رژیم لاغری

رژیم لاغری، کیفیت تحقق، کارکردها و زمینه‌های توجه به لاغری در جوامع معاصر.

رژیم لاغری به مجموعه‌ای از تغییرات هدفمند در الگوی تغذیه و سبک زندگی گفته می‌شود که با هدف کاهش وزن بدن و رسیدن به وزن ایده‌آل انجام می‌شود. این برنامه معمولاً شامل محدود کردن یا تنظیم میزان کالری دریافتی، انتخاب مواد غذایی سالم و گاهی حذف یا کاهش برخی گروه‌های غذایی خاص است. هدف اصلی رژیم لاغری، کاهش چربی بدن و بهبود شاخص توده بدنی (BMI) از طریق کاهش وزن عمدی است.

بحران چاقی در دنیای معاصر

معمولا در سنین ۲۰ تا ۶۰ سالگی، وزن افراد حدود ۲۵۰ گرم در سال اضافه می‌شود. طرفداران رژیم لاغری بر این باورند که جرم بدن انسان‌ نباید پس از ۲۵ تا ۳۰ سالگی اضافه شود، اما متوسط وزن اضافه‌شده افراد حدود ۴.۶ کیلوگرم است. بحران چاقی در دنیای معاصر، موجب برخی بیماری‌های جسمانی و به بحران بشری تبدیل شده است. طبق آمار‌ها ۱.۲ میلیارد نفر در جهان از چاقی رنج می‌برند. در دنیای معاصر زنان بیش از مردان در معرض چاقی هستند. میزان شیوع چاقی در کشورهای توسعه‌یافته‌ بیش از کشورهای کمتر توسعه‌یافته است.

جنسیت و مسئله اضافه وزن

در جهان

سنجش چاقی بر اساس معیار سازمان بهداشت جهانی نشان داده است که زنان در اکثر کشورها از مردان چاق‌تر هستند. طبق آمار بهداشت جهانی از سال ۱۹۷۵م به بعد شیوع چاقی در جهان سه‌برابر شده است. از این میان حدود ۳۹درصد از مردان در مقابل ۴۰درصد از زنان، اضافه وزن دارند. همچنین ۱۱درصد از مردان و ۱۵درصد از زنان از چاقی بیش از حد رنج می‌برند.

تفاوت چاقی مردان و زنان حداقل دو دلیل عمده دارد، اولین دلیل تفاوت‌های فیزیولوژیکی مردان و زنان است، فیزیولوژی زنان به‌طور طبیعی نیازمند به‌دست آوردن وزن بیشتری است، به‌همین دلیل سیستم بدنی آنها به‌گونه‌ای آفریده شده که چاقی را بیشتر جذب می‌کند. دلیل دوم به مسئلۀ فرهنگی و اجتماعی مرتبط است، زنان به‌دلیل حضور در خانه به‌طور مداوم به غذا دسترسی دارند. دسترسی بیشتر موجب مصرف بیشتر غذا و بروز چاقی در آنان خواهد شد.

در ایران

طبق برخی تحقیقات، چاقی ۳۴درصد زنان در ایران بیشتر از معیارهای‌ پذیرفته شده است. از نظر تعداد افراد چاق، در مردان و زنان ایرانی تفاوت معناداری وجود ندارد، اما احساس چاقی میان زنان بیشتر از مردان است. برخی محققان نظر متفاوتی دارند و زنان را چاق‌تر از مردان و پسران را چاق‌تر از دختران می‌دانند.

چاقی زنان ایرانی نسبت به دهه‌های قبل ۱۷درصد بیشتر شده است و زنان ایرانی از جهت رتبۀ جهانی چاقی، دارای رتبه ۷۳ در جهان و همچنین شانزدهم در غرب آسیا و شمال آفریقا هستند. در مورد مردان این نسبت کمتر است و حدود پنج‌ونیم میلیون مرد مبتلا به چاقی در ایران هستند؛ یعنی حدود ۱۸درصد مردان ایران از عارضۀ چاقی رنج می‌برند. با این اوصاف، مردان بزرگ‌سال وضعیت بهتری نسبت به زنان بزرگ‌سال دارند، اما در مقایسه دختران ایرانی نسبت به پسران دارای شرایط بهتری هستند؛ بیش از ‌‌۹درصد دختران و ۱۵درصد پسران ایرانی، اضافه‌وزن دارند. طبق آمار دیگری در سال ۲۰۱۵م، ۳۲.۲۰درصد از زنان و ۳۵.۳درصد از مردان دارای اضافه‌وزن هستند و همچنین ۲۴.۱درصد از زنان در برابر ۱۳.۸درصد از مردان از چاقی در ایران رنج می‌برند.

پرخوری از منظر متون دینی

دستورات اسلام در برابر چاقی، پیش‌گیرانه عمل کرده است و مسلمانان را از پرخوری، تنبلی و کم‌تحرکی باز داشته است. به‌طور مثال پیامبر پرخوری را موجب ضعف بدن، بیماری و کسلی انسان دانسته است. همچنین پیامبر، مسلمانان را از کم‌تحرکی و تنبلی نهی کرده است و تنبلی و کسالت را مایۀ فقر، انجام‌نشدن کارها و محرومیت از نعمات الهی معرفی می‌کند.

انواع رژیم لاغری

شیوه‌های پزشکی

به‌طور کلی به‌دلیل بازار‌ شدن بدن، مخصوصا بدن زنان، انسان‌ها مجبورند با شیوه‌های پزشکی یا شبه‌پزشکی تغییراتی در فرم و شکل ظاهری بدن خود انجام دهند.

کاهش مصرف غذا

کم‌کردن میزان غذای مصرفی یکی از روش‌های شایع مبارزه با چاقی است. کسانی که بتوانند ۲۵۰ تا ۵۰۰ کیلوکالری از انرژی مصرفی خود را کاهش دهند، به لاغرتر شدن خود کمک می‌کنند. در عین حال، از این طریق کاهش بیش از ۰.۹ کیلوگرم در هفته مضر خواهد بود.

فعالیت‌های ورزشی

میان برخی اقشار جامعه‌، ورزش بهترین رژیم لاغری شناخته می‌شود. البته مطابق معیارهای کارشناسی، ورزش باید دو ماه ادامه داشته باشد تا اولین کاهش چربی آغاز شود. به‌طور طبیعی ترکیب روش ورزش با روش‌های دیگر اثر بهتری در کاهش وزن خواهد داشت. برخی شیوه‌های مبارزه با چاقی حاوی مصارف خاص دارویی است که ممکن است برای مصرف‌کنندگان مضرات غیرقابل کنترلی داشته باشد.

کنترل محرک‌های چاقی

یکی از شیوه‌های تحقق رژیم لاغری در سطح جامعه کنترل محرک‌هایی است که با پرخوری و کم‌تحرکی مرتبط است. این دو فاکتور بر شیوع چاقی در جوامع معاصر تأثیر دارند.

عوامل ترویج رژیم لاغری

القائات فرهنگی

یکی از راهبرد‌های شیوع رژیم لاغری، القائات فرهنگی است. فرهنگ القا می‌کند که رفتارهای اعضای جامعه به‌صورت دقیق ثبت و ضبط شود، فعالیت‌های جسمانی به‌صورت صحیح انجام شود و میزان غذای مورد نیاز بدن مشخص شود. پیشگیری، اصلاح و تغییر رفتار، جانشین‌سازی و حفظ الگوهای رفتاری مناسب، با القائات فرهنگی نهادینه می‌شود.

ارزش‌های مرتبط با شکل و اندازۀ بدن و همچنین رژیم لاغری در تبلیغات شبکه‌های ماهواره‌ای و مجله‌های خانوادگی حضور پررنگی دارند. تبلیغ رسانه‌ها موجب شده است که زنان نه‌تنها بدن لاغر را به‌عنوان یک گزینۀ برتر ترجیح دهند، بلکه به‌طور کلی تناسب اندام را به‌عنوان انتخاب خاص و برتر گزینش کنند.

باورهای اعضای جامعه نسبت به چاقی تحت‌تاثیر القائات فرهنگی تغییر می‌کند. کنترل فشار روحی یکی از راهبردهای مبارزه با چاقی و عملی‌ساختن رژیم لاغری است. حمایت اجتماعی از افرادی که به‌دنبال تحقق رژیم لاغری هستند راهبردی دیگر است؛ مثلا اگر زن به‌دنبال رژیم لاغری باشد‍، حمایت شوهر و فرزندان برای موفقیت آن مفید خواهد بود و راهبرد مهم‌تر جلوگیری از برگشت چاقی است.

سبک‌های جدید تغذیه

یکی از خصوصیات زندگی صنعتی، استفاده از فست‌فودها در خانواده‌ها است. شیوع استفاده از این نوع رژیم غذایی موجب چاقی میان اعضای جامعه شده است. مردم در این شرایط برای کاهش وزن ناچارند رژیم لاغری داشته باشند.

ارزش‌های اجتماعی

در فرهنگ غربی بخش فوقانی بدن ارزشمند و نمادی از امور مختلف تلقی می‌شود؛ مثلا چهره، احساس هویت را منعکس می‌کند؛ به‌همین دلیل معیوب‌شدن دست‌وپا چندان احساس زشتی ایجاد نمی‌کند، در حالی‌که کوچک‌ترین زشتی در صورت احساس بسیار بدی ایجاد می‌کند. طبق این ارزش‌ها توازن و تصویر صورت در آینه و همچنین عکس صورت نشانۀ تمام هویت اشخاص است.

ارزش‌هایی که در پی تحولات لیبرالیستی کشورهای غربی تحقق یافت نیز بر ضرورت توازن بدنی تأکید دارند. از جمله قانونی‌شدن روش‌های مبارزه با بارداری، آزاد شدن سقط جنین و روابط جنسی نمونه‌هایی از ارزش‌هایی است که به تغییر خلق‌وخوی انسان غربی کمک کرد و همچنین زمینۀ سوءاستفاده‌های سیاسی از مسائل جنسی را نیز فراهم آورد. فوکو در تحلیل نظام سلطه در داخل نظام سرمایه‌داری معتقد است که توجه مفرط به بدن سبب شده که سلطه‌گران با برقراری انضباط بدن، بیشترین استفاده را از بدن انسان‌ها برده و آنها را از این طریق وادار به اطاعت می‌کنند. جهانی‌شدن و سیستم اشاعه سبب خواهد شد تا این ارزش‌های غربی بر کشورهای دیگر نیز تأثیر داشته باشند.

ارزش‌‌های فناورانه

ترنر معتقد است صنعت زیبایی با ارائۀ دانش و مهارت، هویت ظاهری پذیرفته‌شده در اجتماع را در اختیار بشر قرار داده است. یکی از دلایل توجه به رژیم لاغری جنبۀ اقتصادی آن است. گسترش نظام سرمایه‌داری جنبۀ اقتصادی استفاده از بدن را رونق بخشیده و به‌دنبال آن، مسائلی نظیر گسترش رژیم لاغری و امثال آن مطرح شده است که در راستای استفادۀ فناورانه و استفادۀ اقتصادی از بدن است. حداقل چند حوزۀ فناوری و اقتصادی، رژیم لاغری را ترغیب می‌کند که عبارت‌اند از پژوهش‌های پزشکی و زیست‌شناسی، ساخت و فروش محصولات دارویی، ایجاد شغل و درآمد برای حوزۀ سلامت و آزمایش‌های پزشکی.

امروزه جوامع در مورد بدن زنان با یک صنعت بی‌پایان و نوعی استبداد نسبت به آن روبرو است که بدن زنان را به یک شیء خواستنی مبدل کرده است. نشانۀ کالایی‌شدن بدن زنانه این است که محصولات مختلف مرتبط با بدن زنان، نمایشگاه‌های زیبایی، فنون جراحی زیبایی، پیشنهادهای تبلیغاتی در زمینۀ استفادۀ تبلیغاتی از بدن زنانه در جهان رونق یافته است. در فرهنگی که بدن، وسیلۀ لذت شده است، گفتمان حاکم بر شکل بدن، از جمله لاغری، متمرکز خواهد شد.

نمایشی شدن بدن

امروزه انسان‌ها دارای قالب هویتی ثابت نیستند، بلکه در عوض نیازمند حضور‌های موقتی مناسب هستند که دارای انعطاف است. بیشتر حضور‌های انسان‌ها نوعی ویترین تلقی می‌شود که در موقعیت‌های مختلف از سوی دیگران تماشا خواهند شد. نمایش ظاهری جای قوانین اخلاقی را گرفته‌اند که در نتیجه انسان‌ها را در معرض پیش‌داوری و ارزیابی دیگران قرار خواهد داد. نشانه‌های ظاهری ارزش‌هایی هستند که باید ایجاد جذابیت کنند.

برای حصول این مقصود انسان‌ها به سالن ورزشی و زیبایی اندام رفته و از آرایش و رژیم‌های غذایی استفاده می‌کنند. کنش‌گران تصور می‌کنند که برای پاسخ مناسب به اقتضائات موقعیتی باید خود را زیبا نمایش ‌دهند. در مدرنیته به‌دلیل فاصله‌مند و محتاطانه‌ شدن روابط اجتماعی، واقعیت توجه به ظاهر به‌عنوان تنها معیار باقی خواهد ماند.

طبق برخی تحقیقات مسئلۀ اضافه‌وزن برای بیش از نصف مردم مسئلۀ مهمی است. البته نحوۀ مواجهه با آن میان مردان و زنان متفاوت است. مردان بیشتر از طریق ورزش و زنان اغلب از طریق رژیم غذایی به‌دنبال کاهش وزن هستند. گافمن معتقد است که کنش‌گران برای تعامل مؤثرتر نیازمند نقاب قابل تغییر بر بدن خویش هستند، آرایش به منزلۀ همان نقاب در حال تغییر است.

عادت‌واره طبقاتی

در طبقات پایین جامعه سلامت بدنی عامل حفظ قوا و قدرت برای فعالیت‌های جسمانی است. در این طبقه رژیم لاغری چندان مطرح نیست، میان طبقات بالاتر و دارای تحصیلات عالی نیاز به قدرت بدنی کمتر خواهد شد. آنان حس‌های حیاتی خویش را بیشتر تقویت می‌کنند و نیاز به نشاط و زیبایی در میان آنان بیشتر مطرح است. به تعبیر بوردیو عادت‌وارۀ طبقاتی از عوامل مؤثر بر نحوۀ توجه به رژیم لاغری و برداشت از آن در میان اعضای جوامع مختلف است.

پیامدهای منفی توجه افراطی به رژیم لاغری

توجه افراطی به رژیم لاغری در اعتماد به نفس اعضای جامعه مشکلاتی ایجاد می‌کند. هرچند تعیین دقیق میزان پیامدهای منفی نیازمند تحقیقات علمی دقیقی است؛ اما طبق برخی تحقیقات در اجتماعات علمی و جوان مثل دانشگاه کالیفرنیا بیش از دو سوم انسان‌ها با مسائلی نظیر بی‌نظمی گوارشی یا هضم نامنظم غذا مواجه هستند، در حالی که حدود ۷۵درصد آنان با رژیم غذایی مواجه هستند.

رژیم لاغری موجب ماشینی‌شدن بدن است؛ چراکه در این رژیم، ورودی و خروجی کنترل خواهد شد، همچنین انضباط، سرپرستی و مواظبت از بدن مطرح خواهد شد. رژیم بدنی با هویت نیز گره می‌خورد، چراکه رژیم غذایی نیازمند رفتارهای معنادار و دارای پیامدهای هویتی است. انجام اعمال اکروباتیک و تکنیک‌های بدن‌سازی از دیگر اعمال انسان‌ها برای تحقق رژیم لاغری است. در نهایت رفتارهای فوق، انسان‌ها را دچار بیماری وسواس و تکرار و نوعی از اعتیاد می‌کند. زمانی که انسان‌ها نمی‌توانند این کارها را به‌صورت ماشین‌واره انجام دهند، دچار عذاب وجدان خواهند شد. در عین حال انسان‌ها ناچار به تحمل اعمال طاقت‌فرسا برای تحقق اهداف رژیم غذایی خواهند بود و همچنین در برخی موارد ناچار به پرخوری و در برخی موارد کم‌خوری خواهند شد.

مسئلۀ اساسی این است که بدن‌هایی که آماده می‌شوند برای خود انسان نیست، بلکه اغلب تلاش شدید برای راضی‌کردن دیگران است. در حالی که ممکن است دیگران نیز به آسانی از وضعیت بدنی ما راضی نشوند یا نتوان معیارهایی را تحقق بخشید که دیگران از فرد می‌خواهند.

طبق تحقیق گروه تحقیقاتی داو که بر روی ۳۲۰۰ زن از ۱۰ کشور جهان انجام شده است، فرم رایج زیبایی در رسانه‌ها در اختیار زنان و دختران جوان نیست، به همین دلیل آنان دچار افسردگی، خودکم‌بینی و اعتماد به نفس پایین شده‌اند. در تحقیق دیگری اثبات شده است کسانی که به‌دلیل فقر اقتصادی، طبقۀ اجتماعی یا دلایل دیگر نتوانسته‌‌اند معیارهای زیبایی را تأمین کنند، دچار بحران هویتی، ضعف اعتماد به نفس و احساس عدم کفایت خواهند شد.

در نگاه ابزاری به بدن، انسان‌ها همیشه نگران عقب‌ماندن از رقابت با دیگران و همچنین نگران برداشت دیگران از خود خواهند بود، انسان‌ها مجبورند خود را به نمایشگاه دائمی مبدل کنند و در حال تمنای مورد ستایش قرار گرفتن از دیگران باشند.

همچنین به‌دلیل رشد بی‌رویۀ باشگاه‌های پرورش اندام، سوءاستفاده از داروهای پرورش اندام در جامعه گسترش یافته است. در برخی موارد مصارف این قبیل داروها عوارض جانبی خطرناکی داشته‌اند. علاوه بر این هزینه‌های درمانی بر دوش جامعه تحمیل می‌شود و موجب رواج قاچاق داروهای مضر و غیرمعتبر در جامعه خواهد شد. ورزش‌کاران رشتۀ بدن‌سازی بیش از دیگران در معرض این قبیل سوء استفاده‌ها هستند.

منابع

• آزاد ارمکی، تقی و چاوشیان، حسن، «بدن به‌مثابه رسانه هویت»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره چهارم، شماره 4، 1381ش.
• حقیقتیان، منصور و دیگران، «تناسب اندام و رابطه آن با عوامل اجتماعی و روانی در میان زنان شهر اصفهان»، مطالعات زنان، سال 10، شماره 4، زمستان 1391ش.
• سالاری، الهام، «چگونه توانستم تناسب اندام و بهبود ساختار قامتی را با انجام فعالیت‌های ورزشی روزانه و تغذیه مناسب برای دانش‌آموزم حدیث به ارمغان بیاورم؟»، اندیشه مکران، شماره 1، پائیز 1397ش.
• سعیدی، علی‌اصغر، «بدن و فرهنگ مصرفی»، ماهنامه مهندسی فرهنگ، سال دوم، شماره 14، دی و بهمن 1386ش.
• شهبازی، حبیب، «هزینه نهایی اجتماعی و رفاه از دست ‌رفته ناشی از اضافه وزن و چاقی در ایران»، فصلنامه برنامه‌ریزی و بودجه، سال 24، شماره 1، بهار 1398ش.
• فاتحی، ابوالقاسم و اخلاصی، ابراهیم، «مدیریت بدن و رابطه با پذیرش اجتماعی بدن: مطالعه موردی زنان شهر شیراز»، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان، سال یازدهم، شماره 41، پائیز 1387ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
• لو بروتون، داوید، جامعه‌شناسی بدن، مترجم ناصر فکوهی، تهران، ثالث، 1392ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار‌الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404ق.
• نوابی، آیدا و دیگران، «سازوکار دانش و قدرت در تناسب اندام: مطالعه جامعه‌شناختی مصرف داروهای نیروزا در ایران »، دوفصـــلنامه پژوهـــــش‌های جامعه‌شـــــــناسی معاصــــــــــر، سال 10، شماره 18، بهار و تابستان 1400ش.
• نورشاهی، مریم و دیگران، «بررسی و مقایسه کاهش وزن (رژیم غذایی و ورزش، رژیم غذایی و ورزش همراه با رفتار درمانی) بر تغییر جرم و چربی موضعی زنان»، پژوهش در علوم ورزشی، شماره 15، تابستان 1386ش.
• ورام ، مسعود، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام‏، قم، مکتبه فقهیه، 1410ق.
• «وضعیت چاقی در زنان و مردان ایرانی، ارتباط چاقی با مرگ‌های زودرس»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 18 اسفند 1402ش.
• James, Philip T and others, “The worldwide obesity epidemic”, OBESITY RESEARCH, Vol. 9 Suppl. 4, November2001.