جنسیت‌پذیری لباس کار

جنسیت‌پذیری لباس کار؛ پوشش متناسب با بدن و فعالیت‌های شغلی زنان و مردان.

لباس کار به عنوان بخشی از هویت حرفه‌ای افراد، تحت تأثیر هنجارها و انتظارات جنسیتی قرار دارد. لباس کار با تغییر وضعیت جامعه از کشاورزی به صنعتی، تحولات بیشتری پیدا کرده است. ضرورت ایمنی، راحتی و کارآیی ایجاب می‌کند که لباس‌ کار در تناسب کامل با نوع فعالیت زن و مرد، طراحی و عرضه شود. در همین راستا توجه به ساختار بدنی زنان و مردان در طراحی لباس کار و دوری از یکسان‌سازی تولید، امری ضروری تلقی می‌شد.

تعریف لباس کار

لباس کار، پوشش یکسانی است که افراد برای انجام فعالیت‌های مختلف در محیط کار خود می‌پوشند. این لباس به‌منظور محافظت از بخش‌های مختلف بدن، از جمله دست‌ها، پاها و بدن طراحی شده است. تناسب رنگ لباس با جنسیت و برش‌های لباس با زوایای بیومکانیکی بدن زنان و مردان این امکان را به کارگران می‌دهد که علاوه‌بر احساس راحتی، آزادی عمل کافی را نیز داشته باشند.

تاریخچه لباس کار

لباس‌های کار اولیه از پوست حیوانات دوخته می‌شد؛ در قرون وسطا لباس‌های ساخته‌شده از پشم و کتان بیانگر طبقۀ اجتماعی دهقانان بود؛ استفاده از دستکش، کفش و پیش‌بندهای سنگین نیز به طبقۀ صنعت‌گران، پیشه‌وران و کشاورزان تعلق داشت. لباس کار طبقۀ متوسط نیز به‌صورت دست‌دوز و از پارچۀ باکیفیت تهیه می‌شد؛ پیراهن آستین بلند و شلوارک‌های پارچه‌ای و روپوش، لباس این طبقۀ اجتماعی بود که ‌همراه با کمربندهایی برای حمل ابزار و وسایل شخصی پوشیده می‌شدند. روپوش‌ها هنوز هم گزینۀ محبوبی برای لباس کار در دامنۀ گسترده‌ای از شغل‌ها ازجمله مهمان‌داری، پرستاری و صنعت غذا هستند.

تنوع لباس کار

در اواخر قرن هجدهم که جامعه از کشاورزی به‌سمت شغل‌های جدید می‌چرخید، نیاز به لباس فرم برای راحتی و ایمنی کارگر اهمیت حیاتی پیدا کرد و کارمندان بیشتری به لباس‌های کاری مناسب، نیاز داشتند؛ از این زمان به بعد لباس‌های بادوام از پارچه‌های جین، مورد توجه قرار گرفت. این پارچه‌ها علاوه‌ بر جذابیت، مقرون به صرفه، سبک و بسیار انعطاف‌پذیر بودند. شرکت کارهارت با گسترش بازار تولید لباس کار، اقدام به ترکیب زیبایی با کاربردی‌بودن لباس کرد. از این زمان به بعد لباس‌های یقه‌آبی از کارگرانی حکایت می‌کرد که در دسته مشاغل دستی فعالیت می‌کردند. مشاغل دستی مشاغلی هستند که نیاز به توانایی‌های جسمی و حرکتی دارند و شامل فعالیت‌های فیزیکی، کار با ابزار، ماشین‌آلات یا مواد می‌شوند.

لباس کار زنانه

جنگ‌های جهانی اول و دوم، زنان اروپایی را وادار به انجام مشاغلی کرد که قبل از آن هرگز انجام نمی‌دادند. در دهۀ ۱۹۳۰م، به‌دلیل حضور زنان در مشاغل خشن،‌ در طراحی لباس کار زنان جنبۀ کاربردی و عملی آن در اولویت بود و به همین دلیل از پارچه‌های بادوام جین استفاده ‌شد، اما اواخر دهۀ ۱۹۴۰م تا ۱۹۵۰م زمان بازگشت به زنانگی بود. در این زمان لباس‌هایی که در قسمت کمر، باریک و چسبان بود و بدن زنان را زیباتر جلوه می‌داد، رواج پیدا کرد.

کارکردهای لباس کار

هرچند استفاده از لباس کار، موجب می‌شود که آزادی و خلاقیت افراد، محدود شود و در طولانی‌مدت، خستگیِ نِسبی کارکنان را در پی داشته باشد، اما کارکردهای مثبت فراوانی هم برای آن برشمرده‌اند، ازجمله:

1. ایجاد امنیت در محیط کار و جلوگیری از مخاطرات شغلی؛
2. تعویق قضاوت‌کردن افراد از روی ظاهر آنها؛
3. تقویت روحیۀ همکاری؛
4. جلوگیری از مصرف‌گرایی و تنوع‌طلبی.

لباس کار از منظر حقوق

طبق مادۀ ۶۱ آیين‌نامۀ حفاظت و بهداشت عمومي در كارگاه‌ها، تناسب لباس كار با نوع كار الزامی است و باید به‌گونه‌ای طراحی شود که كارگر بتواند به‌راحتي وظايف خود را انجام دهد.

تبعیض جنسیتی غرب در لباس کار

مادۀ هفتم حقوق مدنی ایالات متحدۀ آمریکا که در سال ۱۹۶۴مT مصوب شد، هرگونه تبعیض بر اساس نژاد، رنگ، دین و جنسیت را غیرقانونی اعلام کرد؛ بر اساس این قانون، کارفرمایان شرکت‌ها علی‌رغم این‌که حق تعیین استانداردهای کد پوششی را برای کارمندان خود دارند، اما عملکردشان نباید موجب برتری یک جنسیت بر جنسیت دیگر باشد یا مغایر با بروز فردیت شود.

با وجود این، در برخی جوامع غربی مانند بریتانیا، زنان در مواردی ملزم به رعایت استانداردهای ویژه‌ای هستند؛ برای مثال زنان بر خلاف مردان، در محیط‌های کاری خاص ملزم به پوشیدن کفش پاشنه‌بلند هستند؛ آنها همچنین ملزم به پوشیدن دامن‌های کوتاه، تاپ‌های بدون آستین، لباس‌های بسیار تنگ و یا پارچه‌های نازک و بدن‌نما هستند؛ این‌گونه الزامات در مشاغلی که نقش میزبانی دارند مانند رستوران‌ها یا کافه‌ها بیشتر است، به‌گونه‌ای که زنان در این مشاغل حق پوشیدن شلوار را نیز ندارند و یا حتی شدیدتر این‌که برای آنها پوشیدن جوراب یا شلوار نازک زیر دامن‌ نیز ممنوع است.

در همین راستا یک زن انگلیسی به‌نام نیکولا تورپ دادخواستی با امضای ۱۵۰۰۰۰ نفر به پارلمان انگلستان ارائه کرد تا این تبعیض جنسیتی در لباس کار را بررسی کنند. نتایج تحقیقات پارلمان نشان داد که استفاده از کفش پاشنه‌بلند موجب درد و آسیب‌های طولانی‌مدت می‌شود. همچنین آشکار شد که تبعیض، شامل الزام به رنگ موی خاص و پوشیدن لباس‌های آشکار و تجدید آرایش در طول کار نیز می‌شود.

الزامات طراحی لباس کار جنسیتی

طراحی متناسب با بدن

شکل و ساختار بدنی متفاوت زنان و مردان بر طراحی و عملکرد لباس کار و تجهیزات محافظتی تأثیرگذار است. لباس کار معمولاً با توجه به تفاوت‌های فیزیکی بین زنان و مردان طراحی می‌شود. برای مثال، لباس‌های کار زنانه ممکن است با توجه به فرم بدن زنان طراحی شوند، در حالی که لباس‌های مردانه اغلب گشادتر و با توجه به ساختار فیزیکی مردان ساخته می‌شوند.

زنان معمولاً دست‌های کوچک‌تر و صورت‌های باریک‌تری از مردان دارند که طراحی لباس و تجهیزات مانند دستکش و ماسک‌های تنفسی را بر اساس استاندارد یکسان، نامناسب می‌کند.

همچنین قسمت کتف مردان، هنگام کار تحرک بیشتری دارد که نیاز کاربر مرد به‌راحتی و تحمل فشار را بیشتر می‌کند، از این‌رو با تغییر الگوی برش و اضافه کردن تخت شانه در طراحی لباس کار مردانه، این نیاز رفع می‌شود.

توجه به توزیع جنسیتی در مشاغل

در صنایعی که به‌طور سنتی مردانه بوده و اکثر کارکنان آن، مرد هستند، طراحی لباس و تجهیزات در درجۀ اول برای بدن مردان طراحی می‌شود و نیاز زنان نادیده گرفته می‌شود. این بی‌توجهی، زنان را از دسترسی به تجهیزات شغلی سازگار با نیاز خود، محروم می‌کند.

رعایت هنجارهای جنسیتی

توجه به هنجارهای جنسیتی در فرهنگ‌های مختلف در طراحی لباس و تجهیزات کار، مانع از مقاومت احتمالی افراد در برابر استفاده از لباس و تجهیزات است. برای مثال در بسیاری از فرهنگ‌ها، انتظارات جنسیتی موجب می‌شود که زنان در برخی مشاغل، لباس‌هایی بپوشند که به‌طور سنتی «زنانه» تلقی می‌شود.

منابع

• «آیين‌نامه حفاظت و بهداشت عمومي در كارگاه‌ها»، سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران، مصوب 14 شهریور 1338ش.
• اسدی فارسانی، مجید و احمدزاده، اسما، «مطالعه ارگونومی ساختار پوشاک در طراحی لباس مشاغل ایرانی»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، شمارۀ سوم، 1400ش.
• تاج‌فر، فاطمه، اصول طراحی لباس مشاغل، تهران، مکتب هنر، 1401ش.
• «لباس کار چیست و چرا باید لباس مخصوص کار بپوشیم؟»، وب‌سایت تولید لباس کار و تجهیزات ایمنی نیک، تاریخ بازدید: 11 بهمن 1403ش.
• »Appendix A: Examples of sexualized dress code requirements«, website Ontario human righrs commission, 03 March 2025.
• Taylor , Melissa& hancock, Philip «How discriminatory dress codes at work are digging their heels in», website theconversation, 30January  2017.
• «Personal Protective Equipment - Body Type and Gender Considerations», website Canadian centre for occupational health and safety, 13 February 2025.
• »Evolution of Workwear,A Historical Journey Through Function and Fashion«, website Myworkwear, 05 February 2025.
• »Understanding Title VII: Employer Dress Code Laws«, WEBSITE Tulane University LAW SCHOOLE, 11APRIL 2024
• Miralles Snow, Lauren »An Exploration of Origins and Appropriations: How Workwear Has Traveled and Transformed«, website temple university, 2019.
• Woods, amy, » Fashion Empowers Ambition: The Evolution of Women's Workwear«, website thewomensnetwork, 05 February 2025.