تناسب اندام زنان

تناسب اندام زنان، تلاش زنان برای زیبایی و تناسب اندام.

زنان تحت‌تاثیر انتظارات اجتماعی، کالایی‌شدن و سیاست‌های رسانه‌ای، تمایل زیادی به مدیریت بدن و متناسب‌سازی بدن خود با معیارهای زیبایی دارند که در خرده‌فرهنگ مطلوب آنها، نهادینه شده است. تلاش برای دستیابی به تناسب اندام، در زنان، بیش از مردان دیده می‌شود.

پیشینۀ جامعه‌شناختیِ تناسب اندام

ارزش‌های مدرن مرتبط با جامعه‌شناسی بدن، تفاوت اساسی با ارزش‌های قدیمی‌تر دارد. بر اساس دوگانۀ دکارت پیرامون ذهن و عین، مسائل ذهنی و فکری دارای اصالت هستند و او هستی را فرع بر اندیشیدن می‌انگاشت. از این منظر، هستی بیش از آن‌که مربوط به بدن باشد، از نتایج اندیشیدن است. در این چارچوب، ذهن مربوط به علوم انسانی و بدن مربوط به علوم طبیعی و پزشکی است.

پس از مدتی که اندیشمندان علوم طبیعی به سه‌گانۀ طبیعت، بدن و محیط زیست توجه کردند، توجه علوم انسانی به سه‌گانۀ جامعه، ذهن و فرهنگ، معطوف شد. در این چارچوب، جامعه‌شناسی به‌صورت مستقیم بدن را مورد توجه قرار نمی‌داد، بلکه کنشگران بر اساس معنا، ذهن و دانش، فهم می‌شدند. امروزه انسان به جای معنا و ذهن، بر اساس حق انتخاب و تفکر باز‌اندیشانه، فهم و تصویر می‌شود. با گسترش فرهنگ مصرفی در جامعه، توجه فزایندۀ افراد دربارۀ متناسب‌سازی بدن خویش با معیارهای خودخواسته به‌عنوان یک حق انتخاب، مورد توجه قرار گرفت.

دورکیم معتقد است که مسئله تناسب بدن حتی در زندگی سنتی نیز مسئله اساسی بوده است و در همان اجتماع قدیمی کسانی که نشانه‌هایی را به شکل مناسب بر بدن خود نمایش می‌دادند از جایگاه بهتری در جامعه برخوردار بودند و کسانی که فاقد این توانمندی بودند‌، با افت منزلت اجتماعی در جامعه مواجه بودند.

جنسیت‌پذیری تناسب اندام

طبق برخی تحقیقات بیشتر از ۶۲درصد زنان به تناسب اندام خود اهمیت می‌دهند و تناسب اندام برای زنان مهم‌تر از مردان است. حدود ۶۸درصد از زنان نظارت بسیار زیادی بر بدن خود دارند، در حالی‌که این مسئله در مورد مردان متفاوت است و همین نسبت از مردان نظارت متوسط بر بدن خود دارند.

انتظارات مردان از زنان و هویت زنانه عامل مستقلی برای ترغیب زنان به تناسب اندام است. از زنان انتظار می‌رود به تناسب اندام خود به‌عنوان یک نقش اجتماعی زنانه توجه کنند و زنان به‌دلیل انتظارات مردان، توجه ویژه‌ای به اندام متناسب دارند. از این منظر و بر خلاف نظریه گیدنز که تصور می‌کرد افراد، هویت خویش را تعریف می‌کنند، تحقیقات نشان می‌دهد که هویت زنانه بیشتر تحت فشار ساختاری مرتبط با جنسیت شکل می‌گیرد. برازندگی، پاکیزگی و آراستگی از کلیشه‌های فرهنگی رایج دربارۀ زنان است.

از منظری دیگر، زنان به‌دلیل آشنایی بیشتر به زبان بدن، از تناسب اندام استفاده می‌کنند. ریشه آشنایی زنان با زبان بدن به ارتباط آنها با نوزاد‌هایی برمی‌گردد که فاقد توان استفاده از زبان کلامی هستند و مادران ناچارند از طریق زبان بدن با آنها ارتباط برقرار کنند. همین تجربه موجب می‌شود زنان مهارت بیشتری دربارۀ زبان بدن داشته باشند و در مواقع مقتضی از آن استفاده کنند.

تبیین‌های تئوریک تناسب اندام بدن زنان

انتظارات اجتماعی از زنان

فزونی تمایل زنان به تناسب اندام را برخی به انتظارات جامعۀ مردسالار از آنها، مربوط دانسته‌اند. بر اساس برخی نظریه‌های زبان‌شناسی، ژست‌های بدنی بر گفتار مقدم است. فمینیست‌ها با تکیه بر این نظریه، معتقدند زنان به‌دلیل قرار گرفتن در مراتب پایین‌تر منزلتی، ناچارند بیشتر از این اصل پیروی کنند و به تناسب اندام خود توجه بیشتری داشته باشند.

از منظری دیگر، مردان بیشتر خواهان زنانی هستند که دارای قیافه‌های معصوم و کودکانه باشند. برای اکثر مردان چنین چهره‌هایی یادآور نقش محافظتی والدین است. به همین دلیل در تبلیغات زیبایی زنانه بر این ویژگی تمرکز می‌شود.

فشارهای اجتماعی

دنیای معاصر انسان‌ها را وادار می‌سازد که در چهارچوب‌های از پیش تعیین‌شده عمل کنند و زنان نیز ناچار هستند تحت فشار کنترل‌های اجتماعی معاصر، به تناسب اندام در بدن خود توجه بیشتری کنند. فشار اجتماعی برای داشتن بدن ایده‌آل از کودکی به زنان تحمیل می‌شود. طبق تحقیقات علمی فشارهای فرهنگی بر گرایش زنان به تناسب اندام تأثیر دارد. گافمن معتقد است که زنان برای برقراری روابط اجتماعی موفق باید بر بدن و چهرۀ خود نظارت کامل داشته باشند.

رواج لذت‌گرایی

بودریار معتقد است جایگزینی اخلاق مصرفی با اخلاق معنوی نوعی الزام به لذت‌جویی است. ابزار اصلی اخلاق مصرفی جامعه‌پذیر ساختن اعضای جامعه مطابق معیارهای مادی‌گرایانه است. در این چارچوب، اقتضای فعالیت زنان عرصه‌هایی مانند تبلیغات و مد، رعایت رژیم غذایی، وسواس به حفظ جوانی، آرایش‌های غلیظ و حفظ تناسب اندام است.

کالایی شدن بدن زنان

امروزه از بدن یک برساخت اجتماعی ایجاد شده است که مطابق میل شخصی، بارها قابل تغییر و نوسازی است. در این بازی اجتماعی، زنان به‌جای شخصیت متعارف انسانی به شیئی‌ خواستنی (کالا) تبدیل می‌شوند. فنون زیبا‌سازی، پیشنهادهای تبلیغاتی در زمینۀ آرایش و جراحی‌های زیبایی، کالایی شدن بدن زنانه را رونق بخشیده است.

این رویکرد، زنان را مجبور به متناسب‌سازی بدن‌شان از جهت شکلی می‌کند؛ آنها حتی ناچارند بخش‌هایی از بدن خود را تغییر دهند و ریسک‌ها و هزینه‌های آن‌را بپذیرند. امروزه بدن مردان نیز آماج این کالایی‌شدن قرار گرفته است، اما شدت آن کمتر از بدن زنانه است.

تأثیر رسانه‌ها

اندیشمندان مطالعات فرهنگی معتقدند رسانه‌ها سبک‌های بدنی خاصی را نمایش می‌دهند. دختران به‌دلیل استفادۀ بیشتر از رسانه‌ها بیشتر از مردان تحت‌تأثیر رسانه هستند. کلیشه‌های بدن زنانه، الگوی بدن متناسب زنانه، ورزش‌های خاص و توجه فزاینده به مد و زیبایی توسط رسانه‌ها به زنان دیکته می‌شود.

برخی فمینیست‌ها معتقدند رعایت تناسب اندام زنان نیاز جامعۀ سرمایه‌داری است. ابزارهای مختلفی برای الگوسازی تناسب بدن زنانه در جامعه وجود دارد، از جمله در مدرسه و محیط کار، نمره‌های خوب به زنانی اختصاص دارد که دارای شکل بدنی زیبا باشند. حفظ جوانی، زیبایی،‌ تناسب و انرژی دائماً از سوی رسانه‌ها بر فکر و ذهن زنان، تحمیل می‌شود. زنان ابژه جنسی تبیلغات هستند و تأثیر جنسیت از طریق سبک‌دار شدن بدن است.

رسانه از بدن باریک، جذاب و دارای پوست سفید به‌عنوان بدن دارای تناسب استفاده می‌کند. در اثر تبلیغات رسانه‌ها بسیاری از زنان و دختران ایران به تناسب اندام خود حالت وسواس‌گونه پیدا کرده‌اند.

جست‌وجوی معنا

بصری‌شدن، بخشی از فرایند جست‌وجوی معنا در جوامع جدید است. شیوه‌های زندگی از تغییرات مداوم ظاهری در دنیای جدید پدید می‌آید. توجه افراطی به بدن در جوامعی پدید می‌آید که منابع هویت سنتی نظیر قومیت، مذهب و طبقه در آنها تضعیف شده باشند. هرچه ارزش اخلاقی بدن تضعیف شود ارزش کالایی و فن‌آورانۀ بدن بیشتر می‌شود.

دنیای معاصر ارزش‌های اجتماعی و طریقۀ بیان احساسات قدیمی را زیر سوال برده است. انسان‌ها در این شرایط احساس خلأ و ناامیدی می‌کنند. در این وضعیت، توجه به تناسب بدنی افراد، نوعی معنا‌دار شدن زندگی تلقی می‌شود. البته جست‌وجوی معنا مخصوص زنان نیست، اما امواج فمینیستی موجب شده است که زنان بیشتر از مردان به‌دنبال جست‌وجوی معنا باشند. ‌

چالش‌های تأکید بر تناسب اندام بدن زنان

تناسب اندام اگرچه در پیوند با مسائلی مانند حق انتخاب، ایجاد هویت و تشخص و ارتباط فعال با بدن، برای بسیاری از زنان ایجاد جدابیت می‌کند، اما به‌دلیل تبلیغات فراوان نسبت به رعایت تناسب اندام در زنان، نارضایتی از بدن در میان این قشر از جامعه نسبت به مردان بیشتر شده است. در برخی تحقیقات نشان داده شده است که ۳۳درصد از مردان و ۷۰درصد از زنان بدن خود را نامناسب و چاق می‌دانند و از وضع ظاهری خود رضایت ندارند. تیگمان و روتل که بر روی زنان استرالیا و استونی مطالعه کرده‌اند، دریافته‌اند زنانی که کمتر تحت‌تأثیر فرهنگ غربی بوده‌اند از نارضایتی بدنی کمتری رنج می‌برده‌اند.

چالش دیگر، ابهام در جهت تغییرات بدن زنان است؛ در جهان معاصر سیر تغییرات بدنی فاقد جهت و هدف معین است. همچنین بدن انسان که در گذشته دارای حرمت بسیار بود، امروزه وسیلۀ مطالعه و ابزار خیمه‌شب‌بازی اقتصاد و علم پزشکی شده است. نمایش تجاری و هنری بدن زن از دیگر چالش‌های زنان در روزگار معاصر است. از سوی دیگر، تناسب اندام زنان در جامعه تغییر نقش‌هایی را به‌وجود می‌آورد که این مسئله نیز برای آنان فشار مضاعفی ایجاد می‌کند. اهمیت یافتن رژیم غذایی، نقش ورزش در سلامت، طرح مسئولیت اخلاقی در قبال سلامت، بدن به مثابۀ یک تصویر و بدن به مثابۀ روایت از شیوۀ زندگی از پیامدهای تأکید رویکردهای مدرن بر بدن است.

منابع

• آزاد ارمکی، تقی و چاوشیان، حسن، «بدن به مثابه رسانه هویت»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره چهارم، شماره 4، 1381ش.
• اینانلو، مینا، برساخت بدن: جامعه‌شناسی سبک‌های مدیریت بدن جوانان، تهران، جامعه‌شناسان، 1395ش.
• حقیقتیان، منصور و دیگران، «تناسب اندام و رابطه آن با عوامل اجتماعی و روانی در میان زنان شهر اصفهان»، مطالعات زنان، سال 10، شماره 4، زمستان 1391ش.
• سعیدی، علی‌اصغر، «بدن و فرهنگ مصرفی»، ماهنامه مهندسی فرهنگ، سال دوم، شماره 14، دی و بهمن 1386ش.
• سلطانی بهرام، سعید و دیگران، «ارتباط سرمایه فرهنگی با مدیریت بدن در میان دانشجویان دانشگاه تبریز»، فصلنامة علمي‌پژوهشي رفاه اجتماعي، سال دوازدهم، شماره 4، 1391ش.
• فاتحی ابوالقاسم و اخلاصی، ابراهیم، «مدیریت بدن و رابطه با پذیرش اجتماعی بدن: مطالعه موردی زنان شهر شیراز»، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان، سال یازدهم، شماره 41، پائیز 1387ش.
• لو بروتون، داوید، جامعه‌شناسی بدن، مترجم ناصر فکوهی، تهران، ثالث، 1392ش.
• Lu, Hayden, “Interpreting women’s body language: Diverse perspectives in the eyes of men”, International Journal of Research Studies in Education, vol. 11(7), April 2022.