بدن
بدن، تفاوت‌های جسمی زن و مرد از رویکردهای مختلف.
بدن انسان، موضوعی پیچیده با گونه‌های متفاوت است که موضوع علوم گوناگونی چون فلسفه، زیست‌شناسی، فیزیولوژی، طب و جامعه‌شناسی واقع شده است. در آموزه‌های دینی نیز با دو رویکرد هنجاری و تبیینی در مورد بدن، سخنان فراونی مطرح شده است. امروزه مدیریت بدن با انگیزه‌ها و شیوه‌های مختلف، به یک پدیده اجتماعی تبدیل شده است.
مفهوم‌شناسی
بدن، در لغت به معنای جسم انسان غیر از سر، دست‌ها و پاها و مترادف با پیکر، تنه، تن، جثه، کالبد، جسم، جسد، لاشه،[۱] و متضاد با روح و روان است.[۲]
انواع بدن
- بدن‌های زنانه و مردانه
بدن‌های مردان و زنان تفاوت‌های فراوانی با یکدیگر دارند؛ از جمله تفاوت در دستگاه تناسلی، امکان باروری و شیردهی، هورمون‌ها، طول عمر، مغز و اعصاب، قلب و ریه، میزان چربی، اندازه و وزن، ماهیچه و عضلات، ضخامت پوست، ناخن و مو، فعالیت‌های بدنی، حواس پنج‌گانه و صدا. هر دختر با منبع کاملی از تخمک در تخمدان متولد می‌شود. با فرارسیدن بلوغ و آغاز دوره قاعدگی، شرایط مناسبی برای آزادسازی تخمک ایجاد می‌شود و با فرارسیدن دوران یائسگی و پایان دوره باروری، درصد بسیار کمی از تخمک‌ها در بدن باقی مانده و ترشح هورمون‌ها کاهش می‌یابد.[۳]
- بدن‌های رام و خودسر
بدن‌هاي همنوا با هنجارها، رام[۴] و بدن‌هايی که از اطاعت هدایت‌گری‌های اجتماعی سرباز می‌زنند، خودسر نامیده می‌شوند.[۵] این تقسیم بندی میان زن و مرد مشترک است، هرچند غلبه بدن‌های رام یا خودسر در میان زنان و مردان در طول تاریخ متفاوت بوده است.
- بدن‌های عرفی و بازیگر
بدن‌هاي عرفي بيشتر بر حفظ و بازنمایی هويت جمعي تاکيد دارند، اما بدن‌هاي بازيگر، تلاش می‌کنند از طریق آرایش یا زیباسازی اندام، در مبادلات اجتماعی، منافع بیشتری به چنگ آورند. این تقسیم بندی نیز میان زنان و مردان مشترک است، اما در نوع بدن‌های بازیگر، در دوره کنونی زنان بیشتر به دنبال مصرف و آرایش و مردان به دنبال تناسب اندام هستند.
بدن از نگاه علم
بدن، موضوع علوم گوناگونی مثل فلسفه، فقه، زیست‌شناسی، طب و فیزیولوژی بوده و جامعه‌شناسان نيز گاهي در پژوهش‌هاي خود، تأثیر متقابل وقايع اجتماعي و بدن[۶] را مورد توجه قرار مي‌دادند. اما اخیرا بررسي بازنمايي‌ها به جاي خود بدن را مي‌توان همان مرز ظريف جامعه‌شناسي بدن با علوم دیگر تلقي کرد.
- بدن در فلسفه
در فلسفه، بیشتر از نسبت نفس و بدن صحبت می‌شود. بحث از نسبت جنسیت‌وعقل، یکی از استلزامات آن است. نفس موجودی مجرد و فراجنسیتی و بدن موجودی مادی و جنسیت‌بردار است. حکمت متعالیه با اتخاذ رویکردی متفاوت از پیروان افلاطون و ارسطو، انسان را جسمانیه‌الحدوث و روحانیه‌البقا می‌داند. به همین دلیل در ابتدای تولد فاقد هویت بوده و تحت تاثیر فرد یا جامعه، استعدادهای درونی خود را شکوفا کرده و صاحب هویت می‌شود.[۷] در این فرایند بدن‌های مردانه و زنانه با ظرفیت‌های متفاوت، می‌توانند در شکل‌گیری هویت فرد نقش ایفا کنند. تفاوت‌ها و اقتضائات ناگزیر بدنی در میان مردان و زنان، ویژگی‌های هویتی هر یک را رقم می‌زند.
- بدن در زیست‌شناسی
انسان‌شناسی زیستی از قرن نوزدهم تا نیمه‌های قرن بیستم، نژاد را محور مباحث خود قرار داده بود. با محوریت نژاد، تفاوت‌های زن و مرد مورد توجه نخواهد بود؛ اما در اواخر قرن بیستم، حوزه‌های تخصصی ژنتیک انسانی، نخستی‌شناسی، محیط‌شناسی انسانی، دیرین انسان‌شناسی، و رویکرد زیستی فرهنگی با توجه همزمان به ویژگی‌های فرهنگی و جسمانی، مورد توجه قرار گرفت. رویکرد زیستی فرهنگی با حوزه‌های تخصصی‌تری چون انسان‌شناسی پزشکی و بدن، انسان‌شناسی تغذیه، انسان‌شناسی عصب‌شناختی، بحران‌های زیست‌محیطی، شیوع بیماری‌های قرن معاصر، بحران‌های غذایی و بیماری‌های ناشی از آنها را بررسی می‌کند.[۸] این چرخش رویکردی، تفاوت‌های زنان و مردان را در عرصه‌های فراوانی برجسته ساخته است. تفاوت‌های جسمی، تفاوت‌های در نیازها و بحران‌های غذایی، تفاوت در بیماری‌ها و تفاوت در ایجاد بحران‌های زیستی از آن جمله است.
- بدن در جامعه‌شناسی
در عرصه مطالعاتی جامعه‌شناسی بدن، معمولا خود بدن، آگاهانه کنار نهاده مي‌شود و بازنمايي‌هاي نمادين بدن و مناسبات آن با امور مختلفی مثل قدرت و مصرف، در قالب رفتارهاي مثلا زنانه و مردانه، مطالعه مي‌شود؛ منظور از بدن، وجه نمادین آن و بازنمایی‌هایی است که در حوزه اجتماع و روابط اجتماعی پیدا می‌کند.[۹] از دیدگاه جامعه‌شناختی، انواع بدن متنی فرهنگی و حامل ارزش‌ها و هنجارهاي اجتماعي است.[۱۰]
- بدن در آموزه‌های اسلامی
آموزه‌هاي اسلامي در مورد بدن به دو دسته هنجاري و تبييني تقسيم می‌شود.
- آموزه‌های هنجاری
آموزه‌های هنجاری، در ابواب فقهی چون طهارت، صلاه، حج، تجارت، نکاح و حدود، دسته‌بندی شده است. تفاوت پوشش و آراستگی زن و مرد، تفاوت حدود (مجازات‌ها) و دیه زن و مرد در صورت صدمه دیدن بدن، حکم رویت و لمس بدن دیگری از آن جمله است. مثلا این که انسان تنها مجاز است به بدن محارم یا همجنس خود، به جز عورت، آن هم بدون قصد لذت بنگرد؛ اما در مورد نگاه به بدن همسر، محدودیتی وجود ندارد.[۱۱] تاکيد بر آراستگي، تعيين مصاديق آن، تفاوت احکام آرایش مردان و زنان، عرصه‌هاي مختلف خصوصي و عمومي و ملاک‌هاي عقلي، علمي، شرعي و عرفي حد و مرزهاي آراستگي و آرایش، مورد توجه این دسته از آموزه‌ها قرار گرفته است. از منظر آموزه‌های اسلامی، بدن امانتی الهی است و فرد مالک بدن خود نیست که به دلخواه در آن دخل و تصرف کند. بنابراین هرگونه مواجهه با بدن و مدیریت آن، تنها در چهارچوب شرع، مجاز است.[۱۲] انسان مجاز نیست به بدن خود آسیب برساند و هرگونه صدمه زدن به بدن یا خودکشی حرام است. همچنین بدن انسان، مال محسوب نمی‌شود و نه تنها خرید و فروش آن جایز نیست، بلکه بهره‌مندی از بدن دیگری نیز محدودیت‌های قانونی و اخلاقی دارد.
- آموزه‌های تبیینی
در آموزه‌هاي تبييني، به علل و پیامدهای رسیدگی به بدن، پرداخته شده است، مثلا اين که استفاده از روغن، پوست را نرم، عقل را زياد، مجارى آب بدن را پاك و رنگ پوست را روشن مي‌کند.[۱۳] يا پاکيزه‌کردن موهای زاید بدن سودمند است و پوشيدن لباس پاکيزه غم و اندوه را از بين مي‌برد.[۱۴] در موارد زیادی نیز به تبیین‌های متفاوتی در مورد بدن زن و مرد اشاره شده است. مثل این که زن ریحانه است و نه قهرمان[۱۵] و به همین دلیل نباید وی را به خدمت گرفت یا به کارهای سخت گمارد.
سلامت و بیماری
تفاوت‌های طبیعی در بدن زنان و مردان، موجب تفاوت در وضعیت سلامت و بیماری آنها نیز شده است. به‌عنوان مثال پوکی استخوان در مردان به ندرت رخ می‌دهد اما در میان زنان بسیار شایع است. دلیل آن هم کاهش ساخت هورمون استروژن پس از یائسگی است. البته در مردان نیز وجود تومورهای مختلف یا بیماری‌های متابولیک و مصرف داروی کورتیزون، منجر به پوکی استخوان می‌شود.[۱۶] کاهش هورمون استروژن پس از یائسگی خطر ابتلا به سرطان را در زنان افزایش می‌دهد.[۱۷]
مدیریت بدن
مدیریت بدن به‌معنای نظارت و کنترل بدن، توسط خود فرد یا سیاست و قدرت، ساختارها و سیطره فرهنگی برخی از علوم است، مثلا گفتمان پزشکی به بهانه ارتقاي سلامت، تغييرات قاعده‌مند بدن افراد را مدیریت می‌کند.[۱۸]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بدن.
- ↑ فرهنگ مترادف و متضاد، وب‌سایت واژه‌یاب، ذیل واژه بدن.
- ↑ شیالی، اسرار بدن زن، 1382ش، ص301.
- ↑ فوكو، ديرينه‌شناسي دانش، 1388ش، ص170.
- ↑ بارکر، مطالعات فرهنگي نظريه و عملکرد، 1395ش، ص222.
- ↑ لو بروتون، جامعه‌شناسي بدن، 1392ش، ص24.
- ↑ جوادی آملی، جامعه در قرآن، 1384ش، ص323.
- ↑ انواری، انسان‌شناسی زیستی در قرن بیست‌ویکم، 1395ش، ص135.
- ↑ لو بروتون، جامعه‌شناسي بدن، 1392ش، ص96.
- ↑ Shilling, C. The Body in Culture, Technology & Society, 2005, p127.
- ↑ «بدن»، ویکی‌فقه.
- ↑ مصباح‌یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، 1398ش، ص459
- ↑ طبرسی، مكارم الأخلاق، 1412ق، ص۳۸.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ش، ج6، 444.
- ↑ نهج البلاغه، نامه 31.
- ↑ اسرار بدن مرد، آلفرد داش، 1382ش، ص 71 - 72.
- ↑ شیالی، اسرار بدن زن، 1382ش، ص235
- ↑ بارکر، مطالعات فرهنگي نظريه و عملکرد، ترجمة مهدي فرجي، ص216.
منابع
- انواری، زهره، انسان‌شناسی زیستی در قرن بیست‌ویکم، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دوره 6، شماره1، بهار و تابستان 1395ش.
- بارکر، کريس، مطالعات فرهنگي نظريه و عملکرد، ترجمه مهدي فرجي و نفيسه حميدي، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگي و اجتماعي، 1395ش، چاپ سوم.
- «بدن»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 27 آبان 1402ش.
- جوادی آملی، عبدالله، جامعه در قرآن، قم، اسراء، 1384ش.
- داش، آلفرد، اسرار بدن مرد، ترجمه فریبا جعفری، ویراستار امیر طاهری، تهرن، نسل نواندیش، 1382ش.
- سید رضی، نهج البلاغه، قم، مركز البحوث الاسلاميه، ۱۳۷۴ش.
- شیالی، آنتونی، اسرار بدن زن، ترجمه فریبا جعفری، ویراستار امیر طاهری، تهرن، نسل نواندیش، 1382ش.
- طبرسی رضی‌الدین حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1412ق.
- فوكو، میشل، ديرينه‌شناسي دانش، ترجمه عبدالقادر سواري، تهران، ني، 1388ش.
- کلینی رازی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
- لو بروتون، داوید، جامعه‌شناسی بدن، ترجمه ناصر فکوهی، تهران، ثالث، 1392ش.
- مصباح‌یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، قم،انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره)، 1391ش.
- Shilling, C. The Body in Culture, Technology & Society, 2005.