هویت جنسیتی

هویت جنسیتی؛ باورها و تجربه‌های اجتماعی افراد از خود به‌عنوان زن یا مرد.

هویت جنسیتی بازتابنده شاکله شخصیتی زنان و مردان است. تفاوت‌های طبیعی منشأ اصلی هویت‌های متفاوت زنانه و مردانه بوده و در بستر ‌نظام‌های متفاوت فرهنگی، هویت جنسیتی نیز به‌گونه‌های متفاوت ساخت می‌یابد. انکار تفاوت‌های طبیعی منجر به تحولات هویتی در عرصه جنسیت می‌شود و پیامدهای روانشناختی و اجتماعی فراوانی به دنبال دارد.

مفهوم‌شناسی

جنس در لغت، گونه‌ای از هر چیز و جنسیت مصدر جعلی به‌معنای کیفیت جنس است که در اصطلاح جدید به رجولیت و انوثیت اطلاق می‌شود. جنس به تفاوت‌های زیست‌شناختی زن و مرد اشاره دارد و جنسیت ویژگی‌های شخصیتی است که جامعه آن را تعیین می‌کند. هویت، مفهومی ناظر به حالات شخصی است، ریشه در تربیت خانوادگی و آموخته‌های فرهنگی داشته و تشخص یک شخص در یک جامعه را تشکیل می‌دهد. هویت جنسیتی مشتمل بر دو بُعد فردی و اجتماعی است، در بعد فردی خصوصیات فردی جنس به‌عنوان بخشی از مفهوم خود برجسته می‌شود و در بعد اجتماعی، جنسیت به‌عنوان یک رده در سپهر اجتماعی، مبنای پاداش‌ها و تنبیه‌ها قرار می‌گیرد. هویت‌ جنسیتی از اقسام هویت اجتماعی بوده و تجربة شخص از فردیت خود به‌عنوان مرد یا زن بودن است. هويت جنسيتي، در فرايند جامعه‌پذیری تحت‌تأثير كنش‌هاي دیگران مهم، تمايلات و باورهاي فرد نسبت به جنسيتش شكل مي‌گيرد و مدام بازتوليد مي‌شود.

نظام‌‌های فرهنگی و هویت جنسیتی

هویت جنسیتی امری فرهنگی است؛ زیرا انتظارات اجتماعی از هر جنس، رفتارهای آن را تعیّن می‌بخشد. نظام‌های متفاوت فرهنگی، هویت جنسیتی را به‌گونه‌های متفاوتی شکل می‌دهد. در برخی فرهنگ‎‌های سنتی، مرد نماینده نوع انسانی و زن جنس دوم به‌شمار می‌آید. طبق این عقیده، زنان در جهانی که برای مردها ساخته شده است، زندگی می‌کنند. هویت زنانه به‌عنوان خاستگاه شرارت توصیف شده و زنان نه‌تنها فاقد هویت جنسیتی مستقل که ملک مرد تلقی می‌شوند. فرهنگ مدرن عمدتا بر تشابه جنسیتی تأکید داشته و هویت جنسیتی را محصول مردسالاری می‌داند و گزاره محوری آن در حوزه هویت جنسیتی این است که انسان زن زاده نمی‌شود، بلکه در فرایند جامعه‌پذیری، زن می‌شود.

دیدگاه‌های نظری

بر مبنای رویکرد هویت اجتماعی؛ عضویت فرد در گروه منجر به تقویت شخصیت، هم‌ذات‌پنداری و شکل‌گیری طبقه‌بندی انسان‌ها می‌شود. برخی از محققین، با به‌کارگیری اصطلاح برساخته در بارة هویت، بر این باورند که هویت، معنای ثابت ندارد و در ارتباط با مجموعه‌ای از روابط اجتماعی معنا می‌یابد. در رویکرد هویت جنسیتی؛ جنسیت یکی از رایج‌ترین اصول طبقه‌بندی فرصت‌های زندگی به‌شمار می‌آید. جنسیت، طی جریانی پیچیده و در ضمن روابط با گروه‌ها، اشخاص، نهادها، به‌ویژه مناسبات خانوادگی و شغلی شکل می‌گیرد. به اعتقاد اسمیت؛ خودپنداره جنسی تحت شرایط گوناگون ثابت نمانده و در تعامل اجتماعی معنا می‌شود. به گفتة کاستلز، مصالحی چون تاریخ، جغرافیا، زیست‌شناسی، نهادهای تولید، خاطرة جمعی، رؤیاهای شخصی، دستگاه قدرت، وحی و الهامات دینی از مواد خام هویت سازند، اما افراد، گروه‌ها و جوامع این مواد را ‌پرورانده و معنای آن را مطابق با الزامات اجتماعی بازتنظیم می‌کنند. میشل و بندورا در نظریه یادگیری اجتماعی بر این امر تأکید دارند که رفتارهای مبتنی بر هویت جنسیتی، مانند همة رفتارهای دیگر، از طریق یادگیری اجتماعی رخ می‌دهند. پیاژه معتقد است، جنسیت در ذهن کودکان به‌گونه‌ای شکل می‌گیرد که به آسانی دو جنس را در دو طبقة جداگانه دسته‌بندی می‌کنند تا صفات و رفتارها را به دو دسته زنانه و مردانه تقسیم کنند.

خاستگاه‌ هویت جنسیتی

پارسونز معتقد است؛ قدرت باروری زنان این صفت ذاتی را در آنان پدید می‌آورد که در خانواده و جامعه به نقش‌های مراقبت کننده متمایل شوند. به اعتقاد گافمن؛ هورمون‌های جنسی، پیش از تولد بر هویت جنسیتی اثر عمده‌ای ندارند ولی ظاهرا در رشد نقش‌های جنسیتی تأثیری اساسی دارند. این هورمون‌ها بر میزان رشد فرد، شکل و عملکرد بدن و ویژگی‌های رفتاری او اثر می‌گذارد به‌طوری که جنس مذکر ظاهر و رفتار مردانه و جنس مؤنث ظاهر و رفتار زنانه پیدا می‌کند. خلل در این هورمون‌ها می‌تواند رفتارها و حالات مرد و زن را به هم بریزد و رفتاری متفاوت از جنسیت بروز دهد. غیر از هورمون‌ها، عوامل فرهنگی، نگرش مردم به فرد از لحاظ جنسیت و شکل‌گیری الگوی شخصیتی بر اساس الگوهای اجتماعی نیز از عوامل مؤثر در هویت جنسیتی است. اسلام، هویت جنسیتی را دارای بخش ثابت تکوینی و بخش سیال فرهنگی می‌داند. تفاوت‌های تکوینی، هویت‌های ثابت زنانه و مردانه را پی‌ریزی می‌کند. بخش فرهنگی ناظر به هویت متغیر است و اشاره به تربیت‌پذیری انسان‌ها دارد. انسجام هویت جنسیتی ناشی از تناسب این دو بخش است، تشابه زن با مرد، اهانت به زن، منشأ از خودبیگانگی زنان با هویت زنانگی‌شان و دارای پیامدهای ویرانگر در حوزه خانواده است. متفکران مسلمان، بدون انکار تاثیر جامعه و فرهنگ بر هویت، بر این باروند که زن و مرد به تبع تفاوت‌های طبیعی، دارای هویت و نقش‌های متفاوت جنسیتی هستند و هر کدام، متناسب با طبیعت خود، در قالب گفتارها و رفتارهایی که دارند، زن بودن و مرد بودن خود را نشان می‌دهند، همان‌گونه که مرد بودن برای مرد ارزش است، زن بودن نیز برای زن ارزش است و هرکدام با حفظ هویت جنسیتی‌شان است که ارزش‌های متعالی را کسب می‌کنند.

منابع هویت‌بخش جنسیتی

امور سه‌گانه؛ شخص، نقش اجتماعی و عضویت گروهی را می‌توان از منابع هویت‌یابی دانست که به ترتیب هویت فردی، هویت نقشی و هویت جمعی را پی‌ریزی می‌کنند. هر سه نوع هویت در بستر زندگی اجتماعی و از خلال روابط اجتماعی شکل می‌گیرند. در جوامع سنتی، تنها نقش هویت‌بخش برای دختران، نقش همسری - مادری تعریف می‌شد و دختران برای دست‌یابی به پایگاه اجتماعی باید ازدواج می‌کردند. اما به‌دلیل تحولات ساختاری در دنیای امروز، زنان منابع متعددی همچون تحصیلات و اشتغال برای ابراز هویت در اختیار دارند و اغلب در معرفی خود از هویت‌های تحصیلی و شغلی استفاده می‌کنند، اهمیت این دو عنصر تا آن‌جاست که برخلاف جامعه سنتی که در آن تنها ازدواج می‌توانست امکان استقلال را برای دختر خانه مهیا کند، در جامعه امروز تحصیلات، اشتغال حرفه‌ای و استقلال مالی برآمده از آن نیز این امکان را برای دختران فراهم کرده است تا دور از خانه پدری و قوانین حاکم بر آن، زندگی مستقل خود را تشکیل دهند.

کارگزاران هویت جنسیتی

زنان و مردان دارای نقش‌های اجتماعی متعددی هستند که تابع عضویت آنها در نهادها و گروه‌های گوناگون اجتماعی است و هرکدام وجهی از هویت آنها را می‌سازد. اما برخی از این نقش‌ها وزن بیشتری برای آنها دارد. هویت نقشی مسلط، همانی است که ارزش بیشتری برای او دارد و غالب اوقات فرد خود را با آن نقش تعریف می‌کند. هویت‌ها در صورتی از نهادهای مسلط ناشی می‌شود که کنشگران هویت‌های نهادی را درونی کنند. آگاهی از رده‌بندی‌های نهادها به‌ویژه رده‌بندی‌های مبتنی برجنسیت که شالوده هویت‌های جنسیتی هستند چه در خانواده و چه در نهادهای شغلی و تحصیلی و چه زبان و تعبیری که افراد از این رده‌بندی‌ها دارند، به موقعیت ساختاری، منابع مادی و فرهنگی افراد وابسته است. هرچند رده‌بندی‌ها بر مبنای ترکیبی از ویژ‌گی‌های انتسابی و اکتسابی صورت می‌گیرد، اما در مورد زنان غالبا مبتنی بر تصورات قالبی و کلیشه‌های جنسیتی است و این رده‌بندی‌ها بر هویت جنسیتی افراد تأثیرات جدی دارند.

خانواده و پرورش هویت جنسیتی

روان‌شناسان حد فاصل سنین دوازده تا هجده سالگی را دوره حساسِ یافتن هویت می‌دانند. در پرورش هویت جنسیتی بهتر است به‌دلیل همزادپنداری، جنس موافق مسئولیت تربیت را به‌عهده گیرد، یعنی پدر برای فرزند پسر و مادر برای فرزند دختر؛ زیرا کودکان الگویابی جنسیتی را از طریق فرایند همانندسازی با پدر و مادر از 5-4 سالگی آغاز می‌کنند و اگر جنس موافق عهده‌دار تربیت شود امر همانندسازی تسهیل می‌شود. باید دانست فرایند هویت‌یابی که با روند رشد جسمی و روانی کودک همراه است، همچون سایر مسائل تربیتی تحت تأثیر آموزش‌های مستقیم و غیرمستقیم است. دختران باید از کودکی برای دو نقش مهم مادری و همسری و پسران برای دو نقش پدری و همسری پرورش یابند. از نظر اسلام؛ نقش خانه‌داری و تربیت فرزند برای زن و نقش نان‌آوری و مدیریت کلان زندگی برای مرد، هم‌تراز با جهاد در راه خدا تعریف می‌شود.

بحران هویت جنسیتی

هویت، شرط لازم حیات اجتماعی بوده و انسان بدون داشتن درک منسجم از کیستی خود، نمی‌تواند با دیگران ارتباط معناداری برقرار کند.‌ مختصات جنسي و جنسيتي افراد معمولا با هم هماهنگ است و عدم تطابق آن در انسان، منجر به آسیب‌دیدگی نظام شخصيتي، رفتاري، ناسازگاري اجتماعي و بحران هويت مي‌شود.

تمایل شدید فرد برای قرار گرفتن در نقش جنس مخالف نوعی اختلال هویتی است که عمدتا ریشه در فرهنگ جدید دارد. در دنیای مدرن، از یک طرف، تغییرات پرشتاب فرهنگی، فرصت خوداندیشی را از انسان‌ها سلب کرده است. افراد اگر بخواهند خود را حفظ کنند، باید متناسب با موقعیت‌های مختلف، هویت‌شان را به اشکال متفاوت و چندپاره، باز‌اندیشی و بازسازی کنند. از سوی دیگر، شبیه‌سازی زنان به مردان، زنان مدرن را با هویت زنانگی بیگانه ساخته و دچار بحران هویت جنسیتی کرده است، الزامات تجددگرایی در جوامع اسلامی، هویت زنان مسلمان را نیز دچار بحران کرده است و تلاش ‌آن‌ها برای اجتناب از پذیرش نقش‌های زنانه و تمایل به حضور مردانه در جامعه، آسیب‌های جدی‌ را بر خانواده‌ها تحمیل می‌کند.

منابع

• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• احمدی، ثریا و دیگران، «رسانه‌ها و مسأله هویت جنسیتی بازنمایی شده (رهیافتی تحلیلی به مناقشه تاریخی نقش رسانه‌ها در بازتولید و ترویج نابرابری جنسیتی)»، در مطالعات رسانه‌ای، سال دهم، زمستان 1394ش.
• حاتمی، رضا و مذهبی، سارویه، «رسانه و نگرش زنان به هویت جنسیتی خود»، در فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره چهارم، شماره 2، تابستان 1390ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• ساروخانی، باقر و رفعت‌جا، مریم، «زنان و بازتعریف هویت اجتماعی»، در مجلة جامعه‌شناسی ایران، دورة پنجم، شماره 2، 1383ش.
• سفیری، خدیجه و نعمت‌الهی، زهرا، «جهانی شدن و هویت دینی با تأکید بر تفاوت‌های جنسیتی»، در مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال دهم، شماره سوم، پاییز 1391ش.
• عبداله‌زاده، مهرداد و حیدری، ناهید، «تجارب معنوی افراد با ملالت جنسیتی»، در فصلنامه روان‌شناسی تحول: روان‌شناسان ایرانی، سال هجدهم، شماره 69، پاییز 1400ش.
• علم‌الهدی، جمیله، «جنسیت در تربیت اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1388ش.
• فولايان، مجيد و برادران كاشاني، زهرا، «بررسی کیفی ابعاد بحران هویت جنسیتی مبتنی بر رویکرد
• نظریه زمینه‌ای»، در پژوهش‌نامه مددكاري اجتماعي، سال چهارم، شماره 15، بهار 1397ش.
• گل‌بهاری، ندا، «تقابل هویت جنسیتی فردی و اجتماعی در تک‌زیستی دختران»، در دو فصلنامة مسائل اجتماعی ایران، سال سیزدهم، شماره 2، پاییز و زمستان 1401ش.
• محبی، محمدعارف، «مردمی شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، در معرفت فرهنگی اجتماعی، سال پانزدهم، شماره اول، زمستان 1402ش.
• مولودی، زینب، «کرامت زن در دیدگاه مقام معظم رهبری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه: تاریخ درج مطلب: 5 اسفند 1401ش.
• هاشملو، جعفر، «نظریه‌های هویت جنسی»، در وب‌سایت روان‌شناسی هاشملو، تاریخ درج مطلب: 8 بهمن 1400ش.
• هاشمی علی‌آبادی، سیداحمد، «بررسی نقش جنسیت در شکل‌گیری هویت جنسی از دیدگاه آیات و روایات»، در فصلنامه علمی-پژوهشی زن و جامعه، شماره 6، تابستان1400ش.