بدن و مصرف

بدن و مصرف، ارتباط مصرف و بدن با میانجی‌گری عامل جنسیت.

توجه به میرایی انسان و بدن در عصر جدید، نسبت مهمی میان بدن و مصرف برقرار کرده است. نیاز، هویت، کسب قدرت، ایدئولوژی و اقتضائات موقعیتی، از جمله عوامل موثر بر نسبت بدن و مصرف هستند. رویکردهای نظری، علاوه بر مصرف مشترک میان زن و مرد، جنسیت را به‌عنوان عامل میانجی بدن و مصرف در نظر گرفته‌اند.

مفهوم‌شناسی

از منظر‌ اندیشمندانی مانند وبلن و زیمل، ساختارهای کلان جامعه چگونگی ارتباط بدن و مصرف را تعیین می‌کند. در اجتماعاتی که نیازهای اقتصادی اولویت اصلی است، مصرف، مقوله اقتصادی قلمداد شده و تامین‌کننده نیازهای جسمانی تفسیر می‌شود؛ چنانچه در نگاه کلاسیک علوم انسانی مصرف پدیده اقتصادی است. در همه این دیدگاه‌ها مصرف ارتباط نزدیکی با بدن و جنسیت دارد.

رویکردهای نظری

برخی‌اندیشمندان، پیوند تجارب کامل انسان با‌اندام‌های حسی را مورد توجه قرار داده‌اند؛ به‌عنوان نمونه مارکس آگاهی تازه‌ای به ‌نقش بدن افزود و ایدۀ ساخت محیط زیست از طریق کار را مطرح کرد. از نظر‌ هایدگر، درک انسان از انسانیت، زمانی معنا پیدا می‌کند که درکی از میرایی به‌مثابه یک مسئله بدنی داشته باشد. ساندل باور دارد که توانایی پذیرش ارزش‌ها تنها از راه تجربه جسمانی حاصل می‌شود. فوکو در تحلیل بدن و مدیریت آن، مسئله مراقبت‌های بدنی‌ را به‌منزله عامل کنترل‌کننده زندان‌ها مطرح کرد و پیوند بدن و قدرت را از طریق زندان مورد بررسی قرار داد. فمینیست‌ها، مصرف زیبایی‌شناختی بدن عریان را زیر سئوال بردند و معتقدند بدن عریان به‌‌‌دلیل ارزش ‌ذاتی مصرف نمی‌شود و زمینه‌هایی همچون پدرسالاری یا ایدئولوژی قدرت در غرب، ارزش بدن عریان را برساخته‌اند. امبرتواکو بدن را ماشین ارتباطی دانست که از طریق فرایندها‌ی مصرفی نظیر پوشش، استفاده از جواهرات یا نمایه‌هایی مثل خال‌کوبی، ورزیدگی بدنی و رژیم غذایی کسب هویت می‌کند و با محیط سازگار می‌شود یا در برابر آن مقاومت می‌کند. در نهایت نگاه به بدن از یک پدیده خشن طبیعی به پدیده‌ای فرهنگی تغییر کرد.

عوامل مؤثر بر ارتباط بدن و مصرف

نیازهای بدنی

در مورد نیازهای بدنی دو نوع نگاه کلاسیک و مدرن (انتقادی) وجود دارد. در نگاه کلاسیک، مصرف، پاسخ‌گوی نیاز‌های بدنی و ملموس، نظیر نیازهای جسمی، جنسی و خودشکوفایی قلمداد می‌شد. مازلو با طبقه‌بندی نیازها نظریه جامع تامین نیازهای واقعی را ارائه داده که پیوند مصرف و بدن را بدیهی می‌نمایاند.

رویکردهای دینی، این نوع نگاه به ‌مصرف را تصحیح و تکمیل کرده‌اند. مصرف بی‌رویه در آموزه‌های دینی نکوهش شده و اعضای جامعه موظف هستند نعمت‌های خدا را برای نیازهای واقعی، مصرف کنند.

از نگاه مدرن، تنها بخشی از مصرف برای تامین نیازهای واقعی است، بخش دیگر آن برای تامین نیازهای مصنوعی و ایجاد شده توسط صنعت فرهنگ است. نیازهای مصنوعی بسان نیازهای واقعی باید از طریق مصرف منابع معتبر و ارزشمند تامین شوند. از خصوصیات نیازهای مصنوعی این است که تابع فرهنگ است و با تغییر فرهنگ، تغییر می‌کند؛ همچنین ممکن است به جای نیازهای واقعی قرار بگیرند. این دو خصوصیت ارتباط نزدیکی با جنسیت دارند که یک امر فرهنگی و نیازآفرین است. همچنین جنسیت، در بسیاری مواقع نیازهای واقعی را تغییر می‌دهد، تضعیف می‌کند یا وارونه جلوه می‌دهد.

نظام سرمایه‌داری با هدف مصرف‌شدن مازاد تولید، کالاها را از طریق مهارت‌های فرهنگی به طبقات مختلف تبدیل کرد تا انسان‌ها به جای تامین کالای واحد مورد نیاز، طبقه کاملی از آن نوع کالا را تهیه کنند؛ مثلا مواد آرایشی را مکمل پوشش در نظر می‌گیرند تا اگر هیچ نیازی به مواد آرایشی وجود نداشته باشد، به‌عنوان لازمه پوشش مصرف شود. گاهی از سلایق و علایق خاص زنانه و مردانه برای نهادینه‌‌سازی نیازهای کاذب استفاده می‌شود.

هویت

به ‌عقیده رابرت باکاک، انسان‌ها به‌دلیل هویت از پیش موجود، مصرف نمی‌کنند بلکه مصرف پوشاک، خوراک، تزئینات، مبلمان و سبک تفریح، تعیین‌کننده هویت است. هویت جنسی بیشترین قرابت را با مصارف بدنی انسان‌ها دارد؛ حتی در محیط‌های مدرن که بر شباهت‌های جنسیتی تاکید می‌شود، معمولا انسان‌‌ها با استفاده از نمادها در الگوهای مصرف، هویت جنسی خود را نشان می‌دهند؛ به‌عنوان نمونه در اغلب کشورها، نمادهای آرایشی نشانه‌ای از جنسیت به همراه دارد.

در مجموع بسیاری از مصارف تظاهری جهت حفظ تمایزات و موقعیت‌ها است. مثل این‌که زنان، تلفن همراه تهیه می‌کنند تا موقعیت شخصی و خانوادگی خود را به‌رخ دیگران بکشند. به‌عقیده وبلن یکی از ابعاد این‌گونه رفتارها تلاش برای کسب هویت است.

کسب قدرت

در دنیای معاصر، تمایز به جای قدرت جسمانی قرار گرفته است. افراد تلاش می‌کنند با ایجاد تمایزات، اقتدار و قدرت کسب کنند. مصرف بدنی، کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن به تمایزات است. به‌تعبیر بوردیو، انسان‌ها از سرمایه اقتصادی، اجتماعی یا فرهنگی مصرف می‌کنند تا به‌جایگاه متمایز (سرمایه نمادین) دست یابند.

به باور بوردیو، مصرف با تفاوت‌های جنسیتی‌ و ‌موقعیتی مرتبط است. چنین تفاوت‌هایی به‌کسب قدرت کمک می‌کند، چراکه موقعیت‌های متفاوت مردانه و زنانه ایجاد می‌کند و موقعیت‌ متفاوت، میزان دسترسی را تسهیل می‌کند، مثلا مدیر زن دسترسی بهتری به زنان دارد، پس در واقع جنسیت به‌ منزله یک سرمایه عمل می‌کند و سرمایه‌ها مسیر رسیدن به قدرت است. مردان و زنان، به‌ کمک موقعیت‌ و سرمایه جنیستی، به ‌قدرت می‌رسند.

به عقیده برخی جامعه شناسان، محیط‌های متمایز، علایق، عواطف، مهارت‌ها و رفتار متمایز جنسیتی برخی امتیازات را به‌همراه دارد. به‌عنوان مثال خصوصیات ویژه مردانه و زنانه در برخی مشاغل امتیاز به‌شمار می‌رود. با تداخل جنسیتی، چنین امتیازاتی از بین می‌رود. چنانکه مطابق سخنان امام علی؛ هر فرد یا گروهی که به گروه، سازمان یا فرقه دیگر شباهت‌سازی کند در شمار آنها قرار می‌گیرد.

ایدئولوژی

بسیاری از مظاهر رفتاری انسان مثل نحوه نگه‌داری از بدن، به ایدئولوژی او بستگی دارد. ایدئولوژی دو معنای رایج دارد، یکی ایدئولوژی به‌معنای اصول معتبر ارزشی است؛ در این معنا، رابطه مصرف و ایدئولوژی نشان‌دهنده ارتباط رفتارهای مصرفی با ذهنیات، باورها و ارزش‌های معتبر است. در این نگاه اگر مصرف جسمانی باعث شود که حلالی به حرام یا حرامی به حلال تبدیل شود، مصرف نامناسب صورت گرفته است. چرا که مصرف، تابعی از ارزش‌های کلان است، هر موقع ارزشی آسیب بیبند، مصرف نیز نامناسب می‌شود. در غیر این صورت محدودیت کمی برای مصرف وجود ندارد و همه محدودیت‌ها کیفی است. معنای دوم ایدئولوژی،‌اندیشه انحرافی کاذب است؛ مکتب فرانکفورت نشان داده است که صنعت فرهنگ باعث شده است که ایدئولوژی در این معنا، مصرف را در راستای منافع طبقه حاکم، رقم بزند.

اقتضائات موقعیتی

اقتضائات موقعیتی، به‌منزله اصل کلی حاکم بر ارتباط مصرف و بدن است. براساس مشاهدات جامعه‌شناسان، بسیاری از مصارف، تظاهری است و نقش زنان و مردان در مصارف تظاهری، متفاوت است. بسیاری از نیازها محصول صنعت فرهنگ بوده و کاذب است. نحوه مصرف بر نحوه شکل‌گیری شخصیت افراد تاثیر دارد. طبق اصول دینی نیز باید مصرف‌کننده میزان کافی برای تامین نیازهای واقعی و میزان تاثیر رفتارهای خود بر اطرافیان را در نظر بگیرد. مثلا حاکمان با رعایت وضعیت کلی جامعه تلاش کنند که ضعیف‌ترین اشخاص، دچار یاس و ناامیدی نشوند. مسئله الگو بودن نیز باید مورد توجه باشد، کسانی که گروه مرجع هستند، محدودیت‌های بیشتری در برخی مصارف اقتصادی و فرهنگی دارند. عدالت اجتماعی نیز یک اصل اساسی در ارتباط با مسئله مصرف و بدن است؛ هیچ‌کسی حق ندارد به‌‌دلیل بهره‌مندی بیشتر، دیگران را استثمار کند و با سوءاستفاده از موقعیت‌ خود به دیگران ظلم کند؛ بلکه برعکس قشر محروم در اموال متمولین، دارای حق مشروع هستند؛ اما اگر شرایط کلی جامعه خوب باشد، مصارف حلال ن‌ تنها جایز بلکه وظیفه است.

پیامدهای مصرف تظاهری

طبقات بالای جامعه، به‌مصرف نمایشی و تفننی، شهرت دارند. آنها مصرف خود را با هدف متمایز شدن از دیگران، برنامه‌ریزی می‌کنند، که اصالت مصرف را به‌دنبال دارد و موجب کاهش آسایش و فراغت و حاکمیت روزمرگی می‌شود. این افراد مرفه به‌ویژه زنان، برای فراموشی پوچی و بی‌معنایی زندگی خود، به‌مصرف تظاهری و خرید لباس‌های گران‌قیمت و جواهر آلات روی می‌آورند، اما این رویکرد نتیجه‌ای جز اعتیاد به خرید و مسخ‌شدگی ندارد. قابلیت خرید این افراد تنها وجه تمایزشان از حیوانات است.

منابع

قرآن.

• اردبیلی، احمد، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، قم، ‌ مؤمنین، 1378ش.
• ادگار،‌اندرو و سجویک، پیتر، مفاهیم کلیدی در نظریه فرهنگی، ترجمه ناصرالدین علی نقویان، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1388ش.
• باکاک، رابرت، مصرف، ترجمه خسرو صبری دشتی، تهران، شیرازه، 1381ش.
• بحرانی، سیدهاشم، تفسیرالبرهان، قم، موسسة البعثة، 1415ق.
• بوردیو، پیر، تمایز، ترجمه حسین چاوشیان، تهران، ثالث، 1390ش.
• پین، مایکل و همکاران، «فرهنگ‌اندیشه انتقادی از روشنگری تا پسامدرنیته»، ترجمه پیام یزدانجو، تهران، مرکز، 1386ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، هدایة الامة الی احکام الائمه، مشهد، ‌آستان قدس رضوی، 1404ق.
• حکیمی، محمدرضا و برادران، الحیاة، ترجمه احمد آرام، تهران، فرهنگ اسلامی، 1380ش.
• حیدری، میلاد، «مصرف‌گرایی و نیاز کاذب در دنیای مدرن»، روزنامه جوان، تاریخ درج مطلب: 10 دی 1402ش.
• ریتزر، جورج، نظریه جامعه‌شناسی، ترجمه هوشنگ نائبی، تهران، نی، 1393ش.
• سعیدی، علی‌اصغر، «بازاندیشی مصرف‌کننده یا مصرف تظاهری در ارتباطات سیار»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شماره 4، 1384ش.
• شریعتی، علی، تاریخ تمدن (مجموعه آثار 12)، تهران، قلم چاپ و صحافی پژمان، 1378ش.
• شریعتی، علی، چه باید کرد (مجموعه آثار 20)، تهران، قلم چاپ مهارت، 1378ش.
• شریعتی، علی، انسان بی‌خود (مجموعه آثار 25)، تهران، قلم چاپ پژمان، 1379ش.
• شریعتی، علی، زن (مجموعه آثار شماره 21)، بی‌جا، کتاب سبز، 1390ش.
• شریف رضی، محمد، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، قم، هجرت، 1404ق،
• شریف رضی، محمد، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، مشهور، 1379ش.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، 1370ش.
• عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق از‌هاشم رسولی، تهران، مکتبه علمیه اسلامیه، 1380ش.
• کرایب، یان، نظریه اجتماعی مدرن، مترجم‌ عباس مخبر، تهران، آگه، 1388ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
• مارکوزه، هربرت، انسان تک ساحتی، تهران، امیر کبیر، 1378ش.
• مزلو، ابراهام اچ، انگیزش و شخصیت، ترجمه احمد رضوانی، مشهد، آستان قدس رضوی؛ ‌ چاپ سوم، ‌1372ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، ‌ صدرا، 1395ش.
• مکنون، ثریا و عطایی آشتیانی، زهره، «شکل‌گیری مبانی نظام الگوی مصرف انتخاب نیاز و جنسیت»، زن در فرهنگ و هنر، دوره 3، شماره 1، پاییز 1390ش.
• نوذری، حسین‌علی، «نظریه انتقادی مکتب فرانکفورت در علوم اجتماعی و انسانی»، تهران، ‌ آگه، 1386ش.
• ‌Kellner، D. (1992) ‘popular caltur and the construction of postmodern Identities’، in Lash، s. and Friedman، j. (eds.) Modernity and Identity، Oxford: Basil Blackwell،
• Aaken،Dominik van، Splitter Violetta، and Seidl،David، Why do corporate actors engage in pro-social behavior? (A Bourdieusian perspective on corporate social responsibility)، University of Zurich، Department of Business Administration، UZH Business Working Paper No. 319، October 17، 2012.