مالکیت بدن

مالکیت بدن؛ حق تصرف انسان در بدن خویش.

مالکیت بدن از موضوعات محوری در حوزه جنسیت است. مالکیت بدن به‌ویژه مالکیت نسبت به بدن زن در انگاره‌های مختلف تفسیرهای متفاوتی دارد؛ در انگاره مردسالار، زن موجود تبعی بوده و مرد نه‌تنها مالک بدن خود که عمدتا مالک بدن زن نیز به‌شمار می‌رود. در انگاره اومانیستی، زنان و مردان، مالکان جسم و جان خود هستند و نحوۀ تصرف در بدن از امور شخصی بوده و دخالت دیگران در حریم خصوصی افراد غیر قانونی محسوب می‌شود. در نگرش اسلام، مالک حقیقی هستی از جمله بدن انسان، خداوند است و انسان نسبت به بدن خود صرفا سلطنت داشته و در حد مشروع، حق تصرف دارد.

مفهوم‌شناسی

واژۀ مال در لغت به‌معنای ثروت، دارایی، ملک یا آن چیزی است که در تصرف شخصی باشد. مالکیت در اصطلاح مفهومی است که به رابطۀ خاص بین مالک و ملک اشاره می‌کند و به موجب آن مالک، امکان هرگونه تصرف و سلطۀ اختصاصی در ملک را می‌یابد. این سلطه گاهی تکوینی است که به آن مالکیت حقیقی گفته می‌شود مانند مالکیت خداوند نسبت به جهان هستی یا مالکیت انسان بر صـورت‌های‌اشـیاء در ذهـن خـود. گاهی این سلطه قراردادی است که از آن تعبیر به مالکیت اعتباری می‌شود مثل مالکیت انسان نسبت به اموال خود.

از منظر دینی؛ مالکیت حقیقی خداوند مطلق بوده و در صورت تزاحم با مالکیت‌های اعتباری انسان‌ها، مقدم و برتر از آنها است. فقها هرچند در نوع رابطه انسان با بدنش اختلاف نظر دارند؛ برخی آن را نوعی مالکیت می‌دانند ولی امام خمینی معتقد است؛ انسان مالک بدن خود نبوده بلکه نسبت به آن سلطنت دارد، سلطنت غیر از ملکیت بوده و از احکام آن به‌شمار می‌آید. اجماع فقهی است که انسان‌ها‌ صرفا در محدوده عقل و شرع بر بدن خود سلطنت داشته و در همین حدود حق تصرف را نیز دارند.

مالکیت بدن از دیدگاه انگاره مردسالار

در نگرش مردسالار؛ مرد نماد قدرت است و زنان در واقع جزئی از اموال مردان شمرده شده و به‌مثابه کالا مبادله می‌شوند. مرد خود را حاکم جسم و روح زن دانسته و مهار کامل مناسبات جنسی زن را به دست می‌گیرد؛ زیرا نگرانی مردان، زناکاری زن و تصور داشتن فرزندی با خون بیگانه است. زنا، هتک حق تملک شوهر بر همسرش دانسته می‌شود؛ لذا در فرهنگ جاهلیت تنها زنایی عیب بود که مرد غریبه بدون اجازه شوهر با زن او همبستر می‌شد. زن ملک مرد بود، ‌دختران را فروخته و مهریه‌شان را پدر یا ولی آن‌ها تصاحب می‌کرد. امروزه نیز مردسالاری به‌شکل پیچیده‌تری ظاهر شده و برخی بر این نکته تاکید دراند که در جامعه مردسالار مدرن بدن زن ابزاری در دست مردان است و بزرگترین ظلم مدرنیتۀ مردسالار این است که با سلب حق انتخاب زن، برهنگی، پوشش‌های ناهنجار غیراخلاقی را بر او تحمیل کرده و نام این امر را آزادی‌اندیشه و پوشش، گذاشته است.

مالکیت بدن از دیدگاه یهود

تورات در آیه‌های ۲۳ و ۲۴ باب بیست‌ودوم کتاب تثنیه، تجاوز جنسی به دختر باکره را جرم علیه شوهر آینده او می‌داند. برمبنای تلمود؛ حق شوهر بر اموال همسرش نتیجه مالکیت شوهر بر همسرش است. وظیفه زن خدمت به مرد دانسته می‌شد؛ در ژاپن قدیم، زنان و دختران را برای بردگی یا روسپی‌گری می‌فروختند. در چین، آفریقا و یونان قدیم نیز زنان مانند حیوانات فروخته می‌شدند.

مالکیت بدن در انگاره اومانیستی

در انگاره اومانیستی؛ انسان مالک حقیقی عالم قلمداد شده و همۀ امورات از جمله مالکیت بر بدن بر محور اراده و رضایت انسان تفسیر می‌شود. در این رویکرد؛ خدا از حوزه حیات بشری کنار گذاشته شده و انسان شأنی خداگونه می‌یابد. اومانیسم یعنی «همه چیز برای انسان و انسان برای هیچ چیز». در این نگاه که زندگی آدمی در حیات دنیوی تقلیل می‌یابد، لذت‌گرایی تبدیل به هدف غایی انسان‌ها می‌شود.

در حوزه حریم خصوصی، انسان موجود خودمختار است که تمامیت جسمی، روحی و یا اخلاقی از جنبه‌های مهم آن به‌شمار می‌آیند، به تعبیر برخی محققین؛ مفهوم حریم خصوصی ناظر به وانهادگی افراد به حال خویش است و انسان در این حریم مجاز به هرگونه تصرف و بهره‌برداری از بدن خود است و کسی نباید راجع به نحوه پوشش، آرایش، روابط جنسی و دیگر تصرفات مالکانه زنان و مردان نسبت به بدن و حتی در ارتباط به تصمیم آنها به خودکشی، معترض باشد و پزشکان نیز نمی‌توانند بدون رضایت فرد به درمان او بپردازند.

برخی بر این نکته اشاره دارند که در نگرش اومانیستی که کامجویی جنسی لذت محوری محسوب می‌شود، بدن زنانه از نظر زنان و مردان، اهمیت تجاری و بهره‌کشی می‌یابد، روابط جنسی در حوزه حریم شخصی معنا یافته، تجاوز جنسی، هتک حرمت فرد دانسته می‌شود، تن‌فروشی مردان و زنان تبدیل به امر عادی شده و با رواج یافتن صنعت سکس، زن به‌مثابه کالا در معرض فروش قرار می‌گیرد.

مالکیت بدن از دیدگاه جامعه‌شناختی

بوردیو به کالایی شدن بدن اشاره کرده و آن را سرمایه فیزیکی می‌داند که در بردارندۀ منزلت اجتماعی و اشکال نمادین تمایز است و افراد با اشکال گوناگون سرمایه فیزیکی در میدان حضور بدنی می‌یابد. هرچند خانم آندره میشل از نظریه پردازان فمینیست، روابط آزاد جنسی غیر رسمی را ارمغان جنبش فمینیستی برای رهایی زنان می‌داند. اما برخی فمنیست‌ها چنین وضعیتی را برده‌داری مدرن جنسی دانسته و معتقدند؛ بدن زنانه همیشه عرصه کنترل بوده است اما امروزه هیچ بعدی از بدن زنان کاملا مناسب تلقی نشده و در واقع هیچ بخشی از بدن وجود ندارد که برای دستکاری‌های جراحان زیبایی برای تولید گونۀ «زن کامل» قرن بیستی دسترسی ناپذیر نباشد.

امانت‌انگاری بدن

در نگرش اسلام؛ وجود انسان امانت الهی است که به انسان سپرده شده است تا آن را در مسیر غایت آفرینش که همان عبودیت است، شکوفایی بخشد. اثر اعتقاد به مالکیت حقیقی خداوند نفی مالکیت استقلالی انسان بر اموال و بدن خویش است، در قرآن بر مالکیت خدا بر اعضای بدن انسان تاکید شده است. در منابع حدیثی از معیارهای بندگی خدا، نفی مالکیت انسان از خود، برخود دانسته می‌شود.

برخی محققین، از اطلاق ظلم بر خود بر گناه، عدم مالکیت استقلالی انسان را استنباط کرده و معتقدند که ظلم تصرف خود سرانه در حق دیگران است نه در ملک خود. بر این اساس، بدن و هویت انسانی انسان امانت الهی است و انسان مجاز به هرگونه تصرف در آن نبوده و تصرفاتش باید امانتدارانه باشد.

تحقیقات دینی نشان می‌دهد که جسم و جان انسان بر انسان حقوقی دارند که باید رعایت شوند، اسلام تصرف در بدن را در صورتی جایز می‌داند که کارکرد عقلایی داشته و منتهی به آسیب دیدن بدن نشود و استفاده از بدن را در مواردی که مفاسدی بر آن مترتب باشد هرگز جایز نمی‌داند. در منابع دینی آمده است؛ انسان می‌تواند راجع به خود تصمیم بگیرد اما اجازه ذلیل کردن نفسش را ندارد.

تلفیق حق‌الله و حق‌الناس

بر مبنای دیدگاه عبدالله جوادی آملی؛ ملکیت بدن تلفیقی از حق‌الله و حق‌الناس است، به‌عنوان مثال ناموس زن، ملک زن و شوهر نیست بلکه حق‌الله است که به‌عنوان امانت در اختیار آن‌ها است؛ لذا اگر کسی بکارت دیگری را ضایع کند از قبیل اتلاف مال نیست، بلکه مربوط به بحث دیات می‌شود. امانت بودن بدن و اعضای آن مستلزم آن است که باید مطابق با دستورات شرع در آنها تصرف شود، برهمین مبنا مجموعه احکامی مربوط به مناسبات جنسی تشریع شده است تا افراد از محرمات آن اجتناب کنند.

مدیریت امانت‌دارانه بدن

مفهوم مدیریت بدن مفهومی جامع برای در بر گرفتن هرگونه اعمال‌ نظر شخصی در باره ظاهر و بدن خویش است. این مفهوم، اصطلاحاتی نظیر پوشش ظاهری، تصمیم‌گیری درباره حجاب یا بی‌حجابی، آرایش و آراستگی ظاهر، مانکنیسم و دست‌کاری‌های بدنی نظیر تاتو، بریدن بخشی از بدن، بدن‌سازی و رژیم‌های لاغری و چاقی را شامل می‌شود. اعتقاد به امانت بودن بدن رفتار انسان با بدنش را در ابعاد و سطوح مختلف متأثر ساخته و او سعی در استفاده مشروع از بدن خود دارد. برخی تحقیقات نیز نشان می‌دهد که بین دینداری زنان و میزان گرایش آنها به عمل زیبایی رابطه معنادار معکوسی وجود دارد و با افزایش دینداری میزان گرایش‌شان به جراحی‌های زیبایی کاهش پیدا می‌کند.

منابع

• قرآن
• اخلاقی، مرضیه، «جایگاه و مقام زن در یهودیت و اسلام»، در دو فصلنامه تخصصی پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال دوم، شماره 2، بهار و تابستان 1398ش.
• اسماعیلی، سیدمحمد و روحی، رحمت الله، «آثار اعتقاد به مالکیت خدا در زندگی انسان از منظر قرآن کریم»، در فصلنامه قرآن و علوم اجتماعی، سال سوم، شماره 4، زمستان 1402ش.
• بهرامی، لیلا و ثمنی، لیلا، «نظام حاکم بر بضع و منافع جنسی زنان در فقه امامیه»، در فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال پنجاه و دوم، شماره 1، بهار و تابستان 1398ش.
• جوادی آملی، عبدالله، تفسیر انسان به انسان، قم، اسراء، 1389ش.
• حاجی‌ابول‌لو، کبری، حاج‌زاده، هدی و مسعودنیا، ابراهیم، «مقایسه سرمایه فرهنگی بین دو گروه زنان با سابقۀ عمل‌های جراحی زیبایی و بدون جراحی زیبایی در شهر رشد»، در جامعه‌شناسی کاربردی، سال بیست‌ونهم، شماره 72، زمستان 1397ش.
• حیدری، مظاهر، «مبانی فقهی مالکیت انسان بر اعضای بدن»، در دوفصلنامه علمی- تخصصی جستارهایی در فقه پزشکی، سال چهارم، شماره5، بهار و تابستان 1399ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• «زن در دین یهود»، در وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج: 2 اسفند 1394ش.
• ستوده، نیره، «بنیان‌های فکری اسلام و غرب در دفاع از حقوق زنان (1)»، در وب‌سایت کتابخانه دیجیتالی تبیان، تاریخ بازدید: 12 دی 1403ش.
• عاشوری، صغری، «پدیده مدرنیته‌ مردسالار»، در خبرگزاری مهر، تاریخ درج: 23 مرداد 1402ش.
• عنبرسوز، مریم، زن در ایران باستان، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، 1389ش.
• فدایی، مهدی، «مفهوم مدیریت بدن»، در وب‌سایت مؤسسه فرهنگی هنری سبک‌زندگی آل‌یاسن، تاریخ درج: 25 شهریور 1400ش.
• فربد، محمدصادق، در آمدی بر خانواده و خویشاوندی، (انسان‌شناسی خانواده و خویشاوندی)، تهران، دانژه، 1388ش.
• مبلغی، احمد، «دو معیار اسلام برای انجام تغییرات در بدن»، در خبرگزاری مهر، تاریخ درج: 11 اسفند 1392ش.
• محبی، محمدعارف، «مردمی شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، در معرفت فرهنگی اجتماعی، سال پانزدهم، شماره 1، زمستان 1402ش.
• محمدپور، مهین، «زن در میان دو جاهلیت»، در فرهنگ پویا، شماره1، شهریور 1385ش.
• مستفیضی، سروناز و بالوی، مهدی، «حق مرگ در اسناد بین‌المللی حقوق بشر»، در فصلنامه تحقیقات حقوقی معاهده، شماره 1، سال 1396ش.
• واعظی، محمدجواد، وضعیت زن در عصر اسلامی (نیم‌قرن اول هجری) قم: موسسه امام خمینی، 1390ش.