دیه
دیه؛ مجازات مالی برای مرتکبین جنایت بر بدن و جان انسان‌ها.
در دین اسلام برای مجازات جانی در جنایات غیر عمدی بر نفس، عضو یا منفعت و یا جنایات عمدی، یعنی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، به منظور جبران خسارت وارده بر بدن انسان، مال معینی تحت عنوان دیه تعیین شده است. دین اسلام دیه‌ی قتل یک زن را نصف دیه‌ی مرد دانسته است؛ این حکم به معنای عدم تساوی زن و مرد و پایین‌تر بودن ارزش زن از مرد نیست؛ بلکه از نظر دین اسلام ارزش انسان‌ها به فضیلت و کمالات معنوی است نه به جنسیت او می‌باشد. نظر فقهای اسلامی در این موضوع، آن است که چون اقتصاد هر خانواده در درجه اول در دست مرد است و مرد، سرپرست اعضای خانواده خود و مسئول پرداخت نفقه آنهاست و با مرگ او اقتصاد آن خانواده دچار آسیب می‌شود.
تعریف
دیه مفرد دیات است و از ریشۀ «ودی» به معنای راندن و رد کردن است. در لغت به معنی پرداخت خونبها و عقل آمده چرا که با پرداخت آن نزاع و اختلاف بین طرفین کنار گذاشته می‌شود.[۱] اين اصطلاح فقهى است و عبارت از مالى است كه در مقابل جرح، قتل و نقص عضوى بايد جانى به مجنى عليه يا ورثه او بدهد.[۲] دیه زن همانند دیه جان، مالی است که بدل جان انسان محسوب می‌شود و از جانب جانی (کسی که جنایت را مرتکب شده) به مَجنی عَلیه (کسی که به او آسیبی وارد شده) پرداخت می‌شود.[۳]در اسلام در موارد مختلف ديه واجب است و در مواردى قصاص يا ديه هر يك روا باشد بسته بنظر ولى دم است. در قتل عمد صاحب دم مخير است بين قصاص يا ديه (جزاء نقدى) يا عفو. ديه زن نصف است در تمام مواردى كه ديه معين است يا مخير است. [۴]
انواع دیه
ديه قتل خطا
دیه قتل خطایی 20 شتر بنت مخاض و 20 شتر ابن لبون و 30 شتر بنت لبون و 30 حقه است. دية قتل عمد يكى از 6 امر است. 1 صد شتر دو ساله ببالا 2 دويست گاو 3 دويست حله كه هر حله دو لباس باشد از برد يمانى 4 هزار گوسفند 5 هزار دينار كه هزار مثقال طلا باشد 6 هزار درهم. در قتل شبه عمد يكصد شتر كه 34 شتر 5 ساله به بالا و 33 شتر 2 ساله ببالا و 33 شتر سه ساله ببالا (يكى از امور پنجگانه در قتل عمد) [۵] نظر فقیهان در فقه، دیه زن به دو صورت مورد بررسی و فتوا قرار گرفته است. دیه نفس (بدن انسان) که مقدار دیه کامل زن و مرد است و دیه عضو (عضوی از بدن انسان). [۶]
دیه نفس
فقهای شیعه، دیه جنایت بر زن مسلمان را نصف دیه مرد دانسته‌اند. [۷] به گفته شیخ مفید، اگر زنی به دست مردی کشته شود، در صورتی که موجب دیه بشود، قاتل باید نیمی از دیه را بپردازد. [۸] همچنین فقیهان معاصر [۹] نظیر امام خمینی [۱۰] و آیت‌الله خویی، [۱۱] نیز همین نظر را دارند. فقیهان دیگر مذاهب اسلامی در نصف بودن دیه زن مانند فقیهان شیعه فتوا داده‌اند. [۱۲] و به گفته شیخ طوسی همه فقها به غیر از ابن علیه و اصم بر این رأی اتفاق‌نظر دارند. [۱۳]همچنین گفته شده که پیش از اسلام نیز در میان قبایل عرب دیه زن نیمی از دیه مرد بوده است. [۱۴] البته تعداد اندکی از فقهای شیعه و سنی دیه‌ی زن و مرد را برابر دانسته‌اند.[۱۵]
دیه اعضا
اعضايى كه در بدن انسان يگانهاند، مانند زبان ديه كامل دارند، و اعضايى كه جفتاند، مانند چشم، هر دو با هم يك ديه كامل و هركدام به تنهايى نصف ديه دارند، مگر لب پايين و بيضه سمت چپ كه برخى، ديه هريك از آن دو را دو سوم ديه كامل دانسته‌اند.[۱۶] برخى گفتهاند: ديه آنچه در بدن چهارتايى است، مانند پلكها، ديه كامل و ديه هريك به تنهايى يك چهارم ديه كامل است. آنچه در بدن ده تايى است، مانند انگشتان در قطع همه، ديه كامل و به قول مشهور در هر يك، يك دهم ديه ثابت است.[۱۷] در شريعت براى بعضى اعضا ديهاى تعيين نشده و به جاى ديه، ارش (حكومت) ثابت است. در ارش، برده براى آزاد اصل قرار داده مىشود؛ بدين معنا كه براى تعيين ارش جنايت بر انسان آزاد، وى برده فرض مىشود؛ چنان كه در مواردى كه براى عضو در شرع ديه معيّن شده است، انسان آزاد براى برده اصل قرار داده مىشود. اعضاى داراى ديه معيّن بنابر قول مشهور عبارتند از: مو ، چشم، پلك ، بينى، گوش، لب، زبان، دندان، گردن، فكّ، دست، پا، انگشت، كمر، نخاع، پستان، آلت تناسلى مرد ، بيضه و ...[۱۸]
پانویس
- ↑ «دیه (حقوق جزاء)» ویکی فقه.
- ↑ سجادى، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج۲، ص۸۷۷
- ↑ لغت نامه دهخدا، سایت واژه یاب
- ↑ سجادى، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج۲، ص۸۷۷
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعه الدمشقیة، بی‌تا، ج۲، ص۲۶۰ تا۵۷۷
- ↑ مزیجانی؛ عارفیان، «بررسی قصاص زن و مرد از دیدگاه فقهی و مجازات قانون اساسی»، 1396ش، ص۱۴۴
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۷۶۳؛ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج ۷، ص ۱۴۸
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص ۷۳۹
- ↑ مزیجانی؛ عارفیان، «بررسی قصاص زن و مرد از دیدگاه فقهی و مجازات قانون اساسی»، 1396ش، ص۱۲۶؛ مدنی کاشانی، کتاب الدیات، 1408ق، ص ۴۵؛ جوادی آملی، زن در آیینه جلال و جمال، 1400ش، ص۱۵۰
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص ۵۹۷
- ↑ خویی، مبانی تکمله المنهاج، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۵۴
- ↑ سرخسی، المبسوط، ۱۴۰۶ق، ج۲۶، ص ۷۹
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الإمامیة، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص ۱۴۸
- ↑ جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶م- 1391ق، ج۵، ص۵۹۳
- ↑ «دیه انسان»، ویکی شیعه
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، 1426ق، ج۳، ص ۶۷۵
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، 1426ق، ج۳، ص ۶۷۵
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، 1426ق، ج۳، ص ۶۷۵
منابع
- جواد، علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت- لبنان، دارالعلم للملایین، ۱۹۷۶ م- 1391ق.
- جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جمال، قم، اسراء، 1400ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، تهران، خرسندی، چاپ پنجم، ۱۴۲۸ ق.
- «دیه انسان»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1401ش.
- «دیه (حقوق جزاء)»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 15 بهمن، 1401ش.
- سجادى، جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، تهران، كومش، 1373ش.
- شمس الأئمه سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت- لبنان، دار المعرفة، ۱۴۰۶ ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بیروت، دارالعالم اسلامی، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ ق.
- «لغت‌نامه دهخدا»، سایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1401ش.
- مدنی کاشانی، رضا، کتاب الدیات، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1408ق.
- مزیجانی، حسین؛ عارفیان، غلامرضا، «بررسی قصاص زن و مرد از دیدگاه فقهی و مجازات قانون اساسی» مطالعات علوم سیاسی، حقوق وفقه، دورۀ سوم، شماره 1، بهار 1396ش.
- مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۰ ق.
- موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۳۴ ق،
- هاشمى شاهرودى، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم‌السلام، مركز پژوهشهاى فارسى الغدير قم، ج۳، 1426ق.