زن در عرفان: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>'''زن در عرفان؛'''</big> منزلت انسانی و نقش‌های جنسیتی زنان در نگرش عرفانی.  

بدن زنانه و مردانه ظرف‌های متفاوتی برای روح به شمار می‌رود و موجب تفاوت‌های نسبی در ظرفیت‌های وجودی زن و مرد می‌شود. زوجیت و نکاح امر فراگیر در نظر گرفته شده و مادری عنصر محوری در نظام آفرینش است. زنان به‌دلیل ظرافت‌های روحی و نقش‌های جنسیتی از امکانات و فرصت‌های بهتری برای سلوک عارفانه برخوردارند و به‌مثابه تجلی جمال الهی، می‌توانند خود و خانواده را به‌سوی تعالی سوق ‌دهند.

عرفان، معرفتِ به هستی مطلق و حقایق عالم‏‎ ‎‏وجود است که از طریق مشاهدۀ حضوری حاصل می‌شود. عرفا معتقدند که عارف با گام نهادن در ساحت عرفان، به حقیقت مطلق ‎‏رهنمون می‌شود و از نیستی به هستی مطلق می‌رسد.<ref>[http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_117708/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/%DB%8C%DA%A9_%D8%B3%D8%A7%D8%BA%D8%B1_%D8%A7%D8%B2_%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%D8%B3%DB%8C%D8%B1%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C طباطبائی، «عشق، رهگشای حقیقت، موضوع و تعریف عرفان»، 1387ش، ص139-138.]</ref> زنانگی در عرفان معنای وسیع دارد. ابن‌عربی از دو دسته عنصر مؤنث نام می‌برد؛ نخست گروهی که به‌لحاظ زبانی مؤنث‌ هستند مانند واژگان ذات، صفات، قدرت و اراده که در آفرینش نقش دارند. دسته دوم شامل مواردی می‌شود که به‌لحاظ رفتاری متأثر و پذیرنده هستند و او این گروه را زن و مادر معرفی کرده و داشتن صفت انفعال را برای زن یک ضابطه می‌داند. اثرپذیری، نقشی است که یادآور بارداری زنان بوده و زن محل تکوین موجودات بعدی و نسل پس از خود است؛ وی هر آنچه محل تکوین است، زن می‌داند. <ref>[https://jrm.ut.ac.ir/article_60557.html وفایی و ابراهیمی، «زنانگی و تأنیث در هستی‏ شناسی ابن‌عربی»، 1395ش، ص127-125.]</ref>

در نظام فکری عرفا، مفهوم نکاح هرچند ناظر به همان ازدواج لغوی است، اما با توسعه معنایی، شامل ازدواج هر دو چیز برای تحقق چیزی سوم می‌شود. در این رویکرد، تناکح امری فراگیر است و عامل پیوند نکاح، محبت دانسته می‌شود،<ref> [https://sanad.iau.ir/Journal/jt/Article/1048588 عطار و دیگران، «تانیث و تناکح در هستی شناسی ابن‌عربی»، 1398ش، ص5.]</ref> چون این سریان ناشی از حرکت حُبّی در مراتب کلی وجود است. ظهور نور الهی در کسوت اسماء و صفات متکثره با تناکح اسمائی آغاز می‌شود. اسماء جزئیه از اسماء کلیه ظهور می‌یابند و از تناکح عوالم کلیه، عوالم دیگری ایجاد می‌شوند. برخی عرفا، عالم خاک را صورت نازلة تناکحات عالیة آسمانی می‌دانند. از این منظر، تفاوت‌ جنسیت زن و مرد برای حصول نوع نازلة تناکح در این عالم و تکثیر نسل است. <ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، ص210-209.]</ref> تناکح انسانی موجبات دوري از گناه و ورود در مقامات طهارت نفس و تصفيه باطن را نیز فراهم مي‌سازد.<ref>[http://pmbo.ir/%D9%85%D8%B3%D8%A3%D9%84%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D9%88-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D8%B4%D9%88%D9%8A%D9%8A-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A__a-64.aspx امینی‌نژاد، »مسأله زن و زناشويي در عرفان اسلامي»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی، 1393ش.]</ref>  

در دیدگاه عرفانی عقل همان شهود حقایق و معرفت به آنها است؛ شعور نیز به‌معنای نوعی علم است. <ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، 214-211.]</ref> درک، شهود، تقوا، اراده و صبر که از اوصاف عقل نظری و عملی هستند، هیچکدام متصف به مردانگی و زنانگی نمی‌شوند. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص80- 79.</ref> در این رویکرد همة هستی یک‌پارچه حیات، نطق، تسبیح، شعور، علم و آگاهی است و همة موجودات مظهر وجود خداوند هستند و هر موجودی در هر مرتبه‌ای از هستی که موجودیت دارد متناسب با همان مرتبه، نوعی ادراک و شعور دارد. از این منظر، زنانگی و مردانگی حاکی از رتبه وجودی نیست و هر انسانی متناسب با مرتبه وجودی خود دارای عقل و درک است.<ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، 214-211.]</ref>  اگر زن در مدار «زن کامل بودن» و مرد در مدار «مرد کامل بودن» حرکت کند فروتری‌ها و برتری‌ها در این سنجه بی‌معنا خواهد شد.<ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، 218.]</ref>  

عشق عرفانی از موضوعات محوری در حوزه جنسیت است و از این منظر، زن نسبت به مرد از ارشمندی بالاتری برخوردار است، چون جذابیت‌ها و لطافت‌های روحی و جسمی زن، زمینۀ بهتری برای عشق‌های عرفانی فراهم می‌کند. در عرفان اصل همة تجلیات به‌ مسئلة عشق باز می‌گردد، حتی عشقی که مبدأ آن غریزه جنسی باشد نیز خبیث نیست، زیرا غریزه جنسی خبیث نیست. مهم این است که در این عشق ملازمات شرعی رعایت شود، عشق در چارچوب زناشویی پرتوی از عشق عرفانی است، چون حجاب و عفت در کنار عشق متقابل زن و شوهر، راهی به‌سوی خدا می‌سازد. <ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، 216-214.]</ref>  

راه‌های کسب معارف دینی عقل و قلب یا تفکر و ذکر است، تفكر راه فرعي و غیر فراگیر است، اما راه دل راه اصلی است و در این راه زنان موفق‏تر از مردها هستند.<ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص198.</ref> سفارش پیامبر به آموختن دین از زنان سالخورده، شاید بر همین مبنا صورت گرفته است چون ایمان در زنان عمدتاً قلبی است و جنبه اشراقی ایمان زن افزون‌تر از مرد است، در ادبیات عرفانی نیز نغزترین سخنان عارفانه را می‌توان از زبان زنان سالخورده شنید و بسیاری از حقایق دینی نیز توسط بیوه‌های فقیر بیان شده است.<ref>[https://jpll.ui.ac.ir/article_16348_c9d1b71c62430525841c839ac7d32f55.pdf زینی و جلالی پندری، «زنان و سیر و سلوک عرفانی»، 1388ش، ص29.]</ref>   

از منظر عرفان، در عالم خارج جز یک وجود چیزی دیگری وجود ندارد، کثرت‌ها، تشخص‌یافتن و ظهور یک هستی است که از آن به تعین، اتصاف، نسبت و یا ظهور تعبیر می‌شود. جنسیت، تعین‌یافتن حقیقت انسانی در قالب‌های متفاوت است. در عالم تعینات، زنان و مردان دارای ارزشمندی ذاتی یکسانی هستند و تفاوت‌های ناشی از قالب‌ها و نظام تعینات، ربطی به منزلت انسانی آنها ندارد. زن و مرد به اعتبار حقیقت همانند هستند، اما به اعتبار تعینات هر یک از دیگری متمایز می‌شود، چون حقیقت انسانی همان روح ناطقه و قدسیه است. کثرت‌های خارجی همه تعیناتی هستند که خارج از ذات انسانی هستند. تعینات خارجی پدیده‌های مجازی بوده و دخالت چندانی در سنجش امور حقیقی ندارند. <ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، 200-199.]</ref> حقيقت انسان را روح مجرد او تأمين مي‏كند. موجود مجرد منزه از پديده‏هاي ذكورت و انوثت است.<ref>جوادی ‌آملی، قرآن در قرآن، 1388ش، ص380.</ref> مردانگی و زنانگی وصف تن است، نه وصف روح.<ref>جوادی‌ آملی، حكمت عبادات، 1388ش، ص189.</ref> كمالات انسانی كه به روح مجرّد بر مي‏گردند، نه مشروط به ذكورت است و نه ممنوع به انوثت. <ref>جوادی ‌آملی، سروش هدايت بی‌تا، ج2، ص166.</ref> روح به‌مثابه آب است که در دو ظرف متعین زنانه و مردانه ریخته می‌شوند و متناسب با همان ظروف شکل ویژه می‌یابند.<ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، 200-199.]</ref>  

در انگاره‌های عرفانی، جهان‌های بالاتر هرکدام حقایقی هستند که عکس و سایة آنها در جهان پایین‌تر افتاده است که از آنها به تجلیات تعبیر می‌شود. تفاوت‌های تکوینی بین‌ مخلوقات همه ناشی از نحوه تجلی حقایق ملکوتی در هنگام تنزل در مراتب وجود است و تفاوت‌ها برحسب نشئت‌های مختلف پدیدار می‌شوند. در چنین سیری است که در عالم ناسوت، تفاوت‌ها در جسم و روح زن و مرد نیز ظاهر می‌شود. از منظر عرفان، جهان آفرینش تجلی نور الهی بوده و مانند هفت رنگ رنگین کمان‌اند که از شکست پرتوهای متفاوت نور حاصل می‌شوند. دوگانگی زن و مرد، پرتو انوار الهی در نظام تجلیات است که در حوزة تعینات زنانه به رنگی و در تعینات مردانه به رنگ دیگری بازتابش می‌کند. زنان تجلی جمال و مردان جلوه جلال الهی بوده و هرکدام حامل صفاتی هستند که با این دو صفت الهی بیشتر سازگارند. <ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، 203-200.]</ref> زن جلوه ظرافت است و وظایف ظریفانه دارد، اما مرد جلوه صلابت بوده و عهده‌دار کارهای سخت است. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص217.</ref> زن انديشه‌ها و رفتارهای خود را در ظرافت عاطفه، ارائه می‌دهد؛ چنان‌كه مرد هنر خود را در تفكّر عقلاني خويش متجلّي می‌سازد.<ref>جوادی ‌آملی، سرچشمه انديشه، 1386ش، ج5، ص302.</ref>  

در نگاه عرفانی، زن و مرد هر دو مظهر الهی هستند و تفاوت‌های تکوینی آنها ناشی از مبدأ واحد و به‌منظور وصول به غایت واحد و در یک سیستم به‌ هم مرتبط متحقق می‌شوند؛ راز این تفاوت‌‌ها در قوس صعود این است که زن و مرد بتوانند مکمل وجود یکدیگر بوده و در مدار تکامل انسانی به‌ سوی خداوند باز گردند ولی سرّ تفاوت‌ها در قوس نزول در مظهریت حق است؛ <ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، 203-200.]</ref> برخی عرفا از جمله ابن‌عربی معتقد است که زن در این قوس از جهاتی در مظهریت خداوند تابناک‌تر است؛ خدا شخص را با مظهریت صورت خویش آفرید و او را زن نامید و آنگاه حق در آیینة وجود این مظهر، ظاهر گشت؛ وجود زن دارای ویژگی‌هایی است که بهتر از مرد انوار اسماء الهی را بازتاب می‌دهد و تابناک‌تر از وجود مرد، صفات الهی را که نشاندهندة پذیرش، اجابت و عطوفت هستند منعکس می‌کند؛ لذا پیامبر اسلام محبت ویژه به زنان داشت. <ref>[https://www.jwss.ir/article_12352_34311ee592409f457350e0ceb5927dab.pdf مستقیمی، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، 1389ش، 209-208.]</ref> عبدالله جوادی آملی معتقد است؛ زنان عمدتا تجلی‌بخش جمال و مهر الهی و مردها تجلی دهندة جلال و قهر خداوند هستند.<ref>جوادی آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص217.</ref>   

کسب معارف الهی عمدتا با شیوه‌های عقلی و قلبی انجام می‌شوند، دریافت‌های حقایق عرفانی، محصول قدرت قلب است و در این راه زنها موفق‏تر هستند.<ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص198.</ref> تاریخ از زنان فراوانی نام می‌برد كه در سیر وسلوک عرفانی به مقامات عالیه رسیده بودند؛ <ref>جوادی‌ آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص220.</ref> رابعه شامیه، وقتی غذا برای همسرش تهیه می‌کرد می‌گفت؛ میل کنید که با تسبیح درست شده است و این جملة او ممکن است فراتر از ذکر زبانی حاکی از این حقیقت باشد که این غذا عنایت الهی است که با تسبیح رسیده است، چون زن مي‏تواند به چنين مقامي برسد <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص226.</ref> چنانچه مریم رسیده بود. <ref>سوره آلعمران، آیه 37.</ref> رابعه دختر اسماعيل به مقامی رسیده بود كه در برخی حالات اهل بهشت را مي‏ديد. رابعه عدويه نيز از زنان عارفی بود که بسيار اشك ریخته و همين كه سخن از آتش به ميان مي‏آمد مدهوش می‌شد، به مرتبه‌ای از طهارت نفس و معارف بلند دست یافته بود که در صدد استغفار کردن از استغفارش نیز بود، معرفتی که تفصیل آن در دعای عرفه حسین بن علی آمده است.<ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص231-228.</ref> عدویه زن عارفی بود که با ذوق عرفانی مکتب عشق و محبت را در عرفان، ابداع کرد، او زهد خشک را به محبتی ملایم و خوف از خدا را به عشق او مبدل کرد. او از جمله عارفانی بود که از راه سیر در انفس به خدا و معرفت نفس دست یافت. البته ویژگی برجسته زنان عارف عمدتا همین سیر در انفس است، ممکن است چنین تفاوتی ناشی از این باشد که زنان بر خلاف مردان که بیشتر با دنیای آفاقی مواجه هستند، در خلوت خانه‌های خویش، درونگرا شده و به سیر در انفس می‌پردازند.<ref>[https://jpll.ui.ac.ir/article_16348_c9d1b71c62430525841c839ac7d32f55.pdf زینی و جلالی پندری، «زنان و سیر و سلوک عرفانی»، 1388ش، ص25.]</ref>

امینی‌نژاد، علی، «مسأله زن و زناشويي در عرفان اسلامي»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی، تاریخ درج: 6 اردیبهشت 1393ش.

جوادی‌آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی: قرآن در قرآن، قم، اسراء، 1388ش.

جوادی‌آملی، عبدالله، حکمت عبادات، قم، اسراء، 1388ش.

جوادی‌آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، محقق محمود لطیفی، قم، اسرآء، 1388ش.

جوادی‌آملی، عبدالله، سرچشمه اندیشه، قم، اسرا، 1386ش.

جوادی‌آملی، عبدالله، سروش هدايت، قم، اسراء، بی‌تا.  

زینی، مهری و جلالی پندری، یدالله، «زنان و سیر و سلوک عرفانی»، نشریه علمی-پژوهشی پژوهشنامه زبان و ادب فارسی، سال سوم، شماره دوم، تابستان 1388ش.

طباطبائی، فاطمه، «عشق، رهگشای حقیقت، موضوع و تعریف عرفان»، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1387ش.

عطار، آلی‌لا، مظاهری، عبدالرضا و عدلی، محمدرضا، «تانیث و تناکح در هستی‌شناسی ابن‌عربی»، فصلنامه علمی‌- پژوهشی الهیات، دوره12، شماره46، سال 1398ش.

مستقیمی، مهدیه‌السادات، «رابطة ارزشمندی و جنسیت در دو تحلیل عرفانی و قرآنی»، در مطالعات راهبردی زنان، سال سیزدهم، شماره 49، پاییز 1389ش.

وفایی، فاطمه و ابراهیمی، حسن، «زنانگی و تأنیث در هستی‏ شناسی ابن‌عربی»، در مجله ادیان و عرفان، سال49، شماره1، بهار و تابستان1395ش.