سفر حج
سفر حج؛ سفر مردان و زنان مسلمان به مکه برای انجام مناسک خاص دینی.
سفر حج در فرهنگ مسلمانان، سفری معنوی و دینی است که برای مردان و زنان در سطوح فردی و جمعی دارای ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی و روانشناختی است. سفر حج به‌گونه‌ای نمادین، ابعاد مختلفی از معارف و ارزش‌های توحیدی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد. مردان و زنان در اِحرام عُمرة و حج، دارای احکام مشترک و یکسان هستند، اما به‌دلیل تمایزات تکوینی و جنسیتی، در برخی احکام اِحرام، تفاوت‌های خاصی دارند. همچنین تجربهٔ سفر حج برای زنان و مردان می‌تواند با آداب فرهنگی، دستاوردهای روانشناختی و زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی متمایزی، همراه باشد.
مفهوم‌شناسی
واژه حَجّ به‌معنای قصدکردن و «آهنگ چیزی را داشتن،[۱] در اصطلاح شرعی، به‌معنای قصدکردن خانه خدا برای انجام‌دادن اعمال مخصوص در زمان تعیین‌شده است.[۲] سفر حج در فرهنگ مسلمانان، دو گونه است:
حجة‌الإسلام
حَجَة‌الإسلام یا فریضۀ حج، سفر به مکه برای انجام مناسک خاص در روزهای خاص به‌ویژه نهم تا سیزدهم ماه ذی‌حجة است که با فراهم‌بودن شرایط ازجمله استطاعت مالی، طریقی و جسمی، یک‌بار بر هر مرد و زن مسلمان، واجب می‌شود.[۳] علاوه بر آن، حج به‌وسیلهٔ نذر، عهد، قسم و نیابت از دیگری نیز بر انسان واجب می‌شود.[۴] فریضه حج یکی از ارکان پنج‌گانهٔ دین اسلام[۵] و عبادتی مالی و بدنی است که از سال نهم هجری، تشریع شد.[۶] این فریضه سه گونه بوده و شامل حج تمتع، حج اِفراد و حج قِران می‌شود.[۷]
عُمره
مسلمانان در خارج از ایام فریضه حج نیز با قصد زیارت خانه خدا به مکه سفر می‌کنند. این سفر زیارتی که با مناسک کمتری صورت می‌گیرد در اصطلاح فقه اسلامی، عُمره نامیده شده است و در فرهنگ مسلمانان، حج عمره نیز گفته می‌شود.[۸]
آمارهای سفر حج
آمار حاجیان در طول تاریخ اسلام و به تبعیت از شرایط گوناگون، فراز و فرود بسیاری داشته است. در سده‌های نخست هجری، شمار سالانهٔ حاجیان به چندین هزار نفر می‌رسید. در سدهٔ سیزدهم هجری، شمار حاجیان تا ۱۵۰ هزار نفر در سال، افزایش یافت که بیشتر از مصر، شام، آناتولی، عراق و ایران می‌آمدند. در دوره معاصر و با بهبود راه‌ها و زیرساخت‌ها، تا قبل از همه‌گیری کرونا، در سال ۲۰۲۰م، شمار حاجیان بیش از ۲٫۵ میلیون نفر شد. مراسم حج در سال ۱۴۰۴ش مطابق با ذی‌حجة ۱۴۴۶ق، با حضور ۱٫۶۷ میلیون نفر برگزار شد که از این تعداد، ۱٫۵ میلیون نفر معادل ۸۹٫۸ درصد، زائرانی از ۱۷۱ کشور جهان بودند و ۱۰٫۲ درصد به شهروندان عربستان تعلق داشت. همچنین سفر هوایی با ۸۳٫۸ درصد، روش غالب برای سفر حج بود و تنها ۶۶٬۰۰۰ نفر از مرزهای زمینی و ۵٬۰۰۰ نفر از طریق دریا عازم سفر حج شدند.[۹]
ترکیب جنسیتی زائران حج در سال ۱۴۰۴ش، نشان‌دهندهٔ حضور ۸۷۷٬۸۴۱ مرد (۵۲٫۵ درصد) و ۷۹۵٬۳۸۹ زن (۴۷٫۵ درصد) بود که بیانگر تعادل نسبی در مشارکت جنسیتی در این مراسم مذهبی است.[۱۰]
بر اساس تنوع مذهبی و جنسیتی در سال ۱۴۰۴ش، تعداد کل زائران ایرانی اعزامی به حج تمتع بالغ بر ۸۱٬۴۵۰ نفر بوده است که از این تعداد ۴۴٬۵۰۰ نفر (۵۴ درصد) را زنان و ۳۶٬۹۵۰ نفر (۴۶ درصد) را مردان تشکیل می‌دهند. این آمار نشان‌دهندهٔ کاهش یک‌درصدی سهم زائران مرد نسبت به سال گذشته است. همچنین از مجموع زائران ایرانی، تعداد ۱۳٬۹۰۰ نفر از هموطنان اهل‌سنت بوده‌اند.[۱۱]
تجربه مردانه و زنانه سفر حج
حج به‌عنوان یک عبادت در اسلام، دارای ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی و روانشناختی است که نحوهٔ بروز هر از یک این ابعاد در سفر حج، متأثر از ویژگی‌های جنسیتی حاجیان است. این تفاوت‌ها ناشی از نقش‌های اجتماعی و روانی متمایز زنان و مردان در مواجهه با تجارب معنوی است.[۱۲]
بُعد فردی
در سفر حج اگرچه هر دو جنس زن و مرد، مشترکاً شاهد پالایش درونی، کاهش تعلقات مادی و تحول نگرش‌ها هستند؛ اما این سفر برای مردان بیشتر با تجربه‌هایی مانند مسئولیت‌پذیری در انجام مناسک جمعی، تقویت روحیهٔ تعاون در مواقف مختلف و تعمیق حس تکلیف‌مداری همراه است که منجر به تحولاتی در رفتارهای اجتماعی و خانوادگی آنان می‌شود. در حالی‌که زنان عموماً با تمرکز بر جنبه‌های عاطفی و درونی این سفر، به درکی عمیق‌تر از مفاهیمی مانند توکل و تسلیم دست یافته و این تجربه را به عاملی برای تقویت صبر، استقامت و تعمیق باورهای دینی تبدیل می‌کنند.[۱۳]
بُعد سیاسی
سفر حج به‌مثابهٔ یک کنش سیاسی-دینی، نقش محوری در تحقق اهداف سیاسی جهان اسلام ایفا می‌کند. این فریضهٔ الهی با مؤلفه‌های اساسی فرهنگ سیاسی تشیع همانند عدالت‌خواهی و استکبارستیزی پیوندی ناگسستنی دارد. این مناسک با ایجاد اتحاد سیاسی و تقویت وحدت، بستری برای قیام و مقابلهٔ یکپارچه، عظیم و عزت‌مندانهٔ ملت‌های مسلمان در برابر مفسدان جهانی فراهم می‌آورد.[۱۴] زنان در برائت از مشرکان، همانند مردان به نفی ظلم، ستم، شرک و استعمار می‌پردازند و فریادهای ظلم‌ستیزانهٔ خود را علیه ستمگران سر می‌دهند.[۱۵]
بُعد اجتماعی
سفر حج به‌عنوان یک پدیدهٔ اجتماعی-دینی، نقش بی‌بدیلی در تقویت پیوندهای اجتماعی مردان و زنان مسلمان در سراسر جهان ایفا می‌کند. این مناسک با ایجاد فضای تعامل فراقومی و فراملی بر تنظیم برخورد اجتماعی مردان و زنان، پیشگیری از کجروی‌ها، ارتباطات اجتماعی مسلمانان تأثیر می‌گذارد و موجب افزایش انسجام اجتماعی مسلمانان، تقویت امنیت اجتماعی جهان اسلام، افزایش اعتماد اجتماعی مسلمانان، افزایش پویایی جامعهٔ اسلامی، تقویت کنترل اجتماعی در جامعه، افزایش نشاط اجتماعی در جامعه، جهت‌دهی به قشربندی اجتماعی مسلمانان و تقویت ارزش‌ها در جامعهٔ اسلامی می‌شود.[۱۶]
بُعد اقتصادی
سفر حج بر اساس آیات ۲۷ و ۲۸ سوره حج و آیه ۲ سوره مائده و آیاتی از سوره قصص از منظر کلان، این ظرفیت را دارد که موجب رشد تجارت بین‌المللی، توسعهٔ زیرساخت‌های اقتصادی و ایجاد اشتغال در کشور میزبان شود. در سطح خرد نیز این سفر می‌تواند با تشویق به انفاق و کمک به مستمندان، موجب بازتوزیع ثروت شود. همچنین حج با ایجاد فرصت‌های جدید کسب‌وکار و تقویت همکاری‌های اقتصادی بین مردان و زنان مسلمان، می‌تواند به کاهش اثرات تحریم‌های اقتصادی علیه کشورهای اسلامی منجر شود.[۱۷]
بُعد فرهنگی
سفر حج به‌عنوان یک آیین جمعی، موجب تقویت و انتقال ارزش‌های اسلامی می‌شود. این مناسک با ایجاد بزرگ‌ترین گردهمایی سالانهٔ مسلمانان، بستری برای خودباوری فرهنگی، تبادل فرهنگی، انتقال دانش دینی و تقویت گفتمان اسلامی است. تقویت هویت مشترک اسلامی، اشاعهٔ ارزش‌های اخلاقی، توسعهٔ شبکه‌های ارتباطی فراملی و ترویج جهان‌شمولی پیام اسلام، از مهم‌ترین کارکردهای فرهنگی حج است.[۱۸]
سفر حج برای زنان مسلمان، فرصتی بی‌بدیل برای ایفای نقش فرهنگی در سطح امت اسلامی فراهم می‌آورد؛ زیرا سفر حج از عوامل مهم سازنده و تأثیرگذار برای احیای فرهنگ قرآنی و نبوی در جهت اعادهٔ حقوق زنان و شکوفایی استعدادهای آنان، نشانهٔ کاهش محدودیت‌های جنسیتی در عرصه‌های مذهبی و بیانگر پذیرش گسترده‌تر نقش فعال زنان در امور دینی است.[۱۹]
بُعد معنوی
در فرهنگ اسلامی، سفر حج موجب آمرزش گناهان، تقویت ایمان، کسب رضایت الهی و ذخیره‌سازی توشهٔ معنوی برای آخرت می‌شود. این سفر روحانی با تأکید بر مفاهیمی چون توحید، تعاون، تسلیم و اخلاص، تقویت ایمان و تقوا، توبه و آمرزش، برابری و وحدت و خودسازی، به بازآفرینی عهد الست و تجدید میثاق مردان و زنان با پروردگار منجر می‌شود. احادیث متواتر نیز حج مقبول را موجب بازگشت به حالت تولد یافتن از مادر دانسته‌اند که نشان‌دهندهٔ جنبهٔ تطهیرکننده و نو زایی معنوی این عبادت برای مردان و زنان است. حضور بیشتر زنان در سفر حج، تأکید بر جایگاه برابر مردان و زنان در عبادات اسلامی، نشانهٔ اشتیاق فزایندهٔ زنان به تعمیق باورهای دینی و بازتاب اهمیت سفر حج در نظام ارزشی زنان مسلمان است.[۲۰]
بُعد روان‌شناسی
مناسک حج بر سلامت روانی زائران تأثیرگذار است، ازجمله ایجاد و تقویت احساس آرامش روانی و امنیت در طول اقامت در مکه و انجام مناسک،[۲۱] ارتقای سطح دلبستگی معنوی به خداوند،[۲۲] کاهش وابستگی‌های مادی و تعلقات دنیوی[۲۳] و افزایش عزت‌نفس و احساس خودارزشمندی.[۲۴] عظمت و شکوه مناسک حج، کعبه و مشاعر مقدسه به‌طور یکسان بر تمامی زائران، صرف نظر از جنسیت تأثیرگذار است.[۲۵]
تفاوت مردان و زنان در احکام حج
احکام زنان و مردان در سفر حج دارای اشتراکات، تمایزات و اختصاصات است. بیشترین تفاوت‌ها و تمایزات در پوشش احرام، آوا و ذکرها، حلق و تقصیر، نیاز به همراهیِ مَحرم، احکام حیض و نفاس و نیز احکام رمل و اضطباع است. این تفاوت‌ها بر اساس حفظ حریم شرعی، رعایت اخلاق اجتماعی، و تفاوت‌های طبیعی زن و مرد در فقه اسلامی تبیین شده‌اند.[۲۶]
در نیت، ادای تلبیه، استحباب طهارت بدن، تقصیر ناخن‌ها، نگاه کردن در آینه و حرمت استفاده از سرمه و عطر، زن و مرد مشترک هستند،[۲۷] اما در پوشش احرام، مردان باید دو لباس خاص شامل ازار یا لنگ (عورتین و مابین ناف تا زانو) و دیگری رداء (روی کتف) بپوشند، درحالی‌که زنان چنین الزامی ندارند.[۲۸] همچنین پوشیدن لباس حریر (ابریشم) برای مردان در احرام حرام است،[۲۹] ولی برای زنان مکروه یا در برخی موارد جایز شمرده شده است.[۳۰] بر اساس دیدگاه فقهای امامیه، مستحب است که مردان، تلبیه را با صدای بلند ادا کنند،[۳۱] در حالی‌که زنان باید به اندازه‌ای صدای خود را بالا ببرند که تنها اطرافیان نزدیک بشنوند.[۳۲] برخی فقها این تفاوت را با استناد به مبانی حفظ عفت عمومی و پرهیز از فتنه توجیه کرده‌اند.[۳۳]
مهم‌ترین محرمات اختصاصی مردان در حال احرام عبارت است از: پوشیدن لباس دوخته‌شده مانند پیراهن، لبّاده و شب‌کلاه و شلوار؛[۳۴] پوشاندن سر به هر شکل اعم از کلاه، عمامه، پارچه، چیزهای غیرمعمول همانند گِل سرشور، برگ گیاهان، حنا یا سایر پوشش‌ها و حتی فرو بردن سر در آب؛[۳۵] استفاده از جوراب و کفش‌های بسته و هر چیز دیگری که روی پا را می‌پوشاند (به استثنای صندل‌های باز)[۳۶] و بهره‌گیری از سایه‌بان مانند چتر، هودج و امثال آن.[۳۷]
مهم‌ترین محرمات احرام مختص زنان عبارت است از: پوشاندن صورت با نقاب یا روبنده؛[۳۸] استفاده از دستکش که پوشاندن دست‌ها را به همراه دارد[۳۹] و به‌کار بردن زیورآلات آشکار مانند النگو و دستبندهای صدادار که زینت شمرده می‌شود.[۴۰]
همچنین بر اساس نظر فقها، تراشیدن موی سر، برای زنان، آن‌گونه که مردان انجام می‌دهند، حرام است. ولی کوتاه‌کردن مو ایرادی ندارد.[۴۱] این احکام که مبتنی بر روایات معتبر فقهی است، با هدف حفظ حریم خاص احرام و پرهیز از هرگونه زینت ظاهری وضع شده‌اند.[۴۲]
| حوزه احکام | موارد اشتراک | احکام مختص مردان | احکام مختص زنان |
|---|---|---|---|
| واجبات | ـ نیت
ـ تلبیه (لبیک گفتن) |
ـ وجوب پوشیدن لباس احرام خاص (نخ دوخته نشده)
ـ حرمت پوشیدن لباس حریر (ابریشم) |
ـ عدم وجوب پوشش خاص احرام
ـ جواز نسبی پوشیدن لباس حریر (مکروه یا جایز) |
| مستحبات | - طهارت بدنی
- پرهیز از آلودگی |
- استحباب بلند گفتن تلبیه (عجّ)
- استحباب پوشیدن لباس سفید |
- استحباب پوشیدن لباس غیرشفاف
- گفتن تلبیه با صدای آهسته (فقط برای اطرافیان نزدیک) |
| محرمات | - حرمت استعمال عطر
- حرمت سرمه کشیدن - نگاه کردن در آینه - حرمت شکار |
- حرمت پوشیدن لباس دوخته (مانند شلوار و پیراهن)
- حرمت پوشاندن سر (کلاه/عمامه) - حرمت پوشیدن جوراب و کفش بسته - حرمت استفاده از سایه‌بان (چتر/سقف) |
- حرمت پوشاندن صورت (نقاب/روبنده)
- حرمت پوشیدن دستکش - حرمت استفاده از زیورآلات آشکار (دستبند صدادار/النگو) - کوتاه کردن مو همانند مردان |
| فلسفه تفاوت‌ها | - تأکید بر تساوی در اصل عبادت
- اشتراک در اهداف معنوی |
- حفظ سادگی و وحدت ظاهری مردان
- پرهیز از تشبه به غیرمحرم |
- حفظ حریم عفت و پرهیز از زینت‌های ظاهری
- جلوگیری از جلب توجه نامحرم |
استطاعت زنان در سفر حج
حج به‌عنوان فریضهٔ الهی، اگر چه در اصول کلی وجوب همانند بلوغ، عقل و استطاعت مالی، جسمی و امنیتی برای زنان و مردان شرایط مشترکی دارد، اما به‌دلیل ملاحظات شرعی ناظر به تفاوت‌های تکوینی و کارکردهای اجتماعی جنسیتی، دارای احکام اختصاصی برای زنان است.[۴۳] در فقه امامیه، استطاعت مالی زن برای حج مبتنی بر دو قسم، استطاعت ابتدایی (تمکن شخصی) و استطاعت بالمعنی‌الاعم (پذیرش هزینه از سوی شخص ثالث) است.[۴۴]
بر اساس فقه اسلامی، هزینهٔ حج بر عهدهٔ خود زن است و در صورت توانایی مالی مستقیم یا از طریق درآمد شخصی، حج واجب می‌شود،[۴۵] حتی اگر برای شوهر مشقت ایجاد کند (مشروط به عدم اختلال در زندگی). پذیرش هزینه از شخص ثالث (مانند شوهر یا پدر) در صورت وثوق به انجام تعهد الزامی است.[۴۶] وعدهٔ حج در عقد ازدواج به‌خودی‌خود استطاعت ایجاد نمی‌کند، ولی شوهر ملزم به وفای به عهد است.[۴۷] مهریه تنها در صورت توانایی مالی شوهر و عدم اختلاف زناشویی می‌تواند مبنای استطاعت باشد.[۴۸] شوهر موظف به پرداخت نفقهٔ متعارف در مدت حج است، اما هزینه‌های سفر، مگر در صورت تساوی هزینه‌های سفر و اقامت بر عهدهٔ زن است.[۴۹] رجوع به کفایت برای زنان تحت تکفل، اطمینان از تأمین معاش پس از حج کافی است، اما زنان سرپرست خانوار باید هزینه‌های سفر و زندگی خود و تحت‌تکفل‌ها را تأمین کنند.[۵۰]
بر اساس دیدگاه فقهای امامی و برخی از فقهای اهل‌سنت، اذن شوهر برای حج واجب اعم از حجه‌الاسلام و حج نذری در صورت تنگی وقت، شرط نبوده و شوهر حق ممانعت ندارد، هرچند در صورت وسعت وقت می‌تواند سفر را تا کاروان آخر به تأخیر اندازد.[۵۱] در مورد سفر حج مستحبی و نذر با وقت وسیع، اذن شوهر معتبر است و عدم اخذ آن موجب معصیت و سقوط حق نفقه می‌شود.[۵۲] زن در عدهٔ طلاق رجعی حکم زن شوهردار را دارد،[۵۳] ولی در عدهٔ طلاق بائن و وفات نیاز به اجازه ندارد.[۵۴] این احکام مبتنی بر حفظ حقوق زناشویی و تفکیک میان واجبات و مستحبات است.
بر اساس دیدگاه امام خمینی و فقهای امامی، شافعی و مالکی، همراهی مَحرم برای زن در سفر حج، شرط نیست مگر در صورت عدم امنیت، که در این حالت همراهی محرم یا فرد مورد اطمینان حتی با پرداخت اجرت ضروری است.[۵۵] در مقابل، فقهای حنبلی و حنفی همراهی محرم را به‌طور مطلق یا در سفرهای بیش از سه روز واجب می‌دانند.[۵۶] در موارد اختلاف نظر زن و شوهر دربارهٔ امنیت سفر، رأی زن مقدم است مگر آنکه خلاف آن اثبات شود و در هر حال، حج بدون محرم در صورت تحقق امنیت صحیح است.[۵۷] هزینهٔ همراهی محرم در صورت نیاز، جزو شرایط استطاعت محسوب می‌شود و عدم توانایی پرداخت آن موجب سقوط وجوب می‌شود.[۵۸]
پانویس
- ↑ راغب‌اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۲۱۸؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۳۱۵ق، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ کرکی، الرسائل محقق کرکی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۴۹.
- ↑ Long, Islamic Beliefs, Practices, and Cultures, 2011, p.86.
- ↑ مدرسی، أحکام العبادات، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۴۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۸.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۴، ص۱۴۴.
- ↑ ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ جوادی‌آملی، تفسر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۵، ص۱۳۲؛ راغب‌اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۲۱۹–۲۱۸.
- ↑ «اخبار اقتصادی عربستان سعودی - جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ «اخبار اقتصادی عربستان سعودی - جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ «۵۴ درصد زائران حج تمتع امسال را بانوان تشکیل می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ غفاری هشتجین و فهیمی، «کارکرد حج در گسترش وحدت، اسکتبارستیزی و ظلم‌ستیزی میان مسلمانان متأثر از مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی تشیع»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۲.
- ↑ صالحی، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.
- ↑ غفاری هشتجین و فهیمی، «کارکرد حج در گسترش وحدت، اسکتبارستیزی و ظلم‌ستیزی میان مسلمانان متأثر از مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی تشیع»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۲.
- ↑ منصورنژاد، «زنان و حج»، ۱۳۸۴ش، ص۱۹۲.
- ↑ حیدری، «نگاهی به کارکردهای جامعه‌شناختی حج»، ۱۴۰۰ش، ص۷.
- ↑ نجفی، «حج، عامل شکوفایی فرهنگی، آگاهی سیاسی و رشد اقتصادی»، ۱۳۹۳ش، ص۱۷۵-۱۷۸.
- ↑ صالحی، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.
- ↑ منصورنژاد، «زنان و حج»، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۳.
- ↑ صالحی، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.
- ↑ ابن‌شعبه حرّانی، تحف العقول، ۱۳۸۴ق، ص۱۲۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۳۷.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۱۶۵.
- ↑ Kroll and Sheehan, "Religious belives and practices among 52 Psychiatric in Patient in Minnesota", 1989, p.69.
- ↑ محمدی و همکاران، «بررسی ابعاد روانشناختی مناسک حج و تأثیر آن بر سطح دینداری حجاج»،، ۱۳۸۷ش، ص۳۳-۳۴.
- ↑ ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۲۹؛ شیخ طوسی، الجمل و العقود فی العبادات، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۷۲؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۵۷.
- ↑ مقدس‌اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۵–۲۱۷.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۱۷؛ طباطبائی‌حائری، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۹.
- ↑ ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۸.
- ↑ شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۰.
- ↑ حلّی، الجامع للشرائع، ۱۴۰۵ق، ص۱۸۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۲۰۵.
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، ۱۴۱۱ق، ج۸، ص۴۰۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۴۷–۳۴۹.
- ↑ محقق حلّی، المختصر النافع فی فقه الإمامیه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۴؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۱۱.
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، ۱۴۱۱ق، ج۷، ص۳۶۲.
- ↑ حلّی، تحریر أحکام الشریعه علی مذهب الإمامیه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ حلّی، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۴۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۴۰۵.
- ↑ طباطبائی، مناسک الحج و الزیاره، ۱۴۲۳ق، ص۲۱۶.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴۵.
- ↑ ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۲۱.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۳.
- ↑ ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۲۱.
- ↑ خمینی، مناسک حج، ۱۳۸۱ش، ص۳۳.
- ↑ بهجت، مناسک حج و عمره، ۱۴۲۴ق، ص۴۵–۴۶.
- ↑ بهجت، مناسک حج و عمره، ۱۴۲۴ق، ص۴۵–۴۶.
- ↑ حلّی، الجامع للشرائع، ۱۴۰۵ق، ص۲۲۱.
- ↑ بهجت، مناسک حج و عمره، ۱۴۲۴ق، ص۴۵–۴۶.
- ↑ حلی، تذکره الفقهاء، ۱۴۲۳ق، ج۷، ص۸۸.
- ↑ نووی، المجموع شرح المهذب، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۲۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۲۲.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ۱۳۶۳ش، ج۱۴، ص۱۴۳.
- ↑ سمرقندی، تحفه الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۸۷–۳۸۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۷، ص331-332.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۵۳.
منابع
- ابن‌ادریس حلّی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌شعبه حرّانی، حسن بن علی، تحف العقول، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۸۴ق.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم المصری، لسان العرب، بیروت، المصریه العامه للتألیف، ۱۳۱۵ق.
- «اخبار اقتصادی عربستان سعودی - جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، تاریخ انتشار: ۲۱ خرداد ۱۴۰۴ش.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- بهجت، محمدتقی، مناسک حج و عمره، قم، شفق، ۱۴۲۴ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، آل‌البیت، ۱۴۰۹ق.
- حلّی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، قم، سیدالشهداء العلمیه، ۱۴۰۵ق.
- حلّی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- حلّی، حسن بن یوسف، تحریر أحکام الشریعه علی مذهب الإمامیه، قم، مؤسسه الامام الصادق، ۱۴۲۱ق.
- حلی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۳ق.
- حیدری، مجتبی، «نگاهی به کارکردهای جامعه‌شناختی حج»، میقات حج، دوره ۳۰، شماره ۱۱۷، ۱۴۰۰ش.
- خمینی، سید روح‌الله، مناسک حج، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
- خمینی، سیّد روح‌الله، تحریر الوسیله، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- راغب‌اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۲ق.
- سمرقندی، محمد بن احمد، تحفه الفقهاء، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۳ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الجمل و العقود فی العبادات، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۸۷ش.
- صالحی، سیدرضا، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، میقات حج، دوره ۱۹، شماره ۷۴، ۱۳۸۹ش.
- طباطبائی، سید محمدعلی، مناسک الحج و الزیاره، الطبّاع، ۱۴۲۳ق.
- طباطبائی حائری، علی بن محمد، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، آل‌البیت، ۱۴۱۸ق.
- غفاری هشتجین، زاهد و فهیمی، علی‌اکبر، «کارکرد حج در گسترش وحدت، اسکتبارستیزی و ظلم‌ستیزی میان مسلمانان متأثر از مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی تشیع»، حج و زیارت، دوره ۸، شماره ۲۳، ۱۴۰۲ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۳۶۴ش.
- کرکی، علی بن حسین، الرسائل محقق کرکی، قم، مکتبه آیه‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیه، قم، المطبوعات الدینیه، ۱۴۱۸ق.
- محمدی، محمدرضا و همکاران، «بررسی ابعاد روانشناختی مناسک حج و تأثیر آن بر سطح دینداری حجاج»، روان‌شناسی و دین، دوره ۱، شماره ۴، ۱۳۸۷ش.
- مدرسی، محمدتقی، أحکام العبادات، تهران، دار محبی الحسین، ۱۴۲۴ق.
- مقدس‌اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، فقه الثقلین الثقافیة، ۱۴۲۹ق.
- منصورنژاد، محمد، «زنان و حج»، میقات حج، دوره ۱۴، شماره ۵۳، ۱۳۸۴ش.
- موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات بیروت، شرائع الإسلام، آل‌البیت، ۱۴۱۱ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- نجفی، حافظ، «حج، عامل شکوفایی فرهنگی، آگاهی سیاسی و رشد اقتصادی»، میقات حج، دوره ۲۳، شماره ۸۹، ۱۳۹۳ش.
- نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۸ق.
- نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- «۵۴ درصد زائران حج تمتع امسال را بانوان تشکیل می‌دهند»، تاریخ انتشار: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
- Kroll, Jerome; Sheehan, William, "Religious belives and practices among 52 Psychiatric in Patient in Minnesota", American Journal of Psychiatry, Vol. 146(1), pp.67-72, 1989.
- Long, Matthew, Islamic Beliefs, Practices, and Cultures, Marshall Cavendish Corporation, 2011.