بدن نمایی

بدن‌نمایی، نمایش بدن در فضای عمومی یا مجازی.

بدن‌نمایی مفهومی پیچیده است که برای تحلیل آن باید تعریف خود را مشخص کرده و آن را در بسترهای گوناگون اجتماعی، فرهنگی، دینی و جنسیتی مورد کنکاش قرار داد. بدن‌نمایی در گسترده‌ترین معنای خود، به هرگونه حضور فیزیکی و قابل مشاهده زنان در عرصه عمومی جامعه اشاره دارد. این تعریف، پایه‌ای برای مباحث گسترده‌تر دربارهٔ حق حضور اجتماعی زنان است. در معنایی مضیق‌تر، بدن‌نمایی به نمایش عمدی اندام‌های جنسی و ویژگی‌های تحریک‌کننده جنسی در ملأ عام اطلاق می‌شود. این تعریف معمولاً با نگاه‌های سلبی و منفی همراه است. تعریفی که از مقبولیت علمی بیشتری برخوردار است، بدن‌نمایی را هرگونه نمایش غیرمتعارف و خارج از هنجارهای مسلط اجتماعی از بدن در فضای عمومی می‌داند. معمولاً بدن زنانه بیش از بدن مردانه موضوع کدگذاری‌های اجتماعی، کنترل و نگاه‌های سلبی قرار می‌گیرد. بررسی این پدیده در بافت فرهنگی و اجتماعی ایران، با در نظر گرفتن هنجارهای دینی و شرعی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این پدیده ریشه در عوامل کلانی همچون جهانی‌شدن، گسترش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، مصرف‌گرایی، تغییر ارزش‌ها و هنجارهای جامعه دارد.

مفهوم‌شناسی

از نظر روان‌شناسان، بدن‌نمایی به‌معنای اختلال شخصیتی و محدود به نمایش بخش‌های جنسی بدن و آلت تناسلی است؛ اما دیدگاه‌های دیگری نیز در مورد آن وجود دارد. نزد جامعه‌شناسان، بدن‌نمایی به‌معنای پرسه‌زدن در خیابان‌ها و بازارها همراه با نمایش‌دادن جذابیت‌های بدن برای دیگران است. گاهی بدن‌نمایی به‌معنای نمایش‌دادن غیرمتعارف بدن در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های همگانی است. در هنر سایبرنتیک بدن‌نمایی به‌معنای نمایش‌دادن بدن همراه با ایجاد تغییرات از طریق مدیریت بدن است؛ مثلاً نشان‌دادن بدن با سه دست؛ هدف از این نوع نمایش بیان تأثیرات جسم بر ادراکات انسان‌ها و اشاره به ماشینی‌شدن زندگی انسان‌ها است.

جنسیت و بدن‌نمایی

بدن‌نمایی از نظر روانشناختی به‌معنای نمایش آلت تناسلی برای دیگران و بیشتر مخصوص مردان است. معمولاً مردانی که توان برقراری ارتباط سالم با جنس مخالف را ندارند‏، چنین عملی را انجام می‌دهند. زنان نیز گاهی به دلایل مختلف چنین بدن‌نمایی‌هایی را انجام می‌دهند. از این منظر، بدن‌نمایی در بدترین شکل آن نیز منحصر به مردان نیست و میان هر دو جنس مشترک است. بدن‌نمایی در معنای جامعه‌شناختی به‌معنای نمایش بدن با لباس‌های چسبان و نمایش برآمدگی‌های بدنی در انظار عمومی است و چنین پدیده‌ای میان زنان شایع‌تر است، هرچند مردان نیز می‌توانند به بدن‌نمایی در ملأ عام بپردازند.

دفاع لیبرال‌ها از بدن‌نمایی

در رویکردهای لیبرال، بدن‌نمایی عمدتاً به نمایش آلت تناسلی محدود می‌شود که ناشی از نامتعادل بودن روان است. در مقابل، نمایش دیگر اعضای بدن حتی اگر غیرمتعارف یا هنجارشکن باشد، محدودیتی ندارد. ریشه این نگاه دو دلیل اصلی دارد:

• مالکیت فرد بر بدن: فیلسوفان غربی بدن را ملک شخصی انسان می‌دانند و هر فرد مجاز است به هر شکل که می‌خواهد از این ملک خود بهره‌برداری کند.
• بدن به‌مثابه سرمایه: از نگاه جامعه‌شناسانی مانند گافمن، بدن یک سرمایه مادی است که افراد در تعاملات اجتماعی از آن استفاده می‌کنند؛ یکی از این استفاده‌ها نمایش بدن است. بر این اساس، اگر از بدن برای نمایش استفاده نشود، در واقع بخشی از دارایی فرد بدون استفاده مانده است.

پیر بوردیو، بدن را به‌عنوان سرمایهٔ جسمانی در کنار سرمایه‌های اقتصادی مطرح می‌کند. از نظر او انسان‌ها از نمایش‌های بدنی برای واجدبودن سرمایهٔ جسمانی استفاده می‌کند؛ یعنی انسان‌ها با نمایش‌های بدنی سلامتی، شادابی و جوان‌بودن را به رخ دیگران می‌کشند و چنین نمایش‌ها و به رخ کشیدن‌ها مفید و ضروری است.

توجیه دیگر اندیشمندان غربی برای جواز نمایش‌های بدنی لجام‌گسیخته این است که در دنیای معاصر بسیاری از امتیازات و ویژگی‌های بشر همسان‌سازی شده‌اند. امروزه قومیت، نژاد، منطقه و بسیاری فاکتورهای دیگر امتیاز به‌شمار نمی‌آیند. در چنین شرایطی انسان‌ها تلاش دارند با نمایش بدنی، ترکیب، تزیین یا هیبت ظاهری متمایزی را در معرض نمایش دیگران قرار بدهند. همچنین نمایش‌های بدنی برای زنان نوعی آزادی است و آنها در محیط‌هایی نظیر اینستاگرام فرصت می‌یابند تا فارغ از فشارهای بیرونی به اجرای تن‌یافته بپردازند و به‌نوعی نمایش هویتی رسانه‌ای مبتنی بر تن و جسم دلخوش باشند.

ویژگی‌های رفتاری بدن‌نمایان

اگر بدن‌نمایی، فراتر از نمایش اندام‌های جنسی، به‌معنای نمایش غیرمتعارف بدن در عرصه عمومی و رسانه‌ها تعریف شود، در سبک زندگی افرادی که بدن خود را نمایش می‌دهند، ویژگی‌های رفتاری زیر دیده می‌شود:

• وسواس در تناسب اندام: تلاش افراطی برای شکل‌دهی به بدن مطابق سلیقه شخصی با صرف وقت و انرژی بسیار زیاد، استفاده از رژیم‌های غذایی سخت و ورزش‌های طاقت‌فرسا.
• اقدامات تهاجمی زیبایی: رواج عمل‌های جراحی زیبایی (مثل ترمیم بینی) و استفاده از جدیدترین و گران‌قیمت‌ترین لوازم آرایشی.
• پوشش و ظاهر غیرمتعارف: طراحی و نقاشی بدن، انتخاب پوشش خارج از عرف و حتی پیگیری مدل‌های به‌روز در حیطه پوشاک اسلامی.

کالایی‌شدن و نمایش بی‌قید بدن، فشار روانی و محیطی شدیدی بر زنان وارد می‌کند؛ به گونه‌ای که اکثر زنان در جوامع مدرن از ظاهر فیزیکی خود ناراضی هستند و بدن به یک مسئله و منبع اضطراب برای آنان تبدیل شده است.

عوامل محیطی بدن‌نمایی

۱. محیط جامعه

امروزه محیط زندگی انسان‌ها نسبت به قدیم گسترش یافته است و شامل محله، شهر، محیط کار، دولت‌ملت و جهان‌وطنی است. نظریه‌های جامعه‌شناختی تأکید دارند که محیط‌های نابسامان، جرم‌خیز و نابهنجار بر گسترش انحرافات اعضای جامعه تأثیر دارند. در چنین فضایی تبلیغ بدن‌نمایی‌های غیرمتعارف توسط رسانه‌ها یا رواج آن در محیط‌های فوق نیز نوعی فشارهای بیرونی است، که معمولاً انسان‌ها را به وادی بدن‌نمایی می‌کشانند.

۲. فشار دیگران

بر خلاف ادعای روانشناسان که بدن‌نمایی را یک اختلال و مشکل شخصی برای اشخاص بدن‌نما می‌شمارند، تحقیقات علمی نشان داده است که برخی وجوه بدن‌نمایی تحت فشار و ارعاب و تهدید دیگران تحقق می‌یابد و شخص بدن‌نما علی‌رغم میل باطنی مجبور به اجرای آن است. در سال ۲۰۰۱م تحقیقی در کانادا راجع به مجرمانه‌ترین شکل بدن‌نمایی انجام شد، نتیجهٔ تحقیق نشان داد که مزاحمان، اشخاص قربانی را مجبور می‌کردند در برابر دوربین برهنه شوند یا عکس‌های کاملاً عریان را از بدن‌شان برای آنها بفرستند. این نوع بدن‌نمایی برای تحت‌فشار قراردادن قربانی و سوءاستفاده‌های بعدی از جمله تبدیل قربانی به فاحشهٔ اینترنتی صورت می‌گیرد، پیامدهای این نوع بدنی‌نمایی برای جامعه و قربانی بسیاری بیشتر از بدن‌نمایی‌هایی ناشی از امراض شخصی و روانی بوده است.

مباحث مربوط به قاچاق زنان نیز نشان می‌دهد که اکثر آنها با فریب و نیرنگ و وعده‌های دروغین نظیر مهاجرت به کشورهای توسعه‌یافته و مشغول‌شدن در کارهای لوکس به دام آن کشانده می‌شوند و سپس بدن آنان در معرض نمایش‌های نامتعارف و پخش تصاویر مستهجن قرار می‌گیرند.

۳. همسالان

یکی از مصادق مهم تأثیر همنشین در جوامع معاصر تأثیرپذیری جوانان و نوجوانان از گروه همسالان است. پس اگر اشخاص همسال، بدن‌نما باشند، موجب گسترش آن در میان همسالان خواهد شد.

متون دینی نیز آثار همنشین‌های بد در نوع کنش اعضای جامعه را پذیرفته است و بزرگان و پیشوایان دینی بر آن تأکید دارند و انسان‌ها را از همنشین‌های بد برحذر داشته‌اند. در نتایج تحقیقات علمی نیز راجع به بدن‌نمایی و أثرات آن بر اشاعه و گسترش این پدیده در جامعه اثبات شده است.

۴. مدگرایی

تجاری شدن بدن و ظهور صنعت بدن، گروه‌های مرجع را تغییر داده است. گروه‌های مرجع بر کنش‌های اعضای جامعه تأثیر زیادی دارد. آنان به‌مثابهٔ الگو برای دیگران عمل می‌کنند. القائات آنها بر افکار دیگران تأثیر دارد و در عمل نیز بسیاری از مردم الگوهای آنها را سرمشق کنش‌های خویش قرار می‌دهند. در بحث بدن‌نمایی و برهنگی بسیاری از سلبریتی‌های جهان، مدهای منفی تولید می‌کنند و موجب اشاعهٔ آن در سطح جهان هستند. در تحقیقات علمی نیز اثبات شده است که مدگرایی و الگوهای نامطلوب بر اشاعه و تقویت بدن‌نمایی در میان اعضای جامعه تأثیر داشته است.

بدن‌نمایی در ایران

در دورهٔ صفویه تلاش‌های صورت گرفت تا حضور زنان از عرصهٔ عمومی حذف و به عرصهٔ خصوصی و خانوادگی محدود شود. از این منظر، هرگونه دیده‌شدن زنان در ملأ عام ممنوع بود. سپس دو دیدگاه دیگر راجع به بدن‌نمایی شکل گرفت: الف) رویکرد حکومت پهلوی به‌عنوان نمایندهٔ تفکرات لیبرال؛ ب) رویکرد انقلاب اسلامی به‌عنوان نمایندهٔ تفکرات دینی. در نگاه پهلوی بدن‌نمایی منحصر به نمایش بخش‌های جنسی در ملأ عام و ممنوع است و بقیه موارد مشکلی ندارد؛ به‌عنوان مثال بی‌حجابی، برهنگی و مسابقهٔ انتخاب دختر شایسته و امثال آن موارد در آن دوران بدن‌نمایی ممنوعه نبوده است. در نگاه انقلاب اسلامی هرگونه نمایش‌های بدنی نامتعارف در ملأ عام غیرقابل قبول است و لازم نیست بدن‌نمایی را منحصر به نمایش آلت تناسلی در ملأ عام دانست، تفاوت این نگاه با نگاه شایع در دورهٔ صفویان این است که طبق این دیدگاه اصل حضور زنان در ملأ عام بدن‌نمایی نیست و زنان نیز درست شبیه مردان می‌توانند در فعالیت‌های اجتماعی با حفظ موازین شرعی حضور داشته باشند، تفاوت آن با نگاه لیبرال‌ها در این است که بدن‌نمایی غیرقابل قبول شامل نمایش‌های غیرمتعارف بدنی در ملأ عام است، بدن‌نمایی‌های جسمی غیرمتعارف تنها برای شوهران و برای تقویت خانواده است.

بدن نمایی در اسلام

یکی از معانی بدن‌نمایی نمایش‌دادن بخش‌های جنسی بدن به‌عنوان نوعی بیماری روانی است و از نگاه پیامبر گرامی اسلام چنین عملی حرام و مجازات شدید اخروی در انتظار انجام‌دهندهٔ آن است و چنین شخصی از رحمت الهی نیز محروم خواهد شد، مگر اینکه از عمل خود پیشیمان شود و توبه کند.

یکی از راهکارهای اسلامی برای نهادینه‌سازی این مسئله مبارزه با آن از دوران کودکی است، طبق متون دینی باید والدین جهت حفظ عورت‌شان از کودکان تلاش کنند، و به‌عنوان مثال با کودکان ممیز لخت به حمام نروند. بدن‌نمایی در اسلام منحصر به این نیست و به زنان به‌صورت ویژه در قرآن توصیه شده است که با نمایش زیبایی‌های بدنی برای شوهران در جهت استحکام خانواده تلاش کنند و بدون دلیل آن را در معرض تماشای نگاه‌های هرزه قرار ندهند.

منابع

• قرآن کریم.
• آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
• اشتری، بهناز، قاچاق زنان: بردگی معاصر، تهران، میزان، ۱۳۸۵ش.
• دری، مارک، «مکانیک آئین: هنر بدن‌نمایی سایپرنتیک»، ترجمه زهرا مقدس، نشریه بیناب، شماره ۹، بهمن ۱۳۸۴ش.
• ستارزاده، داوود و همکاران، «بررسی همبسته‌های اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر گرایش به بی‌حجابی و بدحجابی: مطالعه موردی دانشجویان دانشگاه پیام نور ساری»، دانش انتظامی مازندران، دوره ۷، شماره ۲۷، زمستان ۱۳۹۵ش.
• سراج‌زاده، سیدحسین و همکاران، «گفتمان جامعه پاک: شالوده‌شکنی سیاست نمایش بدن زنانه در دوره پهلوی»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال ۸، شماره ۲۶، بهار ۱۳۹۱ش.
• سلیمی، علی و داوری، محمد، جامعه‌شناسی کجروی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، بهار ۱۳۸۵ش.
• «شهرت طلبی در فضای مجازی: از بلاگری تا بدن نمایی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۴۰۳ش.
• عباسی، مهدی، الگوی تنظیم رفتار جنسی با رویکرد اسلامی، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۶ش.
• علی‌بیگی، نیلوفر، «عورت‌نمایی یا بدن‌نمایی»، وب‌سایت مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی آریاز، تاریخ بازدید: ۱ شهریور ۱۴۰۴ش.
• فقیهی، علی‌نقی، تربیت جنسی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۷ش.
• مهرپرور، سمانه، «پدیدارشناسی الگوهای مدیریت بدن کاربران زن در اینستاگرام»، مطالعات ماهواره و رسانه‌های جدید، سال ۵، دوره ۲، شماره ۵، پیاپی ۲۰، پاییز ۱۳۸۹ش.
• هزار جریبی، جعفر، و صفری شالی، رضا، «بررسی چرایی دگرگونی‌های گروه مرجع در بین دانشجویان»، فصلنامه فرهنگ در دانشگاه اسلامی، شماره ۱، سال ۶، ۱۳۹۵ش.
• یحیی‌زاده، یاسر و شاکری، حمیدرضا، «بزه‌دیدگی کودکان در فضای مجازی با نگاهی به راهکارهای توانمندسازی آنان در برابر آسیب‌ها»، فصلنامه مطالعات حقوق، دوره جدید، شماره ۴۲، ۱۴۰۳ش.
• .Shiling, Chris, The Body and Social Theory, London, Newbury park, New Delhi, Sage, 1993