطلاح فقه اسلامی به آن '''عُمره''' گفته می‌شود و در فرهنگ مسلمانان، گونه‌ای از حج به شمار می‌آید.<ref>جوادی‌آملی، تفسر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۵، ص۱۳۲؛ راغب‌اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۲۱۹-۲۱۸.</ref>  

==آمارهای سفر حج==

در سده‌های نخست هجری، شمار سالانۀ حاجیان به چندین هزار نفر می‌رسید. در سدۀ سیزدهم هجری، شمار حاجیان تا 150 هزار نفر در سال، افزایش یافت که بیشتر از مصر، شام، آناتولی، عراق و ایران می‌آمدند. در دوره معاصر و با بهبود راه‌ها و زیرساخت‌ها، تا قبل از همه‌گیری کرونا، در سال 2020م، شمار حاجیان بیش از 2.5 میلیون نفر شد. مراسم حج در سال ۱۴۰۴ش مطابق با ذی‌حجة 1446ق، با حضور ۱.۶۷ میلیون نفر برگزار شد که از این تعداد، ۱.۵ میلیون نفر معادل ۸۹.۸ درصد، زائرانی از ۱۷۱ کشور جهان بودند و ۱۰.۲ درصد به شهروندان عربستان تعلق داشت. همچنین سفر هوایی با ۸۳.۸ درصد، روش غالب برای سفر حج بود و تنها ۶۶,۰۰۰ نفر از مرزهای زمینی و ۵,۰۰۰ نفر از طریق دریا عازم سفر حج شدند.<ref>[https://economic.mfa.ir/portal/newsview/769238 «اخبار اقتصادی عربستان سعودی - جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران.]</ref>  

==تجربه مردانه و زنانه سفر حج==

حج به‌عنوان یک عبادت در اسلام، دارای ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی و روانشناختی است که نحوۀ بروز هر از یک این ابعاد در سفر حج، متأثر از ویژگی‌های جنسیتی حاجیان است. این تفاوت‌ها ناشی از نقش‌های اجتماعی و روانی متمایز زنان و مردان در مواجهه با تجارب معنوی است.<ref>[https://journal.hzrc.ac.ir/article_713095.html غفاری هشتجین و فهیمی، «کارکرد حج در گسترش وحدت، اسکتبارستیزی و ظلم‌ستیزی میان مسلمانان متأثر از مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی تشیع»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۲.]</ref>  

در سفر حج اگرچه هر دو جنس زن و مرد، مشترکاً شاهد پالایش درونی، کاهش تعلقات مادی و تحول نگرش‌ها هستند؛ اما این سفر برای مردان بیشتر با تجربه‌هایی مانند مسئولیت‌پذیری در انجام مناسک جمعی، تقویت روحیۀ تعاون در مواقف مختلف و تعمیق حس تکلیف‌مداری همراه است که منجر به تحولاتی در رفتارهای اجتماعی و خانوادگی آنان می‌شود. در حالی‌که زنان عموماً با تمرکز بر جنبه‌های عاطفی و درونی این سفر، به درکی عمیق‌تر از مفاهیمی مانند توکل و تسلیم دست یافته و این تجربه را به عاملی برای تقویت صبر، استقامت و تعمیق باورهای دینی تبدیل می‌کنند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/245438/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%AF%D9%88%D9%86%D8%A7%DA%AF%D9%88%D9%86-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%DA%A9-%D8%AD%D8%AC صالحی، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.]</ref>  

 

سفر حج به‌مثابۀ یک کنش سیاسی-دینی، نقش محوری در تحقق اهداف سیاسی جهان اسلام ایفا می‌کند. این فریضۀ الهی با مؤلفه‌های اساسی فرهنگ سیاسی تشیع همانند عدالت‌خواهی و استکبارستیزی پیوندی ناگسستنی دارد. این مناسک با ایجاد اتحاد سیاسی و تقویت وحدت، بستری برای قیام و مقابلۀ یکپارچه، عظیم و عزت‌مندانۀ ملت‌های مسلمان در برابر مفسدان جهانی فراهم می‌آورد.<ref>[https://journal.hzrc.ac.ir/article_713095.html غفاری هشتجین و فهیمی، «کارکرد حج در گسترش وحدت، اسکتبارستیزی و ظلم‌ستیزی میان مسلمانان متأثر از مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی تشیع»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۲.]</ref> زنان در برائت از مشرکان، همانند مردان به نفی ظلم، ستم، شرک و استعمار می‌پردازند و فریادهای ظلم‌ستیزانۀ خود را علیه ستمگران سر می‌دهند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/87728/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%AD%D8%AC-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1-%D9%88-%D9%85%D9%82%D8%B7%D8%B9-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%89 منصورنژاد، «زنان و حج»، ۱۳۸۴ش، ص۱۹۲.]</ref>  

سفر حج به‌عنوان یک پدیدۀ اجتماعی-دینی، نقش بی‌بدیلی در تقویت پیوندهای اجتماعی مردان و زنان مسلمان در سراسر جهان ایفا می‌کند. این مناسک با ایجاد فضای تعامل فراقومی و فراملی بر تنظیم برخورد اجتماعی مردان و زنان، پیشگیری از کجروی‌ها، ارتباطات اجتماعی مسلمانان تأثیر می‌گذارد و موجب افزایش انسجام اجتماعی مسلمانان، تقویت امنیت اجتماعی جهان اسلام، افزایش اعتماد اجتماعی مسلمانان، افزایش پویایی جامعۀ اسلامی، تقویت کنترل اجتماعی در جامعه، افزایش نشاط اجتماعی در جامعه، جهت‌دهی به قشربندی اجتماعی مسلمانان و تقویت ارزش‌ها در جامعۀ اسلامی می‌شود.<ref>[https://miqat.hajj.ir/article_158031.html حیدری، «نگاهی به کارکردهای جامعه‌شناختی حج»، ۱۴۰۰ش، ص۷.]</ref>  

سفر حج بر اساس آیات ۲۷ و ۲۸ سوره حج و آیه ۲ سوره مائده و آیاتی از سوره قصص از منظر کلان، موجب رشد تجارت بین‌المللی، توسعۀ زیرساخت‌های اقتصادی و ایجاد اشتغال در کشور میزبان می‌شود. در سطح خرد نیز این سفر با تشویق به انفاق و کمک به مستمندان، موجب بازتوزیع ثروت می‌شود. همچنین حج با ایجاد فرصت‌های جدید کسب‌وکار و تقویت همکاری‌های اقتصادی بین مردان و زنان مسلمان، می‌تواند به کاهش اثرات تحریم‌های اقتصادی علیه کشورهای اسلامی منجر شود. مشارکت زنان در سفر حج نیز تأثیر مستقیمی بر بهبود شاخص‌های اقتصادی آنان همانند بهبود دسترسی به فرصت‌های شغلی و افزایش سطح آگاهی و استقلال مالی زنان مسلمان دارد.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/453014/%D8%AD%D8%AC-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%B4%DA%A9%D9%88%D9%81%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A2%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D8%B1%D8%B4%D8%AF-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C نجفی، «حج، عامل شکوفایی فرهنگی، آگاهی سیاسی و رشد اقتصادی»، ۱۳۹۳ش، ص۱۷۵-۱۷۸.]</ref>  

سفر حج به‌عنوان یک آیین جمعی، موجب تقویت و انتقال ارزش‌های اسلامی می‌شود. این مناسک با ایجاد بزرگ‌ترین گردهمایی سالانۀ مسلمانان، بستری برای خودباوری فرهنگی، تبادل فرهنگی، انتقال دانش دینی و تقویت گفتمان اسلامی است. تقویت هویت مشترک اسلامی، اشاعۀ ارزش‌های اخلاقی، توسعۀ شبکه‌های ارتباطی فراملی و ترویج جهان‌شمولی پیام اسلام، از مهم‌ترین کارکردهای فرهنگی حج است.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/245438/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%AF%D9%88%D9%86%D8%A7%DA%AF%D9%88%D9%86-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%DA%A9-%D8%AD%D8%AC صالحی، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.]</ref>  

در فرهنگ اسلامی، سفر حج موجب آمرزش گناهان، تقویت ایمان، کسب رضایت الهی و ذخیره‌سازی توشۀ معنوی برای آخرت می‌شود. این سفر روحانی با تأکید بر مفاهیمی چون توحید، تعاون، تسلیم و اخلاص، تقویت ایمان و تقوا، توبه و آمرزش، برابری و وحدت و خودسازی، به بازآفرینی عهد الست و تجدید میثاق مردان و زنان با پروردگار منجر می‌شود. احادیث متواتر نیز حج مقبول را موجب بازگشت به حالت تولد یافتن از مادر دانسته‌اند که نشان‌دهندۀ جنبۀ تطهیرکننده و نو زایی معنوی این عبادت برای مردان و زنان است. حضور بیشتر زنان در سفر حج، تأکید بر جایگاه برابر مردان و زنان در عبادات اسلامی، نشانۀ اشتیاق فزایندۀ زنان به تعمیق باورهای دینی و بازتاب اهمیت سفر حج در نظام ارزشی زنان مسلمان است.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/245438/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%AF%D9%88%D9%86%D8%A7%DA%AF%D9%88%D9%86-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%DA%A9-%D8%AD%D8%AC صالحی، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.]</ref>  

مناسک حج بر سلامت روانی زائران تأثیرگذار است، ازجمله ایجاد و تقویت احساس آرامش روانی و امنیت در طول اقامت در مکه و انجام مناسک،<ref>ابن‌شعبه حرّانى، تحف ‌العقول، ۱۳۸۴ق، ص۱۲۳.</ref> ارتقای سطح دلبستگی معنوی به خداوند،<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۳۷.</ref> کاهش وابستگی‌های مادی و تعلقات دنیوی<ref>نورى، مستدرك الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۱۶۵.</ref> و افزایش عزت‌نفس و احساس خودارزشمندی.<ref>Kroll and Sheehan, "Religious belives and practices among 52 Psychiatric in Patient in Minnesota", 1989, p.69. </ref> عظمت و شکوه مناسک حج، کعبه و مشاعر مقدسه به‌طور یکسان بر تمامی زائران، صرف نظر از جنسیت تأثیرگذار است.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/123684/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D8%A8%D8%B9%D8%A7%D8%AF-%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%DA%A9-%D8%AD%D8%AC-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1-%D8%B3%D8%B7%D8%AD-%D8%AF%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D8%AC محمدی و همکاران، «بررسی ابعاد روان‌شناختی مناسک حج و تأثیر آن بر سطح دینداری حجاج»،، ۱۳۸۷ش، ص۳۳-۳۴.]</ref>

در مستحبات احرام، زن و مرد در اغلب موارد مشترک هستند، اما در کیفیت ادای تلبیه تفاوت وجود دارد. بر اساس دیدگاه فقهای امامیه، مردان مستحب است تلبیه را با صدای بلند ادا کنند،<ref>شهید ثانی، الروضه البهيه في شرح اللمعه الدمشقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۰.</ref> در حالی‌که زنان باید به اندازه‌ای صدای خود را بالا ببرند که تنها اطرافیان نزدیک بشنوند.<ref>حلّی، الجامع للشرائع، ۱۴۰۵ق، ص۱۸۲.</ref> برخی فقها این تفاوت را با استناد به مبانی حفظ عفت عمومی و پرهیز از فتنه توجیه کرده‌اند.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۲۰۵.</ref>

==== '''مخصوص مردان''' ====

مهم‌ترین محرمات اختصاصی مردان در حال احرام عبارت است از: پوشیدن لباس دوخته‌شده مانند پیراهن، لبّاده و شب‌کلاه و شلوار؛<ref>موسوی عاملی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، ۱۴۱۱ق، ج۸، ص۴۰۸.</ref> پوشاندن سر به هر شکل اعم از کلاه، عمامه، پارچه، چیزهای غیرمعمول همانند گِل سرشور، برگ گیاهان، حنا یا سایر پوشش‌ها و حتی فرو بردن سر در آب؛<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۴۷-۳۴۹.</ref> استفاده از جوراب و کفش‌های بسته و هر چیز دیگری که روی پا را می‌پوشاند (به استثنای صندل‌های باز)<ref>محقق حلّی، المختصر النافع فی فقه الإمامیه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۴؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۱۱.</ref> و بهره‌گیری از سایه‌بان مانند چتر، هودج و امثال آن یا قرار گرفتن زیر سقف.<ref>موسوی عاملی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، ۱۴۱۱ق، ج۷، ص۳۶۲.</ref>

==== '''مخصوص زنان''' ====

مهم‌ترین محرمات احرام مختص زنان عبارت است از: پوشاندن صورت با نقاب یا روبنده؛<ref>حلّی، تحریر أحکام الشریعه علی مذهب الإمامیه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۴.</ref> استفاده از دستکش که پوشاندن دست‌ها را به همراه دارد<ref>حلّی، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان،۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۴۴.</ref> و به‌کار بردن زیورآلات آشکار مانند النگو و دستبندهای صدادار که زینت شمرده می‌شود.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۴۰۵.</ref> همچنین بر اساس نظر فقها، تراشیدن موی سر، برای زنان، آن‌گونه که مردان انجام می‌دهند، حرام است. ولی کوتاه‌کردن مو ایرادی ندارد.<ref>طباطبائی، مناسک الحج و الزیاره، ۱۴۲۳ق، ص۲۱۶.</ref> این احکام که مبتنی بر روایات معتبر فقهی است، با هدف حفظ حریم خاص احرام و پرهیز از هرگونه زینت ظاهری وضع شده‌اند.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴۵.</ref>

|'''واجبات'''

|ـ نیت

ـ تلبیه (لبیک گفتن)

|ـ وجوب پوشیدن لباس احرام خاص (نخ دوخته نشده)

ـ حرمت پوشیدن لباس حریر (ابریشم)

|ـ عدم وجوب پوشش خاص احرام

ـ جواز نسبی پوشیدن لباس حریر (مکروه یا جایز)

|'''مستحبات'''

|'''محرمات'''

حج به‌عنوان فریضۀ الهی، اگر چه در اصول کلی وجوب همانند بلوغ، عقل و استطاعت مالی، جسمی و امنیتی برای زنان و مردان شرایط مشترکی دارد، اما به‌دلیل ملاحظات شرعی ناظر به تفاوت‌های تکوینی و کارکردهای اجتماعی جنسیتی، دارای احکام اختصاصی برای زنان است.<ref>ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۲۱.</ref> در فقه امامیه، استطاعت مالی زن برای حج مبتنی بر دو قسم، استطاعت ابتدایی (تمکن شخصی) و استطاعت بالمعنی‌الاعم (پذیرش هزینه از سوی شخص ثالث) است.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۳.</ref>

بر اساس دیدگاه امام خمینی و فقهای امامی، شافعی و مالکی، همراهی مَحرم برای زن در سفر حج، شرط نیست مگر در صورت عدم امنیت، که در این حالت همراهی محرم یا فرد مورد اطمینان حتی با پرداخت اجرت ضروری است.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ۱۳۶۳ش، ج۱۴، ص۱۴۳.</ref> در مقابل، فقهای حنبلی و حنفی همراهی محرم را به‌طور مطلق یا در سفرهای بیش از سه روز واجب می‌دانند.<ref>سمرقندی، تحفه الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۸۷-۳۸۸.</ref> در موارد اختلاف نظر زن و شوهر دربارۀ امنیت سفر، رأی زن مقدم است مگر آنکه خلاف آن اثبات شود و در هر حال، حج بدون محرم در صورت تحقق امنیت صحیح است.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۷، ص331-332.</ref> هزینۀ همراهی محرم در صورت نیاز، جزو شرایط استطاعت محسوب می‌شود و عدم توانایی پرداخت آن موجب سقوط وجوب می‌شود.<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۵۳.</ref>