جراحی زیبایی

جراحی زیبایی، جراحی بخشی از بدن به‌منظور ارتقای زیبایی با انگیزه‌های روانی‌اجتماعی.

امروزه جراحی زیبایی به یکی از روش‌های رایج برای تغییر ظاهر و افزایش اعتمادبه‌نفس تبدیل شده است. با پیشرفت تکنولوژی و تبلیغات گسترده، افراد بیشتری به‌دنبال اصلاح ویژگی‌های فیزیکی خود هستند، اما این کار، گاهی با خطرات جسمی و روانی همراه است. در نهایت، تصمیم برای انجام آن باید آگاهانه و با در نظر گرفتن تمام جوانب باشد. چه برای بهبود نقص‌ها یا تنها برای زیبایی، جراحی زیبایی بازتابی از اهمیت ظاهر در جامعۀ مدرن است، اما تعادل بین پذیرش خود و تغییر ظاهر، چالشی است که بسیاری با آن روبه‌رو می‌شوند.

مفهوم شناسی جراحی زیبایی

جراحی زیبایی (Cosmetic Surgery) شاخه‌ای تخصصی از پزشکی است که با به‌کارگیری روش‌های جراحی و مداخلات پزشکی، به تغییر ساختاری یا بهبود ظاهری بافت‌ها و اندام‌ها می‌پردازد. هدف آن ارتقای تناسب، تقارن و زیبایی متناسب با استانداردهای زیبایی‌شناختی و انتظارات فردی است، هرچند نتایج تحت‌تأثیر عوامل بیولوژیکی و ذهنی ‌بودن ادراک زیبایی قرار دارد. بر خلاف جراحی ترمیمی که بر بازسازی عملکرد متمرکز است، این جراحی‌ها عمدتاً انتخابی و با انگیزه‌های روانی‌ اجتماعی انجام می‌شود. موفقیت این جراحی وابسته به ترکیب دانش آناتومی، مهارت‌های جراحی، درک اصول زیبایی‌شناسی و ملاحظات اخلاقی است و با چالش‌هایی مانند تبلیغات غیر واقع‌بینانه یا فشارهای اجتماعی نیز همراه است.

پیشینه تاریخی جراحی زیبایی

بر اساس اسناد تاریخی، ریشه‌های جراحی زیبایی به تمدن‌های باستانی باز می‌گردد.

مصر باستان (قرن ۱۶ قبل از میلاد): پاپیروس ادوین اسمیت شامل توصیفاتی از ترمیم بینی است. اسکندریه (قرن ۳ ق.م): هروفیلوس و اراسیستراتوس به‌عنوان پیشگامان آناتومی کاربردی شناخته می‌شوند. هند باستان (۶۰۰ ق.م): متن ساسروهیتا توسط سوشروتا، تکنیک‌های اولیه رینوپلاستی را شرح داده است.

روم باستان (قرن ۱ میلادی): سلوس، روش‌های ترمیم صورت را توصیف کرده است. جراحی پلاستیک مدرن از روش‌های باستانی مانند بازسازی بینی به سبک هندی در سال ۱۸۱۴م، توسط کارپو تا تکنیک‌های پیشرفته‌تر در جنگ‌های جهانی همانند کارهای گیلیس و مکایندو، پیشرفت کرد. نیاز به ترمیم آسیب‌های شدید جنگی، روش‌های پیوند پوست، بازسازی صورت و جراحی میکروسکوپی را توسعه داد. بسیاری از تکنیک‌های جراحی زیبایی ریشه در نوآوری‌های زمان جنگ دارند.

نخستین شواهد جراحی پلاستیک به متون سانسکریت هند باستان در حدود ۲۶۰۰ سال پیش باز می‌گردد. در اوایل ۱۸۰۰م، جراحان اروپایی روش‌های نوین ترمیمی و زیبایی مانند اصلاح پلک را توسعه دادند، اما پیشرفت واقعی هنگامی رخ داد که برای اولین‌بار فتق چربی کرۀ چشم به‌درستی توصیف و درمان شد.

پیشینه تاریخی جراحی زیبایی در ایران

دکتر سیروس اصانلو با تکمیل تحصیلاتش در آمریکا و بازگشت به ایران در دهۀ ۱۳۴۰ش، نخستین برنامه آکادمیک جراحی پلاستیک را در دانشگاه علوم پزشکی تهران پایه‌گذاری کرد و با تربیت نسل اول جراحان پلاستیک کشور، زیربنای تبدیل ایران به یکی از قطب‌های منطقه‌ای این رشته را فراهم کرد.

در میان انواع جراحی‌های زیبایی، جراحی بینی (رینوپلاستی) پرطرفدارترین عمل زیبایی در ایران محسوب می‌شود که از نظر تعداد و کیفیت، رتبۀ نخست را به خود اختصاص داده است. پس از آن، لیپوساکشن به‌عنوان دومین جراحی پرتقاضا در حوزۀ زیبایی بدن در ایران است.

اقسام جراحی زیبایی

جراحی زیبایی با ماهیت درمانی

بر اساس دیدگاه‌های پزشکی‌حقوقی، زمانی جراحی زیبایی به‌عنوان یک اقدام درمانی توجیه‌پذیر می‌شود که نقص موجود، سلامت جسمی یا روانی فرد را به‌طور جدی تهدید کند. معیار کلیدی، رعایت تناسب بین شدت عیب ساختاری و پیامدهای بالینی آن است. در این موارد، جراحی به‌عنوان ابزاری برای بازگرداندن سلامت روانی‌اجتماعی فرد و حفظ کیفیت زندگی وی عمل می‌کند. این رویکرد با موازین اخلاق پزشکی و حقوق بیماران نیز همسو است.

جراحی زیبایی غیردرمانی

استانداردهای غیر واقع‌بینانۀ زیبایی که توسط رسانه‌ها تبلیغ می‌شوند، منجر به افزایش اضطراب تصویر بدن و مراجعۀ افراد فاقد نقص بالینی برای جراحی‌های زیبایی شده‌اند. از منظر حقوق پزشکی، هرگونه مداخله جراحی باید مبتنی بر اصل «سودمندی بالینی» و رضایت آگاهانه باشد. بر اساس ماده ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی و اصول اخلاق پزشکی، انجام جراحی‌های صرفاً زیبایی‌شناختی که فاقد توجیه درمانی بوده و احتمال آسیب‌رسانی آن‌ها بیش از منفعت باشد، می‌تواند مشمول مسئولیت کیفری (ضرب و جرح عمدی) و مدنی شود و در صورت ایجاد عوارض، مصداق تعدی پزشکی محسوب شده و پیگرد قانونی دارند.

رویکردهای نظری به جراحی زیبایی

رویکرد مردم­‌شناختی

مارسل موس، با مفهوم تکنیک‌های بدنی نشان داد که حرکات و رفتارهای بدن تحت‌تأثیر آموزش‌های فرهنگی و اجتماعی هستند و نه صرفاً طبیعی یا زیستی.

مری داگلاس، بدن را به‌عنوان نمادی از نظم اجتماعی تحلیل کرد و نشان داد که کنترل بدن مانند پاکی یا نجاست، بازتابی از ساختارهای قدرت و مرزبندی‌های فرهنگی است. سنت مردم­‌شناسی توجه زیادی به چگونگی تبلور قدرت و سرکوب اجتماعی در بدن نشان می‌­دهد.

موس و داگلاس تأکید دارند که بدن نه یک پدیدۀ صرفاً بیولوژیک، بلکه محصول شرایط اجتماعی‌فرهنگی و ابزاری برای بازتولید نظم و سرکوب است.

رویکرد جامعه‌­شناختی

پیتر برگر و توماس لاکمن: بدن محصول جامعه‌پذیری و بازتاب هنجارهای اجتماعی است، اما انسان نیز از طریق کنش‌های بدنی، واقعیت اجتماعی را می‌سازد؛ یعنی هم جامعه بدن را شکل می‌دهد و هم بدن در ساخت جامعه نقش دارد.

اروینگ گافمن، بدن به‌عنوان رسانه‌ ارتباطات روزمره از طریق کنترل حالات چهره و حرکات، همواره در حال مدیریت برداشت‌های دیگران و بازتولید روابط و هویت‌های اجتماعی است.

نوربرت الیاس، تحلیل تاریخی او نشان می‌دهد چگونه کنترل اجتماعی از اجبار بیرونی به خودانضباطی درونی و مدیریت بدن تبدیل شد، به‌طوری‌که بدن‌ها به‌تدریج تحت نظارت خود فرد قرار گرفتند.

برایان ترنر، تمرکز او بر چگونگی تبدیل بدن به «مشکل اجتماعی» در جوامع مدرن است، جایی که نهادها از طریق پزشکی، ورزش و فناوری‌ها، آن را مدیریت می‌کنند. ترنر، بدن را به‌عنوان مجموعه‌­ای از عاملیت و مکانی از اختیار، تشخیص می­‌دهد.

نوربرت الیاس و برایان ترنز هر دو نشان می‌دهند بدن صحنه‌ای برای اجرای قدرت ساختارهای اجتماعی است، اما الیاس با رویکرد تاریخی و ترنر با تحلیل نهادی روبرو است.

میشل فوکو، قدرت در جوامع مدرن از طریق نهادها بدن‌ها را تحت نظارت و کنترل دقیق قرار می‌دهد و با مکانیسم‌های انضباطی، سوژه‌های مطیع می‌سازد. قدرت نه فقط سرکوبگر، بلکه سازنده است و از طریق بدن‌ها، هویت‌ها و رفتارها را تولید می‌کند.

پیر بوردیو، عادت‌واره‌های طبقاتی از طریق بدن تجسم می‌یابند و الگوهای رفتاری، سلیقه‌ها و حتی حرکات بدنی، بازتاب موقعیت اجتماعی افراد هستند. بدن نه فقط یک موجودیت زیستی، بلکه سرمایه‌ای نمادین است که نابرابری‌های اجتماعی را بازتولید می‌کند.

آنتونی گیدنز، بدن در مدرنیته به پروژه‌ای بازتابی تبدیل می‌شود که افراد از طریق سبک‌ زندگی و انتخاب‌های روزمره، آن را فعالانه می‌سازند و بازتعریف می‌کنند. این خودساختگی تحت‌تأثیر نهادهای مدرن (پزشکی، رسانه‌ها، بازار) صورت می‌گیرد. تعامل پیچیده بین عاملیت فردی و ساختارهای اجتماعی در شکل‌دهی به بدن به‌عنوان کالایی فرهنگی‌اجتماعی، نکته کلیدی نظریه گیدنز است.

مقایسه نظریه‌های جامعه‌شناسی بدن

نظریه‌پرداز	مفهوم محوری	نقش بدن	سازوکار قدرت	عاملیت vs ساختار	نمونه‌های تجربی
برگر و لاکمن	ساخت اجتماعی واقعیت	بدن به‌عنوان محصول جامعه‌پذیری	نهادهای اجتماعی (خانواده، آموزش)	تعامل دیالکتیکی عاملیت و ساختار	فرآیندهای جامعه‌پذیری جنسیتی
اروینگ گافمن	نمایش خود و مدیریت تأثرات	بدن به‌عنوان ابزار نمایش اجتماعی	کنترل متقابل در تعاملات روزمره	عاملیت فردی در چارچوب هنجارها	تعاملات چهره‌به‌چهره، انگ اجتماعی
برایان ترنر	جامعه‌شناسی بدن	بدن به‌عنوان مسئله اجتماعی	پزشکی‌سازی و نهادهای انضباطی	سلطه ساختارهای نهادی	رژیم‌های درمانی، ورزش‌های انضباطی
میشل فوکو	زیست‌قدرت و انضباط	بدن به‌عنوان هدف قدرت	مکانیسم‌های انضباطی (پاناپتیکون)	ساختارهای قدرت تولیدکننده سوژه	زندان‌ها، مدارس، بیمارستان‌ها
پیر بوردیو	عادت‌واره و سرمایه نمادین	بدن به‌عنوان بازتاب موقعیت اجتماعی	خشونت نمادین و بازتولید طبقاتی	عادت‌واره به‌عنوان ساختار درونی‌شده	سلیقه‌های بدنی، سبک‌های زندگی
آنتونی گیدنز	مدرنیته و خود بازتابی	بدن به‌عنوان پروژه شخصی	نهادهای مدرن (پزشکی، رسانه)	عاملیت بازتابی در ساختارهای مدرن	مدیریت ریسک، سبک‌های زندگی سلامت‌محور

رویکرد فمینیستی

فمینیسم رادیکال؛ بدن زنان به میدان نبرد قدرت تبدیل شده است، جایی که پدرسالاری از طریق نهادها بدن زنانه را کنترل، شی‌ء‌واره و استثمار می‌کند.

فمینیسم لیبرال؛ اگرچه زنان تحت فشار ساختارهای اجتماعی هستند، اما با اصلاح قوانین و افزایش انتخاب‌های فردی می‌توان به خودمختاری بدن دست یافت.

هر دو جریان تأکید دارند که بدن زنان در فرهنگ مصرفی به کالایی تبدیل شده که توسط قدرت‌های اجتماعی مدیریت می‌شود.

مقایسه‌ فمینیسم رادیکال و لیبرال در تحلیل بدن زنانه

مؤلفه	فمینیسم رادیکال	فمینیسم لیبرال
محور تحلیل	پدرسالاری به‌عنوان نظام سلطه کلی	تبعیض‌های ساختاری قابل اصلاح
نقش بدن زن	عرصه اصلی اعمال قدرت پدرسالارانه	حوزه‌ای برای خودبیانگری و انتخاب
سازوکار قدرت	کنترل کامل بدن زن (باروری، زیبایی)	موانع قانونی و فرهنگی قابل تغییر
راه حل	انقلاب علیه کل نظام پدرسالاری	اصلاح تدریجی قوانین و نهادها
نمونه تجربی	صنعت پورنوگرافی به‌عنوان خشونت	حضور زنان در رسانه‌ها و سیاست

رویکرد مطالعات فرهنگی

جراحی زیبایی به مثابه «متن فرهنگی» تحلیل می‌شود که بازتابی از هنجارهای سلطه‌گر زیبایی، ایدئولوژی‌های مصرفی و روابط قدرت در جوامع سرمایه‌داری است. بدن عرصه­‌ای برای بازآفرینی فرهنگی و اجتماعی و محملی برای هویت است.

نقش رسانه

رسانه‌ها از طریق مکانیسم‌های شیءانگاری بدن و گفتمان پزشکی ‌شدۀ زیبایی به بازتولید استانداردهای غیرواقع‌بینانه می‌پردازند. پژوهش‌های تجربی تأیید می‌کنند که قرار گرفتن در معرض این تصاویر موجب افزایش نارضایتی بدنی می‌شود، اختلالات خوردن را تشدید می‌کند و سلامتی جسمانی را به نفع زیبایی‌های نمایشی به حاشیه می‌راند. این فرایند از طریق تکه‌تکه‌سازی بدن در تبلیغات تقویت می‌شود که بر بهبود بخش‌های مجزا (مثل بینی یا سینه) به‌عنوان راه‌حلی جادویی تأکید دارد.

چالش‌های جراحی زیبایی در ایران

1. فعالیت پزشک‌نماهای غیرمتخصص و تبلیغات گمراه‌کننده، بیماران را در معرض جراحی‌های پرخطر و غیرضروری قرار می‌دهد.
3. اینفلوئنسرها با نمایش نتایج غیرواقعی، تصور اشتباه سادگی و بی‌خطری جراحی‌ها را ترویج می‌کنند.
5. انجمن‌های تخصصی، مسئول آموزش عمومی و شفاف‌سازی دانسته می‌شوند تا از تصمیم‌گیری‌های ناآگاهانه افراد جلوگیری شود.
7. بسیاری از کارشناسان، نظارت جدی وزارت بهداشت بر استانداردهای جراحی و برخورد با متخلفان را برای تضمین ایمنی بیماران، ضروری می‌دانند.
9. تقاضا برای جراحی بینی یا پروتز پستان در افراد زیر ۱۸ سال افزایش یافته است.

منابع

• آبوت، پاملا و والاس، کلر، جامعه­شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم­عراقی، تهران، نی، ۱۳۸۲ش.
• آزادارمکی، تقی و چاوشیان، حسن، «بدن به مثابه رسانه هویت»، انجمن جامعه­شناسی ایران، دوره ۴، شماره ۴، ۱۳۸۱ش.
• استفانی، گاستون و همکاران، حقوق جزای عمومی، ترجمه حسن دادبان، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۷۷ش.
• اسمیت، فیلیپ، درآمدی بر نظریه فرهنگی، ترجمه حسن پویان، تهران، دفتر پژوهش­های فرهنگی با همکاری مرکز بین­المللی گفتگوی تمدن­ها، ۱۳۸۳ش.
• برگر، پیتر.ال و لاکمن، توماس، ساخت اجتماعی واقعیت، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
• بیلینگتون، روزاموند و همکاران، فرهنگ و جامعه، ترجمه فریبا عزب‌دفتری، تهران، قطره، ۱۳۸۰ش.
• «چالش‌های جراحی‌های زیبایی در ایران»، وب‌سایت مجله نی‌نی‌بان، تاریخ انتشار: 16 بهمن 1403ش.
• حکیم­پور، محمد، حقوق زن در کشاکش سنت و تجدد، تهران، نغمه نواندیش، ۱۳۸۲ش.
• خبازثابت، سررو و همکاران، «رابطه بین گرایش به جراحی زیبایی با نگرش به مد و تصویر بدنی منفی زنان متقاضی جراحی زیبایی با تکیه بر نوع جراحی: نقش میانجی‌گری تنظیم شناختی هیجان»، پژوهش­های روانشناسی اجتماعی، سال۱۲، شماره ۴۶، ۱۴۰۱ش.
• داداشی، یدالله، جراحی زیبایی صورت، تهران، امید انقلاب، ۱۳۷۸ش.
• دوفرانس، ژاک، جامعه­شناسی ورزش، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران، توتیا، ۱۳۸۵ش.
• ذکائی، محمدسعید، جامعه­شناسی جوانان ایران، تهران، آگه، ۱۳۸۶ش.
• رجبی، مریم، بررسی جامعه­شناسی با تعریف هویت زنان و گرایش آنان به جراحی­های زیبایی در شهر تهران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه الزهرا، ۱۳۸۷ش.
• روتکو، ایرا، تاریخ مصور جراحی، ترجمه مصطفی جابر انصاری، تهران، افکار، ۱۳۹4ش.
• سیدمن، استیومن، کشاکش آراء در جامعه­شناسی، ترجمه هادی جلیلی، تهران، نی، ۱۳۸۶ش.
• شجاع پوریان، سیاوش، مسئولیت مدنی ناشی از خطای شغلی پزشک، بی­جا، فردوسی، ۱۳۷۳ش.
• قاسمی، سمیه، عوامل مؤثر بر گرایش افراد به جراحی زیبایی با تأکید بر جنسیت مطالعه موردی زنان و مردان ۵۵-۱۸، پایان­نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۹ش.
• گرت، استفانی، جامعه­شناسی جنسیت، ترجمه کتایون بقایی، تهران، دیگر، ۱۳۸۰ش.
• گیدنز، آنتونی، تجدد و تشخص: جامعه و هویت شخصی در عصر جدید، ترجمه ناصر موفقیان، تهران، نی، ۱۳۸۳ش.
• گیدنز، آنتونی و بردسال، کارن، جامعه­شناسی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران، مرکز، ۱۳۸۶ش.
• لچت، جان، پنجاه متفکر بزرگ معاصر: از ساختارگرایی تا پسامدرنیته، ترجمه محسن حکیمی، تهران، خجسته، ۱۳۷۸ش.
• لوپز، خوزه و اسکات، جان، ساخت اجتماعی، ترجمه حسین قاضیان، تهران، نی، ۱۳۸۵ش.
• محسنی، منوچهر، جامعه­شناسی پزشکی، تهران، طهوری، ۱۳۸۲ش.
• محمدی، زهرا، احکام مترتب بر جراحی­های زیبایی از نظر فقه امامیه، پایان­نامه کارشناسی ارشد، پردیس تهران، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۴۰۰ش.
• نیکومرام، «چالش‌های جراحی‌ زیبایی در ایران»، وب‌سایت روزنامه جام‌جم، تاریخ انتشار: 15 بهمن 1403ش.
• Budgeon, Shelley, “Identity as an embodied event”, in Body & Society, London & New Delhi: Sage Publications, Vol 9(1), pp.35-55, 2003.
• Edgar,Andrew & Peter Sedgwick, Cultural Theory, The Key Thinkers, London: Routledge Press, 2000.
• Featherstone, Mike, Hepworth, Mike & Turner, Bryan S, The Body: Social Process and Cultural Theory, lodon& New Delhi: Sage Publications, 1991.
• Jafferany, M., Salimi, S., Mkhoyan, R., Kalashnikova, N., Sadoughifar, R., & Jorgaqi, E, “Psychological aspects of aesthetic and cosmetic surgery: Clinical and therapeutic implications”, Dermatologic Therapy, Vol. 33(4), pp.1-5, 2020.
• Langman, Lauren, “Punk, porn and resistance: carnivalization and the body in popular culture”, in Current Sociology, London & New Delhi: Sage Publications, vol 56 (4), pp.657-677, 2008.
• Loghmani, S., Loghmani, S., Baghi, H., Hoghoughi, M. A., & Dalvi, F, “Demographic Characteristics of Patients Undergoing Rhinoplasty: A Single Center Two-Time-Period Comparison”, World journal of plastic surgery, Vol. 6(3), pp.275–279, 2017.
• Luo, Wei, Aching for the modern body: Chinese women’s consumption of cosmetic surgery, Chair: Maureen Mathison, for Doctor of Philisophy, To the graduate council of the university of Utah, 2008.
• Michael, mike, Reconnecting Culture, Technology and nature, from society to heterogeneity, londan and new york: Routledge, 2000.
• Milkin,A.R., Wornian, K., & Chrisler,J., “Women and Weight: Gendered messages on magazine covers, in Sex Roles”, Vol. 40(7-8), pp.647-655, 1999.
• Mirivel, Julien, “Managing poor surgical candidacy: Communication problems for plastic surgeons”, in Discourse & Communication, Vol. 1(3), pp.309- 336, 2007.
• Mozaffari Niya, N. M., Kazemi, M., Abazari, F., & Ahmadi, F, “Iranians’ perspective to cosmetic surgery: a thematic content analysis for the reasons”, World journal of plastic surgery, Vol. 8, No. 1, pp.69-77, 2019.
• Sarwer, David. B, “Body image, cosmetic surgery, and minimally invasive treatments”, journal of Body image, Vol. 31, pp.302–308, 2019.
• Sengupta, Rhea, “Reading representations of Blak, East Asian, and White women in magazines for adolescent girls, in Sex Roles”, Vol. 54, pp.799- 808, 2006.
• Turner, Bryan S., The Body and Society: Explorations in Social Theory, London & New Delhi: Sage Publications, 1996.