سقط جنین

خطا در ایجاد بندانگشتی:

فریاد خاموش، تلاش جنین برای زنده ماندن،

سقط جنین؛ از بین بردن جنین به‌صورت عمدی و غیرعمدی.

سقط جنین در طول تاریخ به روش‌های متفاوتی انجام می‌شده است. تا 1970م، سقط جنین، غیرقانونی بود. پس از سر برآوردن جنبش‌های فمینیستی، برخی از کشورها، سقط جنین حتی بدون دلایل پزشکی را برای مادر مجاز دانستند. سالانه حدود 40 تا 50 میلیون سقط جنین عمدی در جهان اتفاق می‌افتد.

مفهوم‌شناسی

سقط جنین در لغت به‌معنای افتادن بچه کامل نشده از شکم مادر یا بچه‌ای که از شکم بیافتد و در علم پزشکی به معنای خروج جنین از شکم مادر قبل از موعد زایمان است. در اصطلاح فقهی افتادن جنین از رحم مادر قبل از کامل شدن را اجهاض می‌گویند. تولد پیش از موعد و زایمان جنین مرده سقط نیست.

تاریخچه

سقط جنین در جوامع مختلف وجود داشته است و هر اقلیمی با توجه به شرایط خود برخوردها و قوانین متفاوتی را برای آن رقم‌ زده‌اند. سقط جنین خودخواسته در تاریخ ایران باستان، مصر و امپراتوری چین وجود داشته و با روش‌های متفاوتی مانند خوردن دارو، فشار شکمی، استفاده از ادوات تیز و روش‌های دیگر انجام می‌شده است.

اولین قانون در مسئله سقط جنین مربوط به قوانین حمورابی در حدود 4500 سال پیش است. بر طبق قوانین حمورابی اگر شخصی به زن باردار یا جنین او آسیبی می‌رساند که موجب مرگ مادر می‌شد، مجازات فرد ضارب یا دختر او مرگ بود. در امپراتوری آشور و حمورابی، مادری که فرزند خود را سقط کرده بود به چهارمیخ کشیده ‌شده و پس از فوت هم خاک‌سپاری نمی‌شد؛ اما پدران حق داشتند فرزند ناخواسته خود را بکشند. مخالفت قانونی و آشکار با سقط جنین تا قرن 19م، ادامه داشت. پس از تحولات معرفتی، فلسفی و اجتماعی در جامعه قرن 19م، زمینه‌ها برای طرح مساله سقط ‌جنین مساعد شد.

تغییر نگرش افراد نسبت به سقط‌ جنین، برآمده از یک انقلاب در شیوه نگاه زن و مرد به امر ازدواج، تشکیل خانواده و رابطه جنسی بود. انقلاب جنسی با تغییر در نگرش، باور و ارزش‌های جامعه، زنان را به آزادی جنسی فعال و بدون تعهد سوق داد و رفته‌رفته سقط جنین را نیز به یک انتخاب ساده تبدیل کرد. جنبش فمینیسم همچنین آغازگر جدایی رابطه جنسی از امر تولیدمثل بود. در ۱۹۶۷م سقط جنین در انگلستان آزاد شد. ایالات‌متحده آمریکا در ۱۹۷۳م، فرانسه در ۱۹۷۵م و ایتالیا در ۱۹۷۸م این مشی را پذیرفتند. در طول دو دهه اخیر بسیاری از کشورهای اروپایی چه از نظر عملی و چه از نظر حقوقی حق سقط جنین را برای زنان پذیرفتند.

آمار

انواع سقط جنین سقط جنین به دو نوع عمدی و غیرعمدی تقسیم می‌شود؛ سقط جنین عمدی به دو علت است:

1. درمانی: در پزشکی زمانی به سقط، درمان گفته می‌شود، که حفظ جنین برای مادر خطرناک باشد و به جهت نجات جان مادر و پیشگیری از آسیب‌های جسمی و روحی او انجام شود. امروزه وجود برخی از بیماری‌ها در جنین نیز می‌تواند مجوزی برای سقط درمانی باشد.
2. سقط انتخابی: این سقط داوطلبانه و بنا به درخواست مادر بدون دلایل پزشکی به دست خود او یا توسط پزشک یا ماما انجام می‌شود.

سقط جنین غیرعمدی از بین رفتن ناخواسته رویان یا جنین، از هفته بیستم تا بیست‌ودوم بارداری است. سقط غیرعمدی به جهات مختلفی مانند اختلالات کروموزومی، بیماری‌های عروقی، دیابت، مشکلات هورمونی، عفونت و اختلالات رحمی، تروما یا ضربه اتفاق می‌افتد.

سقط جنین در جهان به جهت آمیختگی با موضوعات اخلاقی، مذهبی، قانونی، فرهنگی، خانوادگی، اجتماعی و جنسی بیشتر پنهان و زیرزمینی انجام می‌شود و عملاً امکان ارائه آمار رسمی حتی در کشورهایی که سقط جنین قانونی است وجود ندارد. هم‌اکنون در 58 کشور از 193 کشور عضو سازمان ملل سقط جنین قانونی است.

آمار ارائه ‌شده توسط سازمان بهداشت جهانی سالانه حدود40 تا 50 میلیون سقط جنین در جهان را روایت می‌کند. کشور روسیه با بیشترین میزان سقط 53،3 درصد رتبه اول، کوبا با 24،8درصد، قزاقستان با 35 درصد، گرجستان با 19.1 درصد و رومانی با 21.3 درصد، آمریکا با 22 درصد، بعد از روسیه بیشترین آمار سقط را دارا هستند. این در حالی است که سوگند پزشکی یونان باستان، پزشکان اروپایی را از انجام سقط جنین منع می‌کند.

آمار سقط جنین در ایران با توجه به قانونی نبودن آن، بین 350 تا530 هزار سقط در سال است. از این تعداد حدود 10 تا 12 درصد سقط به‌صورت قانونی و با مجوز پزشکی قانونی انجام می‌شود.

رویکردها

سقط جنین از رویکردهای مختلفی چون حقوقی، اخلاقی، فلسفی و الهیاتی با دوگونه استدلال جنین‌محور و مادرمحور مورد بررسی قرار گرفته است.

سقط جنین از منظر ادیان

مباحث مربوط به سقط جنین در ادیان توحیدی، ذیل مفهوم حق حیات بررسی می‌شود. ادیان توحیدی مانند مسیحیت، یهودیت و اسلام برای حق حیات جایگاه ویژه‌ای قائل هستند.

در آیین یهود، یکی از ده فرمان، تأکید بر حفظ حیات انسانی و پرهیز از قتل است. در تورات، سقط جنین هنگام نزاع، موجب غرامت دانسته شده است. همچنین در ترجمه سبعینیه کتاب مقدس آمده است که اگر به جنین آسیب دیگری برسد مقصر قصاص می‌شود. بر این اساس جنینی که کامل شده است اگر ساقط شود، مجازات قصاص و برای جنینی که کامل نشده مجازات مالی تعیین می‌شود. تفسیر پذیرفته شده از آیات متفاوت عهد عتیق نزد یهودیان امروز این است که سقط جنین اگرچه ممنوع است، اما قتل عمد نیست. اگر جنین حق حیات مادر را به خطر بیندازد سقط جنین مجاز دانسته شده است. عده دیگری از دانشمندان یهودی علاوه بر خطر جانی برای مادر بیماری‌های ژنتیکی را نیز مجوز سقط می‌دانند.

در آیین مسیحیت حکم معینی درباره سقط جنین یافت نمی‌شود؛ اما داوری‌های اخلاقی مختلفی درباره سقط جنین که برخاسته از وضعیت و شأن اخلاقی جنین است وجود دارد. کلیسای کاتولیک رم، جنین را انسان کامل و برخوردار از تمام حقوق انسان می‌داند؛ لذا مبادرت به سقط جنین و مشارکت در آن گناهی بزرگ و دارای مجازات است. در میان فرقه‌های دیگر برخی، از دیدگاه کاتولیک‌ها دفاع و از قانون‌گذاری علیه سقط جنین دفاع می‌کنند و برخی، زنان را از لحاظ قانونی و اخلاقی در انجام سقط جنین آزاد می‌دانند. گروهی دیگر، سقط جنین را از نظر اخلاقی مجاز و از باب دفع افسد به فاسد دانسته‌اند. این دیدگاه بسته به میزان اهمیت حقوق جنین متفاوت است.

در اسلام درباره مسئله سقط جنین آیات متفاوتی مورد استناد قرارگرفته است. آیاتی که به‌طورکلی به مسئله حرمت قتل پرداخته‌اند، آیاتی که کشتن اولاد را حرام اعلام می‌کنند و آیاتی که شامل مسئله سقط جنین می‌شوند. علاوه بر این، روایات فراوانی هم در مسئله سقط جنین وجود دارد. از نظر مشهور فقهای شیعه، سقط جنین مطلقاً حرام است و تفاوتی در جنین سالم، ناقص‌الخلقه، جنینی که حاصل ازدواج شرعی یا رابطه نامشروع باشد، وجود ندارد. همچنین تفاوتی در سن حاملگی؛ قبل یا بعد از چهار ماه، وجود ندارد.

سقط جنین از منظر فمینیسم

سال‌هاست که بسیاری از فمینیست‌ها به دفاع از حق سقط جنین برخاسته‌اند و از نظر آن‌ها می‌بایست میان قابلیت طبیعی بچه‌دار شدن و نقش اجتماعی مادر تفکیک قائل شد و این دو با یکدیگر ملازمه ندارند. در موج دوم فمینیسم، اندیشه غالب بر شیوه‌های ممکن کنترل‌یافتن زنان بر تن خود و کاستن از سنگینی بار تولیدمثل با توسل به جلوگیری از بارداری و سقط جنین متمرکز بود. مبارزات اولیه بر سر به وجود آمدن امکان دسترسی به روش‌های مطمئن سقط جنین برای همه زنان و اختیار بچه‌دار نشدن صورت می‌گرفت و به‌این‌ترتیب توجه کمی به خود فراگردهای بارداری، زایش، شرایط و حالات مادری معطوف شد.

از منظر موافقان سقط جنین، هیچ شاهد تجربی نشان نمی‌دهد که آسیب سقط جنین بیش از زایمان است؛ از طرفی زنان به جهت مالکیت بر جسم خویش و آگاهی بیشتر نسبت به خود بهتر می‌توانند در مساله سقط جنین داوری کرده و راه صحیح را انتخاب کنند. آنها همچنین مطرح می‌کنند هر ساله در کشورهایی که سقط جنین در آنها غیر قانونی است 20 میلیون سقط جنین اتفاق می‌افتد، غیرقانونی کردن آن نه تنها آمار را کاهش نداده است بلکه موجب شده زنان، به‌ویژه زنان طبقه کم‌درآمد به سقط‌های غیربهداشتی و مخفیانه روی بیاورند.

مخالفان سقط جنین بر این باورند که میل به داشتن اختیار مطلق قانونی و جسمی بر حیات کودک، استدلال ضعیفی برای سقط جنین است. یان جنتلز در مقام مخالفت با سقط جنین ابراز می‌کند که امروز در قلب نظام حقوقی بسیاری از کشورها، آنجا که پای کودک متولد نشده به میان می‌آید، تضاد شگفت‌آوری وجود دارد، او توضیح می‌دهد که به‌طور مثال کودکان متولد نشده در کانادا حق ارث دارند. همچنین اگر شخص سومی به او در رحم مادر صدمه بزند، می‌توانند شکایت کنند. به‌طور مثال، اگر راننده‌ای به مادر بزند و جنین صدمه ببیند. کودکان حتی می‌توانند مادر یا شخص ثالثی را به جرم آزار و اذیت یا غفلت از آن‌ها در رحم محاکمه کنند. به‌طور مثال؛ کودکی که با نقص عضو به دنیا می‌آید می‌تواند از مادر به سبب استفاده از دارو هنگام بارداری شکایت کند. با وجود این، یگانه حقی که از آن حمایت نمی‌شود، حق کشته نشدن است. تعارض و تناقض اصلی قوانین موجود این است که مادر نمی‌تواند از کودک متولدشده خود غفلت یا با او بدرفتاری کند؛ اما بااین‌حال می‌تواند به‌طور قانونی او را بکشد.

طیف مخالف سقط‌ جنین مساله تامین امنیت روانی برای زنان در سایه قانونی‌شدن سقط جنین را رد می‌‌کنند و باور دارند که عوارض کوتاه‌مدت سقط جنین اگرچه قابل علاج است، اما در بلندمدت، غالباً زنان درگیر عوارض جدی‌تر می‌شوند. به‌طور مثال در برخی تحقیقات پزشکی سقط جنین به‌عنوان یکی از عوامل موثر در ابتلای زنان به سرطان سینه معرفی شده است. همچنین احتمال ابتلای این زنان به سقط جنین غیرارادی در تولدهای بعدی، ۷/۱ برابر بیشتر است و مادرانی که تجربه سقط جنین داشته‌اند بیشتر از سایر مادران به مصرف الکل و مواد مخدر به جهت تسکین عوارض ناشی از سقط جنین روی می‌آورند.

نقش زنان و مردان در سقط جنین

نقش زنان و مردان به‌عنوان پدر و مادر یا شریک جنسی در تشویق، ترغیب و نهی از سقط جنین متفاوت است؛ اما عموماً ردپای این مسئله در بارداری ناخواسته جست‌وجو می‌شود. همچنین در بررسی دلایل سقط جنین عمدی به موارد زیر توجه شده است:

1. ناتوانی از پرداخت هزینه کودک؛
2. نداشتن ثبات اقتصادی؛
3. ادامه تحصیل؛
4. اختلافات زناشویی؛
5. عدم حمایت از طرف پدر؛
6. از بین رفتن موقعیت به‌‌دلیل بارداری؛
7. تعدد فرزندان؛

از سوی زنان دلایل دیگری مانند ضرر داشتن حاملگی برای سلامت جسمی، روحی و اجتماعی ذکر شده است. فرزندخواهی، حقی است که زن نسبت به آن تمایل فطری دارد و بیشتر زنان ایرانی به تشویق و تحریک همسران خود به عمل سقط جنین ترغیب شده‌اند.

سقط جنین در قوانین ایران

قبل از انقلاب اسلامی ایران، قانون سقط جنین، سال 1355ش تصویب و اجرا ‌شد. در ماده 17 نظام‌نامه پزشکی، شرایط انجام سقط جنین که با مجوز قانون صورت می‌گرفت نوشته شده بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، قانون مجازات سابق لغو شد و قانون مجازات اسلامی بخش دیات، مصوب سال 1361ش جایگزین آن شد. قانون مجازات اسلامی با بررسی تمام فرض‌های ممکن سقط جنین، صور مختلف تعلق یا عدم تعلق دیه را شرح داده است. ماده 716 قانون مجازات اسلامی مقدار دیه سقط جنین متناسب با مراحل رشد جنین را به شرح ذیل تعیین کرده است:

• نطفه‌ای که در رحم مستقر شده است، دوصدم دیه کامل؛
• علقه که در آن جنین به‌صورت خون بسته در می‌آید، چهارصدم دیه کامل؛
• مضغه که در آن جنین به‌صورت توده گوشتی در می‌آید، شش‌صدم دیه کامل؛
• عظام که در آن جنین به‌صورت استخوان درآمده، لکن هنوز گوشت روییده نشده است، هشت‌صدم دیه کامل؛
• جنینی که گوشت و استخوان‌بندی آن تمام ‌شده ولی روح در آن دمیده نشده است، یک‌دهم دیه کامل؛
• دیه جنینی که روح در آن دمیده شده است اگر پسر باشد، دیه کامل و اگر دختر باشد نصف آن و اگر مشتبه باشد، سه‌چهارم دیه کامل؛

همچنین بر اساس ماده 717 قانون مجازات اسلامی، هرگاه در اثر جنایت وارد بر مادر، جنین از بین برود، علاوه بر دیه یا ارش جنایت بر مادر، دیه جنین نیز در هر مرحله‌ای از رشد که باشد پرداخت می‌شود. اگر سقط، عمداً توسط مادر انجام شود، دیه جنین در هر مرحله‌ای، حسب مورد توسط مرتکب یا عاقله او پرداخت می‌شود. البته سقط جنین به‌منظور حفظ نفس مادر، موجب دیه نمی‌‌شود. همچنین در مواردی که مادر دو جنین یا بیشتر داشته باشد سقط هر یک از آن‌ها دیه جداگانه دارد.

قانون سقط درمانی

سقط درمانی با تشخیص قطعی سه پزشک متخصص و تائید پزشکی قانونی مبنی بر بیماری جنین که به‌علت عقب‌افتادگی یا ناقص‌الخلقه بودن موجب حرج مادر است و یا بیماری مادر که با تهدید جانی مادر توأم باشد قبل از ولوج روح (چهار ماه) با رضایت زن مجاز است و مجازات و مسئولیتی متوجه پزشک مباشر نخواهد بود. هرچند در موارد فراوانی، مخالفت با هشدارهای پزشک معالج و نگه داشتن جنین توسط مادر، حاکی از تشخیص غلط پزشک یا عدم صداقت وی بوده و به خلاف نظر متخصصین، فرزند، سالم متولد شده است.

منابع

• آل‌بویه، علیرضا، سقط جنین از منظر اخلاقی، تهران، سمت، 1398ش.
• ابوت، پاملا و کلروالاس، جامعه‌شناسی زنان، مترجم: منیره نجم عراقی، تهران، نی، 1395ش.

• احسانی مطلق، محمدرضا و مفتاح، احمدرضا، «حق حیات در ادیان توحیدی»، نشریه الهیات تطبیقی، سال ششم، شماره 14، 1394ش.
• اختری، الهام، «سقط جنین از ایران باستان تا ایران امروز»، مجله زنان مامائی و نازائی ایران، دوره نوزدهم، شماره 40، 1395ش.
• «بالاترین نرخ سقط جنین در جهان مربوط به کدام کشور است؟»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1399ش.
• بلالی، اسماعیل، «زنان و پیامدهای سقط جنین»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره 22، 1382ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 آذر 1402ش.
• «سقط جنین و تاریخچه آن»، پایگاه علمی زیست‌شناسی تکوینی، تاریخ بازدید: 12 آذر 1402ش.
• عبدالجباری، مرتضی و دیگران، «بررسی عوامل موثر در تصمیم‌گیری زنان برای سقط عمدی جنین و نگرش اعتقادی و شرعی آنان در این‌باره»، مجله پژوهش در دین و سلامت، دوره 2، شماره 4، 1395ش.
• فریدمن، جین، فمینیسم، مترجم: فیروزه مهاجر، تهران، آشتیان، 1390ش.
• فلاح‌نژاد، فاطمه، «بررسی تطبیقی سقط جنین در قانون مجازات ایران و قانون مجازات روسیه»، پژوهش‌نامه زنان، دوره 4، شماره 8، 1392ش.
• «قانون سقط درمانی»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 12 آذر 1402ش.
• «قانون مجازات اسلامی»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 12 آذر 1402ش.
• کتاب مقدس، ترجمه فاضل‌خان همدانی، تهران، اساطیر، 1388ش.
• گارد نر، ویلیام، جنگ علیه خانواده، مترجم: معصومه محمدی، قم، پژوهشکده زن و خانواده، 1396ش.
• موسسه دائره‌المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: 12 آذر 1402ش.
• میشل، آندره، جنبش زنان فمینیسم، ترجمه: دکتر هما زنجانی‌زاده، مشهد، نیکا، ۱۳۸۳ش.
• «واکاوی سقط جنین از منظر فقه و قانون»، وبلاگ دکتر مژگان کثیری، تاریخ درج مطلب: 7 می 2022م.