زنان سرپرست خانوار

زنان  سرپرست خانوار، زنان نان‌آور خانواده و خانوار.

خانواده‌های زن‌سرپرست، امروزه در اکثر جوامع، روبه گسترش است. مهم ترین چالش زنان سرپرست خانوار، درآمد مالی و اشتغال است و بیشتر مشکلات دیگر آنان نیز به همین مقوله بازمی‌گردد. حمایت اجتماعی و توانمندسازی آنان، دو راهبرد مطرح برای حل مسائل آنان است که در قوانین مختلفی مورد توجه واقع شده است.

مفهوم‌شناسی

زنان سرپرست خانوار، زنانی هستند که به‏‏‏‏‌دلیل عدم حضور منظم یا حمایت یک مرد بزرگسال، عهده‌‎دار تأمین معاش مادی و معنوی خود و اعضای خانوار بوده و مسئولیت ادارۀ اقتصادی خانواده و تصمیم‏‌‎گیری‌های عمده و حیاتی برعهده آنها است. دلیل فقدان مرد یا حمایت او می‌‏تواند فوت، طلاق، حبس، فرار، بیکاری، از کارافتادگی، سالمندی یا اعتیاد باشد. در تعریف رسمی، «زنان خودسرپرست»، به دختران ازدواج نکرده یا زنانی که به هر دلیلی، اداره امور زندگی خود را به‏ عهده دارند، گفته می‌شوند؛ بنابراین، زنان سرپرست خانوار، سه دسته از زنان را شامل می‌‏‎شوند:

1. زنان بیوه طلاق‎ گرفته یا همسر فوت‎ شده یا دختران ازدواج‎ نکرده و تنها؛
2. زنان دارای همسر متواری، زندانی، مفقودالاثر یا غایب؛
3. زنان دارای همسر بیکار، از کارافتاده یا معتاد که نقشی در امرار معاش خانواده ندارند.

در صورتی که زنان سرپرست خانوار، قادر به تأمین هزینه‌های ضروری خود و افراد تحت تکفل‌شان نباشند، به آنان «زنان بی‌‎سرپرست» گفته می‌‎شود.

تاریخچه

در ایران بررسی خانواده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تحت سرپرستی زن از سرشماری سال 1355ش، آغاز شده و شاخص‌های آماری نشان می‌دهد به موازات رشد جمعیت کشور، جمعیت این زنان نیز رو به رشد بوده است؛ این خانوارها در سـال هـای 1355ش، 1365ش و 1375ش به ترتیـب 1/3، 7/4 و 7/7% از كل خانوارهای ایرانی را تشكیل داده‌‌‌‌‌‌اند و در سال 1385ش به 4/9% رسیده است.

زنان سرپرست خانوار در جهان

در اروپا تقریباً نیمی از زنان سرپرست در معرض فقر هستند؛ در ﮐﺸﻮرﻫﺎی اروﭘﺎی ﻏﺮﺑﯽ، 18-25 درصد از زنان ﻓﻘﯿﺮ، ﺳﺮﭘﺮﺳت خانوار ﻫﺴﺘﻨﺪ. در این کشورها میزان خانواده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زن‌سرپرست از 24% در 1980م، به 31% در 1990م افزایش یافته است. تعداد کل خانوارهای تحت سرپرستی زن در اروپا، 9.2 میلیون نفر است که نیمی از آنان دچار فقر هستند. البته برخی سیاست‌ها باعث اشتغال 69% زنان مجرد سرپرست شده است؛ با این وجود، 10% از زنان، همسر بیکار داشته و 15% از مادران مجرد، فاقد شغل هستند. فقدان شغل مناسب و فقر، یکی از مشکلات اساسی زنان سرپرست خانوار اروپا است که خود ناشی از فقدان آموزش و تحصیلات و فرصت کافی برای مشاغل پردرآمد بوده و نتیجه آن، کمبودهای بهداشتی، فشارهای جسمی و اختلالات روانی است.

آمار خانواده‌های زن‌سرپرست در اﯾﺮﻟﻨﺪ 40، ﮐﺎﻧﺎدا 50 و آﻣﺮﯾﮑﺎ 63 درصد است. در آمریکا در سال 1982م، بیش از 8 میلیون زن، سرپرست حداقل یک فرزند بوده‌‌‌‌‌‌اند که فقط 5 میلیون نفر از آنان کمک هزینه خود را از همسر خود دریافت کرده‌اند. در سال 2012م، یک چهارم مادران آمریکایی، مجرد بوده‌‌‌‌‌‌اند که 45% آنان هرگز ازدواج نکرده‌‌‌‌‌‌اند؛ 55% طلاق گرفته یا بیوه هستند؛ دو‌سوم آنان مشغول کار خارج از منزل بوده و فقط دوپنجم از آنها استخدام تمام وقت شده‌‌‌‌‌‌اند و یک چهارم نیز بی شغل هستند. دوپنجم این خانواده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، فقیر بوده و بخش عمده  کودکان فقیر در خانواده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مادران مجرد هستند. دوپنجم این خانواده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها نیز دچار ناامنی غذایی هستند. در سال 2023م، نیز بیش از 15 میلیون کودک با مادر مجرد خود زندگی می کردند که این تعداد در سال 2012م حدود 18میلیون کودک بوده است.

در کشورهای آفریقایی نیز آمارهای سال 2017م حاکی از افزایش زنان سرپرست خانوار است؛ به عنوان مثال، در زیمبابوه، 45% از خانوارها را زنان اداره می‌کنند. در نامیبیا،‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هائیتی و جمهوری دومینیکن این آمار بیش از 40% است. بین 30-39% از خانوارهای کشورهایی چون کومور، موزامبیک، کنیا، لیبریا، غنا و گابن نیز تحت سرپرستی زنان است که در دهه‌های گذشته، افزایش بی‌سابقه‌ای داشته است.

زنان سرپرست خانوار در ایران

در ایران در سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های 1375-1385ش، جمعیت تحت  پوشش زنان سرپرست خانوار، 39% رشد داشته و از 5.2% کل جمعیت کشور به 6.2% رسیده که بیش از افزایش جمعیت کشور است. در سرشماری سال 1395ش نیز تعداد این نوع خانوار به 12.69% افزایش یافته که حدود 14.64% از آنان شاغل و 85% نیز بیکار، محصل، خانه دار و دارای درآمد بدون کار هستند. بیش از 50% این خانوارها در دهک اول و دوم، یعنی فقیرترین گروه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها قرار دارند.

بیشتر زنان سرپرست در ایران، تنها زندگی می‌کنند؛ 46% از کل خانوارهای زن سرپرست و 9/34% از جمعیت خانوارهای زن سرپرست کشور، تحت پوشش مستقیم سازمان‌های حمایتی قرار دارند.

قوانین و اسناد سیاستی ایران

جمهوری اسلامی ایران در راستای سیاست‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فقرزدا و عدالت‌محور خود، حمایت‌های قانونی گوناگونی را برای زنان سرپرست خانوار لحاظ کرده و این حمایت‌ها، افزایش تدریجی داشته است؛ ازجمله، قانون اساسی کشور در اصل 21، برای تضمین حقوق زنان، بر ایجاد بیمه خاص بیوه‌گان و زنان سالخورده و سرپرست خانوار و اعطای قیومیت فرزندان به مادران شایسته در صورت نبود ولیّ شرعی تأکید کرده است. اصل 29 نیز شامل زنان سرپرست خانوار بوده و یکی از اهداف تشکیل کمیته امام خمینی و سازمان بهزیستی برای تحقق این بند در حمایت از زنان سرپرست خانوار است. همچنین طبق مصوبه  مجلس شورای اسلامی، حضانت فرزندان صغیر یا محجور دارای پدر شهید یا متوفی و هزینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های ارائه‌شده از طریق ارث یا دولت نیز در اختیار مادران شان قرار می‌گیرد.  قانون «ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی» نیز نظام تأمین اجتماعی را تدوین می‌کند که یکی از اهداف آن، ایجاد صندوق بیمه برای زنان بیوه، بی‌سرپرست و سرپرست خانوار است.

در برنامه‌های پنج ساله و برنامه سوم توسعه کشور، بر اشتغال زنان سرپرست خانوار و برنامه چهارم، بر توانمندسازی آنان تأکید کرده و طبق مادۀ 39 برنامه پنجم توسعه، توانمندسازی زنان سرپرست خانوار از طریق برنامه‌های اجتماع‌محور و خانواده‌محور، مورد تأکید قرار گرفته که دو اقدام مهم مرتبط با این بخش از زنان عبارتند از:

1. طراحی نظام سطح‌بندی خدمات حمایتی و توانمندسازی متناسب با شرایط بومی، منطقه‌ای و گروه‌های هدف؛
2. تأمین حق سرانه بیمه اجتماعی زنان سرپرست خانوار نیازمند.

عوامل افزایش زنان سرپرست خانوار

در گذشته علت اصلی شكل‌گیری این نوع خانوارها، عمدتاً فوت شوهران بود؛ اما طی دهه‌های اخیر به دلیل تغییرات ارزشی و هنجاری و تحولات اقتصادی و فرهنگی، افزایش سرپرستیِ ناشی از طلاق بین زنان صورت گرفته است. گرایش زنان به ایجاد زندگی مستقل و کاهش ازدواج مجدد آنها، افزایش طول عمر و تعداد زنان بالای 50 سال بدون همسر، سبب شده تا تعداد این زنان افزایش یابد. از سوی دیگر، برخی مردان به دلیل تمایلات فردگرایانه و پیگیری خواسته‌های خود یا فشارهای مختلف زندگی و وجود فرصت‌های مختلف در کلان شهرها برای گریز از سرزنش‌های اجتماعی و اطرافیان، زنان و کودکان خود را رها می‌کنند.

مشکلات زنان سرپرست خانوار و عوامل آن

زنان سرپرست خانوار با مشکلات و چالش‌های عدیده‌ای دست به گریبان هستند که به لحاظ کمّی و کیفی، تابع وضعیت و علت سرپرستی است.

فقر مالی مزمن و مضاعف

خانوارهای تحت سرپرستی زنان، علی رغم کمک‌های دولتی، به دلیل پاره‌ای از مشکلات، فقیرتر شده و فرزندان آنها به جهت کمبود امکانات رفاهی و عاطفی، کم سوادی سرپرست و فقر ناشی از آن، دچار افت تحصیلی و بزهکاری می‌شوند. این زنان یا از بیکاری و یا درآمد و مشاغل مادون رنج می‌برند؛ علاوه بر اینکه دچار فقر زمانی و مالی توأمان بوده و وجود برخی تبعیض‌های جنسیتی در جامعه یا محیط شغلی، آسیب‌پذیری آنان را تشدید می‌کند.

در جوامع مدرن، زنان سرپرست خانوار از حقوق مالی، شهروندی و فرصت‌های نابرابری برخوردار بوده و فاقد امتیازات اشتغال رسمی، مهاجرت‌ها و جنگ‌ها هستند؛ ضمن آنکه در معرض پیامدهای نابرابر سیاست‌های اقتصادی و زنانه‌شدن بخش غیررسمی اقتصاد قرار گرفته و حتی با نابودی شبکه حمایت‌های خانوادگی آنان، دچار فقر مضاعف می‌شوند.

غالب زنان سرپرست خانوار در طبقات پایین اقتصادی قرار می‌گیرند و به دلیل فرصت‌های شغلی كمتر، دستمزد و تحصیلات پایین و منابع محدود، با اشتغال منقطع مواجه بوده و با چالش‌های غیرمنتظره به سختی انطباق می‌یابند. البته زنان سرپرست خانواری که در طبقات متوسط به بالا قرار دارند، از تأمین مالی مناسب و تحصیلات بالا و در نتیجه، اشتغال دائم برخوردارند؛ هرچند آنان نیز از تنهایی رنج می برند.

بهره کشی و فقدان امنیت روانی-اجتماعی

زنان سرپرست خانوار که به دلیل فقدان سرپرست مرد، مجبور به ورود به بازار کار هستند، به دلیل بهره‌کشی روحی، جسمی و جنسی از زنان در محیط‌های شغلی، به اشتغالات دون پایه‌ای چون دست‌فروشی سوق یافته و با مشکلاتی چون استرس، بیماری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف، نگاه تحقیرآمیز دیگران و نگرانی از آیندۀ فرزندان مواجه می‌شوند.

از جایی‌که بسیاری از مردان جامعه به بدن‌های این زنان به‌مثابه یک فرصت یا متاع بی‌مراقب می‌نگرند، این زنان و خانواده آنان، دچار ناامنی، مخدوش شدن روابط اجتماعی و در نتیجه، بر هم خوردن تعادل روانی، اضطراب و افسردگی می‌شوند. این شرایط، زنان سرپرست خانوار را مجبور به محدودسازی شبکه ارتباطی خود و از دست دادن حمایت بخشی از شبکه خویشاوندی مانند برادران و والدین می‌کند.

فقدان حمایت‌های اجتماعی و ضعف حمایت‌های دولتی

نبود حمایت‌های خانوادگی و غیررسمی از زنان سرپرست خانوار و حتی طرد اجتماعی آنان، این زنان را به انواع مشکلات اقتصادی، روانی و اجتماعی گرفتار می‌کند و فقدان حمایت‌های رسمی، ضعف سیاست‌های حمایتی دولت و نهادهای مربوطه در رفع مشکلات این زنان و عدم جبران کسری درآمد آنان نیز ممکن است وضعیت آنان را بغرنج‌تر کند.

زنان سرپرست خانوار و پیشرفت اجتماعی

طبق تحقیقات متعدد، بسیاری از زنان سرپرست خانوار توانسته‌اند اعتمادبه نفس، مدیریت و سرپرستی بهتری کسب کرده و علی رغم افزایش سطح اضطراب، به مرور زمان، نگاه مثبت‌تری به خود پیدا کنند که ناشی از عواملی چون برعهده گرفتن مدیریت هم‌زمان منزل، فرزندان، كار و پیوندهای در حال تغییر و رو به رشد آنان با جامعه بوده است. همچنین کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار بستگی به برخورداری آنان از حمایت‌های اجتماعی دارد. در صورتی که این زنان بتوانند حمایت‌های اجتماعی را جذب کنند، سبب مشارکت اجتماعی، احساس تعلق به جامعه، رفع مشکلات عاطفی و روانی آنان می شود و زنانی که حمایت بیشتری دریافت می‌کنند، مسکن، شغل و درآمد بهتر و بیشتر و روابط و تعاملات باکیفیت‌تری نیز دارند.

منابع

• احمدنیا، شیرین و کامل‏قالیباف، آتنا، «زنان سرپرست تهران؛ مطالعه کیفی تجربیات، چالش‏ها و ظرفیت‏‌های آنان»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 65، 1396ش.
• «اطلاع‏نگاشت وضعیت فعالیت زنان بی‏همسر به ‏دلیل طلاق در سرشماری 1395»، وب‏سایت مرکز آمار ایران، 1395ش.
• انصاری، حمید، «فراتحلیل نیازها و اولویت‏‌های زندگی زنان سرپرست خانوار با رویکرد جامعه‏شناختی»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 72، 1398ش.
• بلداجی، ام‏لیلاتاتینا و همکاران، «كیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی كشور و زنان شاغل خدماتی»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 40، 1389ش.
• دغاقله، عقیل و کلهر، سمیرا، آسیب‏های شهری در تهران، تهران، جامعه‏ شناسان، 1389ش.
• رفعت‏‌جاه، مریم و ربیعی، مرجان، «مطالعه تجربه ایفای همزمان نقش شغلی–خانوادگی در زنان سرپرست خانوار با تأکید بر زنان دستفروش مترو»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 62، 1395ش.
• سیدل، روث و گاردنر، ویلیام، وای‏وای اروپا- آمریکا، ترجمه پریسا پورعلمداری و دیگران، تهران، معارف، 1389ش.
• شادی‏‌طلب، ژاله و همکاران، «فقر درآمدی فقط یک جنبه از فقر زنان سرپرست خانوار»، رفاه اجتماعی، شماره 17، 1384ش.
• فتحی، محمد و کوهی اصفهانی، کاظم، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به ‏همراه نظرات تفسیری شورای نگهبان، تهران، پژوهشکده‏ شورای نگهبان، 1397ش.
• فروزان، آمنه‏ ستاره و بیگلریان، اکبر، «زنان سرپرست خانوار؛ فرصت‏ها و چالش‏ها»، پژوهش‏نامه زنان، شماره 5، 1382ش.
• فطرس، محمدحسن و قدسی، سوده، «فقر چندبعدی زنان و مردان سرپرست خانوار در مناطق شهری و روستایی ایران»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 67، 1397ش.
• فیروزآبادی، سیداحمد و دیباجی‏ فروشانی، شکوه، «نقد سیاست اجتماعی در باب زنان سرپرست خانوار در ایران»، نشریه بررسی مسائل اجتماعی ایران، شماره 2، 1396ش.
• «قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی»، وب‏سایت مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، 1383ش.
• «قانون واگذاری حق حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران آنها»، وب‏سایت مرکز پژوهش‏های مجلس، 1368ش.
• محمدی، زهرا، زنان سرپرست خانوار، تهران، شورای فرهنگی-اجتماعی زنان، 1385ش.
• ﻣﺆﻣﻨﯽ‏زاده، ﻧﺪا، «ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‏ای درﺧﺼﻮص زﻧﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‏ ﺧﺎﻧﻮار»، مجله اقتصادی، شماره 3و4، 1393ش.
• نوایی، فرهاد، «رویکرد سیاستگذارانه به مشکلات زنان سرپرست‎ خانوار در اروپا (مطالعه سوئد و دانمارک)»، تارنمای تجزیه و تحلیل سیاست‌گذاری عمومی، 1398ش.
• Korhonen, Veera, »Number of children living with a single mother or a single father in the U.S. from 1970 to 2023«, statista webpage, Jul 5, 2024.
• »Single Motherhood in the United States– A Snapshot (2012)«, legalmomentum webpage, March 2012.