سقط جنین‌‌ از منظر قرآن و روایات

سقط جنین از منظر قرآن و روایات؛ بررسی آموزه‌های دینی در مورد سقط جنین.

مفهوم‌شناسی

سقط جنین یا اجهاض که در اصطلاح فقهی به معنای افتادن جنین از رحم مادر قبل از کامل شدن است، در ادبیات قرآنی با اصطلاح قتل اولاد مورد توجه قرار گرفته است.

آیات

آیات قرآن کریم در این زمینه از نظر تعداد، زیاد و از نظر محتوا اعجاب‌انگیز است؛ به‌طوری‌که با پیشرفت دانش جنین‌شناسی در عصر حاضر و انطباق آن با آیات قرآن، جایگاه علمی آیات مربوطه آشکار می‌گردد.

خداوند متعال در قرآن در این رابطه فرموده است: «ثُمَّ جَعَلنَاهُ نُطفَهً فِی قَرارٍ مَّکِینٍ ثُمَّ خَلَقنَا النُّطفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقنَا العَلَقََهَ مُضغَهً فَخَلَقنَا المُضغَهَ عِظَامًا فَکَسَونَا العِظَامَ لَحمًا ثُمَّ أَنشَأنَاهُ خَلقًا ءَاَخَرَ فَتَبَارَکَ اللهُ اَحسَنُ الَخالِقِینَ». این آیات، مراحل پنج‌گانه‌ی رشد جنین را چنین مطرح نموده‌ است: «نطفه»، «علقه»، «مضغه»، «عظام»، «لحم» که به ترتیب: آب و مایع، خون بسته شده، شبیه گوشت جویده شده و شکل‌گیری استخوان‌ها و روئیدن گوشت بر استخوان‌های جنین توصیف شده است. گرچه این مراحل پنج‌گانه، هر یک حائز اهمیت و مملو از شگفتی‌ها است اما مهمترین مرحله، مرحله ششم؛ یعنی «ایجاد آفرینش جدید» است که تحسین خداوند متعال را نسبت به این مرحله از آفرینش به‌دنبال دارد «ثُمَّ أَنشَأنَاهُ خَلقًا ءَاَخَرَ فَتَبَارَکَ اللهُ اَحسَنُ الَخالِقِینَ» به نظر اکثر مفسران، این مرحله، همان مرحله‌ای است که جنین «حیات انسانی» می‌یابد.

خداوند متعال در قرآن به مسئله‌ آفرینش جنین اشاره کرده و می‌فرماید: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِینٍثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِی قَرَارٍ مَّکِینٍ؛ و به یقین انسان را از عصاره‌‏اى از گِل آفریدیم، سپس او را [به‌صورت] نطفه‌‏اى در جایگاهى استوار قرار دادیم». خداوند متعال در آیه بعدی این سوره می‌فرماید: «ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ؛ آن‌گاه نطفه را به‌صورت علقه درآوردیم پس آن علقه را [به‌صورت] مضغه گردانیدیم و آن‌گاه مضغه را استخوان‌هایى ساختیم بعد استخوان‌ها را با گوشتى پوشانیدیم آن‌گاه [جنین را در] آفرینشى دیگر پدید آوردیم آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است».

روایات

در روایتی آمده است که شخصی از ابوجعفر درباره زن آبستنى پرسید که بدون آگاهى همسرش دارویى نوشیده و بچه‏‌اش را انداخته است. امام فرمود: اگر داراى استخوان بوده و گوشت بر آن‌ها روییده، پرداخت دیه بر زن واجب است و باید آن‌را به شوهرش بپردازد و اگر به هنگامى‌که بچه را انداخته، علقه یا مضغه بوده، باید چهل دینار یا یک بنده، به پدر بچه تسلیم کند. آن شخص پرسید: پس آیا زن در این دیه، از فرزندش ارث نمی‌برد؟ فرمود: نه، زیرا خودش بچه را کشته، پس ارث هم نمى‌‏برد».

دلایل

خداوند متعال در آیات قرآن از اصطلاح سقط جنین استفاده نکرده است بلکه با استفاده از اصطلاح قتل اولاد، پرده از حقیقت این پدیده برداشته است. سپس با تفسیر انگیزه افراد از این عمل، به نقد و نهی از آن پرداخته است.

ترس از فقر و مسائل اقتصادی از انگیزه‌های سقط جنین از جمله عواملی که باعث می‌شود پدر و مادر مرتکب عمل زشت سقط جنین شوند می‌توان به ترس از مسائل اقتصادی خانواده، ترس از مسائل اقتصادی فرزند، ترس از آینده اقتصادی فرزند و ترس از عاقبت به خیر نشدن فرزند اشاره کرد. «وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبیراً؛ و از بیم تنگدستى فرزندان خود را مکشید ماییم که به آن‌ها و شما روزى مى‌‏بخشیم آرى کشتن آنان همواره خطایى بزرگ است».

«وَکَذَلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلاَدِهِمْ شُرَکَآۆُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وَلِیَلْبِسُواْ عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ؛ و این‌گونه براى بسیارى از مشرکان بتانشان کشتن فرزندانشان را آراستند تا هلاکشان کنند و دینشان را بر آنان مشتبه سازند و اگر خدا مى‏‌خواست چنین نمى‏‌کردند پس ایشان را با آن‌چه به دروغ مى‌‏سازند رها کن». و این در حالی است که قتل نفس آن هم از نوع عمدی هیچ توجیهی ندارد و از بزرگ‌ترین گناهان در همه ادیان الهی محسوب می‌شود چنان‌که خداوند متعال در قرآن در این رابطه می‌فرماید: «... وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ ...». اى پیامبر چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند که چیزى را با خدا شریک نسازند و فرزندان خود را نکشند و ... .

دیدگاه مراجع تقلید

آیت‌الله خامنه‌ای: سقط جنین شرعاً حرام است و در هیچ حالتى جایز نبوده و توبه جدى از آن لازم است و باید دیه سقط جنین پرداخت شود که ‏اگر علقه باشد دیه آن چهل دینار است و اگر مضغه باشد شصت دینار است و اگر استخوان بدون گوشت باشد هشتاد ‏دینار است و دیه به وارث جنین با رعایت طبقات ارث پرداخت مى‌‏شود ولى وارثى که مباشر سقط جنین بوده از آن، سهمى ‏ندارد. ‏دینار شرعى معادل سکه طلا به وزن یک مثقال شرعى (۶ /۳ گرم) مى‌باشد و قیمت آن‌را مى‌توان از بازار به‌دست آورد.

آیت‌الله سیستانی: انداختن حَمْل پس از انعقاد نطفه، جایز نیست و دیه و کفاره (دو ماه روزه متوالی) دارد، مگر این‌که باقى ماندن حمل براى مادر ضرر جانى داشته باشد، یا مستلزم حرج شدیدى باشد که معمولاً تحمل نمى‌‏شود، که در این صورت قبل از دمیدن روح و جان گرفتن جنین اسقاط آن جایز است، و بعد از آن مطلقاً جایز نیست. و اگر مادر حمل خود را بیاندازد، دیه آن بر مادر واجب است  و باید آن‌را به پدر یا دیگر ورثه‏‌اش بپردازد و اگر پدر حمل را بیاندازد، دیه‏‌اش بر او واجب است و باید آن‌را به مادر بپردازد و اگر پزشک این عمل را انجام دهد، دیه بر او واجب است، مگر این‌که وارث ببخشد.

آیت‌الله مکارم شیرازی: اسقاط جنین حرام است، ولى هرگاه جنین در مراحل ابتدایى باشد، و به‌صورت انسان کامل در نیامده باشد، و باقیماندن جنین در آن حالت و سپس تولّد ناقص آن به تصدیق اهل اطلاع متدین باعث عسر و حرج شدید براى پدر و مادر گردد، پایان دادن به حاملگى جایز است و احتیاطاً باید دیه را بدهند و دیه جنین بر کسانی است که در سقط دست داشته‌اند، و چنان‌چه مادر با میل و اختیار، خود را در اختیار طبیب قرار داده که سقط کند نیمی از دیه بر عهدۀ اوست، و باید علاوه بر پرداخت دیه از گناه بزرگی که مرتکب شده‌اند به‌طور جدی توبه کنند و با اعمال نیک آینده گذشته را جبران نمایند. 

منابع 

• قرآن کریم.

• الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، آخوندى، محمد، دار الكتب الإسلاميه، تهران، ‏1407 قمری، چاپ چهارم،ج 7.

• استفتائات، مسائل پزشکی، سقط جنین، https://farsi.khamenei.ir/treatise-index

• توضیح مسائل جامع، ج 4، بخش سقط جنین، ص 306 https://www.sistani.org/persian/book/26578/6675/

• استفتاءات جديد، مكارم شيرازى، ناصر، تهيه و تنظيم: عليان نژادى، ابوالقاسم‏، مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، ‏1427 قمری‏، چاپ دوم، ج3.