پرش به محتوا

هیئت‌های مذهبی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از ویکی‌جنسیت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<big>'''هیئت‌های مذهبی'''</big>؛ تشکل‌های مردمی با هدف برگزاری مراسم‌های دینی.<br>
<big>'''هیئت‌های مذهبی'''</big>، تشکل‌های مردمی با هدف برگزاری مراسم‌های دینی.<br>


هیئت‌های مذهبی، تشکل‌هایی مردمی و دینی هستند که با هدف ترویج فرهنگ قرآن و عترت و زنده نگه‌داشتن سنت‌های مذهبی، به‌ویژه عزاداری برای اهل‌بیت، به برگزاری مراسم و فعالیت‌های مذهبی در مناسبت‌های مختلف مانند اعیاد و روزهای ولادت یا شهادت ائمه و اهل‌بیت می‌پردازند. این هیئت‌ها معمولاً ساختاری مردمی دارند و معمولاً حول محور امامان شیعه، به‌ویژه امام حسین، فعالیت می‌کنند.
هیئت‌های مذهبی، تشکل‌هایی مردمی و دینی هستند که با هدف ترویج فرهنگ قرآن و عترت و زنده نگه‌داشتن سنت‌های مذهبی، به‌ویژه عزاداری برای اهل‌بیت، به برگزاری مراسم و فعالیت‌های مذهبی در مناسبت‌های مختلف مانند اعیاد و روزهای ولادت یا شهادت ائمه و اهل‌بیت می‌پردازند. این هیئت‌ها معمولاً ساختاری مردمی دارند و معمولاً حول محور امامان شیعه، به‌ویژه امام حسین، فعالیت می‌کنند.
خط ۵: خط ۵:
==تعریف هیئت مذهبی==
==تعریف هیئت مذهبی==


هیئت واژه‌ای عربی است که در زبان فارسی با گستره‌ای از معانی ازجمله: ساختار، شکل، گروه سازمان‌یافته، نهاد رسمی، نماد، جمعیت، انجمن و نماد جمعی، به‌کار می‌رود.<ref>. قیم، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، ۱۳۸۴ش، ص۱۱۷۹.</ref> تعریف دیگر آن، گروهی از مردم است که دارای هدف و کار مشترک هستند.<ref>. الابجدی، فرهنگ ابجد عربی-فارسی، ۱۳۷۰ش، ص۹۶۷.</ref> هیئت‌های مذهبی، نهادهای اجتماعی-دینی خودجوشی هستند که با هدف زنده‌نگه‌داشتن آیین‌های مذهبی شیعه، به‌ویژه عزاداری‌های محرم و صفر، حول محور واقعۀ عاشورا و یادبود ائمۀ اطهار شکل می‌گیرند.<ref>. لک و عیوضی، حی علی العزا: آیین و تاریخچه عزاداری، ۱۳۸۷ش، ص۷۷.</ref>  
هیئت‌های مذهبی، تشکل‌های مردمی خودجوشی هستند که به‌منظور برگزاری مراسم‌های دینی تشکیل می‌شوند و با گستره‌ای از معانی رابطه داشته<ref>. قیم، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، ۱۳۸۴ش، ص۱۱۷۹.</ref> و با هدف زنده‌نگه‌داشتن آیین‌های مذهبی، به‌ویژه عزاداری‌های مذهبی در ماه‌های محرم و صفر، شکل می‌گیرند.<ref>. لک و عیوضی، حی علی العزا: آیین و تاریخچه عزاداری، ۱۳۸۷ش، ص۷۷.</ref> این تشکل‌ها با ساختاری مبتنی بر نقش‌های «واعظ» و «ذاکر» و از طریق آیین‌های جمعی نظیر سینه‌زنی و روضه‌خوانی به بازتولید معنویّت و انسجام اجتماعی می‌پردازند. هیئت‌ها علاوه بر کارکرد اصلیِ سوگواری یا شادمانی مذهبی، نقش‌های فرهنگی، آموزشی و حمایتی را نیز در جوامع محلی ایفا می‌کنند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵؛ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۸ش، ص۴۷۲.</ref>
==انواع هیئت‌های مذهبی==


این تشکل‌ها با ساختاری مبتنی بر نقش‌های «واعظ» و «ذاکر»، و از طریق آیین‌های جمعی نظیر سینه‌زنی و روضه‌خوانی، به بازتولید معنویّت و انسجام اجتماعی می‌پردازند. هیئت‌ها علاوه بر کارکرد اصلیِ سوگواری یا شادمانی مذهبی، نقش‌های فرهنگی، آموزشی و حمایتی را نیز در جوامع محلی ایفا می‌کنند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵؛ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۸ش، ص۴۷۲.</ref> ماهیت مشارکت در آن‌ها داوطلبانه و برآمده از باورهای درونی اعضا است و از منظر جامعه‌شناختی، بخشی از نهاد دین در جامعۀ شیعی محسوب می‌شوند که در تعامل با دیگر نهادهای دینی مانند مساجد و تکایا، عمل می‌کنند.<ref>. بابایی و همکاران، «تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیأت­های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»، ۱۳۹۶ش، ص۳۵.</ref>
هیئت‌های مذهبی، تحت تأثیر عوامل اجتماعی، مذهبی و فرهنگی، گاهی به‌صورت کاملا جداگانه برای مردان و زنان شکل می‌گیرند، در حالی‌که در برخی دیگر از هیئت‌ها، حضور زنان به‌صورت محدودتر، به‌عنوان شرکت‌کننده پذیرفته شده است.<ref>. [https://ensani.ir/file/download/article/20120506074116-7010-39.pdf نوری­نیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص۱۸.]</ref> شکل غالب جلسه­های زنانه شامل مجالس روضه‌خوانی و مداحی، جلسه­های وعظ و خطابه، سفره­های نذری، زیارت­نامه خوانی و دعا، گفتن احکام و تفسیر قرآن و بزرگداشت مناسبت­ها است.<ref>. [https://ensani.ir/file/download/article/20120506074116-7010-39.pdf نوری­نیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص18-20.]</ref>


==انواع هیئت‌های مذهبی از نظر جنسیتی==
<span id="تاریخچه-هیئت‌های-مذهبی">
=تاریخچه هیئت‌های مذهبی=


در بررسی تاریخی هیئت‌های مذهبی، [[تفکیک جنسیتی]] در برخی از سنت‌ها و فرهنگ‌ها دیده می‌شود. این تقسیم‌بندی‌ها ممکن است تحت تأثیر عوامل اجتماعی، مذهبی و فرهنگی شکل گرفته باشد. در برخی موارد، هیئت‌های کاملاً مردانه یا زنانه به‌دلایل شرعی، امنیتی یا عرفی تشکیل شده‌اند، در حالی‌که در برخی دیگر، حضور زنان به‌صورت محدودتر مثلاً به‌عنوان شرکت‌کننده یا بهره‌بردار، پذیرفته شده است.<ref>. [https://ensani.ir/file/download/article/20120506074116-7010-39.pdf نوری­نیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص۱۸.]</ref>
===۱) از عاشورا تا توابین===


===هیئت‌های تمام‌مردانه===
تاریخچۀ عزاداری بر سیدالشهدا به عزاداری زنان بنی‌هاشم و اهل‌بیت در کوفه، شام، کربلا و مدینه باز می‌گردد.<ref>. ابن­طاووس، لهوف، ۱۳۸۱ش، ص۲۱2-۲۱6 و ۲28-۲30؛ موسوی مقرم، مقتل الحسین، ۱۴۱۱ق، ص۳۱6-۳۱7.</ref> امام سجاد با ورود کاروان اسرا به مدینه، اولین مراسم رسمی عزاداری را سازماندهی کرد.<ref>. ابن­طاووس، لهوف، ۱۳۸۱ش، ص۲66-۲78.</ref> نخستین مجالس تعزیت رسمی توسط توابین در سال ۶۵ق، بر مزار امام حسین برگزار شد.<ref>. شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۲۴۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ص۲۰۰.</ref> رجزخوانی عبدالله بن عوف از توابین، به سنتی دیرپا مبدل شد که در دوره‌های بعد به‌صورت منقبت‌خوانی و حماسی‌خوانی تبلور یافت.<ref>. آژند، نمایش در دوره صفوی، ۱۳۸۵ش، ص۲۵.</ref>
===۲) دوره آل‌­بویه و سلجوقیان===


در بسیاری از جوامع مذهبی، هیئت‌های عزاداری، روضه‌خوانی یا مراسم مذهبی به‌صورت انحصاری مردانه بوده‌اند. این ممکن است به‌دلیل نقش سنتی مردان در امور عمومی یا محدودیت‌های شرعی در اختلاط جنسیتی باشد.
نخستین دسته‌های عزاداری به شکل منسجم و ده روزه به دستور معزالدوله، حاکم آل‌بویه پدید آمد.<ref>. ابن­اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۴۹؛ ابن­کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۱ق، ج۱۱، ص۲۴۳؛ شهرستانی، اشکواره کربلا، ۱۳۸۲ش، ص۲۰۶.</ref> در عاشورای سال ۳۵۲ق، عزای عمومی اعلام شد و مردم در قالب دسته­های سوگواری، با پوشیدن لباس سیاه، تعطیلی بازارها و برپایی خیمه‌های عزا، آیین‌های سوگواری را به نمایش گذاشتند.<ref>. سیوطی، تاریخ خلفا، ۱۳۷۱ق، ص۴۰۱؛ جوزی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۱۹.</ref> مشارکت سازمان‌یافته زنان در عزاداری‌های عمومی محرم در این دوره با جلوه‌های نمادین (صورت­های سیاه، لباس­های کهنه، سیلی‌زنی به‌صورت و ولوله و هلهله) به‌عنوان الگویی از سوگواری جمعی است.<ref>. جوزی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۱۹.</ref>


===هیئت‌های تمام‌زنانه===
سنت عزاداری عاشورا در اوایل دورۀ سلجوقی علی‌رغم سخت‌گیری‌های سیاسی کمابیش در عراق و طبرستان استمرار داشت.<ref>. دورسون، دین و سیاست در دولت عثمانی، ۱۳۸۱ش، ص۱۴۴؛ ابن­کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۹2-۹3.</ref> در عصر سلجوقیان، تأکید بر شیون و خودزنی زنان در آیین­های سوگواری در منابع این دوره مشهود است. زنان شیعه در روز عاشورا با مشارکت فعال در آیین‌های عاشورایی به خراشیدن نمادین صورت و نوحه‌سرایی می‌پرداختند.<ref>. رازی قزوینی، نقض، ۱۳۹۱ش، ص۴۰۳.</ref> این سنت در محلۀ کرخ بغداد تداوم یافت. در سال ۴۵۸ق، زنان کرخ علی‌رغم سرکوب حکومت این آیین را احیا کردند.<ref>. ابن­اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۵۰؛ ابن­کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۱ق، ج۱۱، ص۲۵۹.</ref>
===۳) دوره مغول===


در برخی سنت‌ها، زنان به‌صورت مستقل مراسم خود را برگزار می‌کنند. اَشکال غالب جلسه­‌های زنان شامل مجالس روضه‌­خوانی، جلسه­‌های وعظ و سفره­‌های نذری است.
در عصر مغول مراسم عزاداری با رونق بی‌سابقه‌ای مواجه شد، به‌گونه‌ای که شاعران شیعه به سرودن مراثی و نوحه‌های سینه‌زنی پرداختند و حسینیه‌ها به‌عنوان نهادهای ثابت این آیین‌ها تثبیت شدند.<ref>. میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، ۱۳۶۳ش، ص۱۷؛ حجازی، حسین بن علی در آیینه شعر فارسی، ۱۳۸۲ش، ص۳۴.</ref>


===هیئت‌های مختلط با مدیریت مردانه===
===۴) دوره تیموریان===


در این نوع، مردان مسئولیت اصلی را بر عهده دارند مانند روضه‌خوانان، سخنرانان یا سازمان‌دهندگان، اما زنان به‌عنوان شرکت‌کننده حضور می‌یابند. این الگو در بسیاری از جوامع دیده می‌شود.<ref>. [https://ensani.ir/file/download/article/20120506074116-7010-39.pdf نوری­نیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص۲۰-۱۸.]</ref>
در دورۀ تیموریان نیز علی‌رغم حنفی‌مذهب بودن حکمرانان، سیاست تسامح مذهبی آنان زمینه را برای عنوان یافتن و گسترش مجالس عزاداری تحت نام «مجلس روضه‌خوانی» به‌عنوان شکلی سازمان‌یافته از سوگواری فراهم کرد.<ref>. صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۵2-۵4؛ جعفریان، تأملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۲۹۱؛ صفت­گل، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۶.</ref>  


==تاریخچه هیئت‌های مذهبی==
===۵) دوره صفویه===


از دیدگاه تکامل سازمانی هیئت‌های مذهبی، هفت نقطۀ تحولِ تاریخیِ کلیدی قابل‌شناسایی است.
در عهد صفویان، رسمی شدن مجالس سوگواری و ابزارمندشدن و نیز تعریف آئین‌ها و رسوم جدید عزاداری ظهور یافت.<ref>. [https://www.shiitestudies.com/article_37031.html کشاورز و چلونگر، «تفسیر و تحلیل نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷۶.]</ref> در عصر شاه اسماعیل اول، عزاداری محرم فقط در روز عاشورا و منحصر به روضه­خوانی بود که رونق کتاب‌هایی مانند «روضه‌الشهداء» کاشفی گواه بر این امر است.<ref>. میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، ۱۳۶۳ش، ص۸۰.</ref> در این دوره، زنان بیشتر به مراسم روضه­خوانی­ها هدایت شده­اند و حذف یا کمرنگ شدن حضور زنان در دسته­های عزاداری، نشانۀ سیاسی شدن آیین­های دسته­وری است. شاه‌ عباس اول صفوی با نهادینه‌سازی مراسم عاشورا، آن را از آیینی مذهبی به پدیده‌ای فراگیر اجتماعی تبدیل کرد که به حضور همۀ زنان طبقات مختلف در آن منجر شد.<ref>. فیگوئروا، سفرنامه، 1363ش، ص309-310.</ref>
===ریشه‌های نخستین: از عاشورا تا توابین===


تاریخچۀ عزاداری بر سیدالشهدا به واقعۀ عاشورا در سال ۶۱ هجری و عزاداری زنان بنی‌هاشم و اهل‌بیت در کوفه، شام، کربلا و حتی مدینه باز می‌گردد.<ref>. ابن­طاووس، لهوف، ۱۳۸۱ش، ص۲۱2-۲۱6 و ۲28-۲30؛ موسوی مقرم، مقتل الحسین، ۱۴۱۱ق، ص۳۱6-۳۱7.</ref> بر اساس منابع تاریخی معتبر، کاروان اهل‌بیت در مسیر بازگشت از شام به مدینه، با درخواست صریح آنها از راهنمای کاروان، مسیر خود را به سمت کربلا تغییر دادند. این اقدام که منجر به توقف در محل شهادت امام حسین و یارانشان شد، همراه با بروز واکنش‌های عاطفی شدید از جمله گریۀ جمعی، نوحه‌سرایی و سینه‌زنی بود.<ref>. موسوی مقرم، مقتل الحسین، ۱۴۱۱ق، ص۳۱6-۳۱7 و ص۳۶۱.</ref>
در عصر شاه عباس اوّل و دوره­های پس از آن، در روز عاشورا هیئت‌های عزاداری پس از سوگواری در سطح شهر، در برابر مزار بزرگان صفوی،<ref>. اولئاریوس، سفرنامه، 1363ش، ص488.</ref> میدان­گاه­های اصلی شهر<ref>. فیگوئروا، سفرنامه،1363ش، ص311.</ref> و کاخ شاهی<ref>. دلاواله، سفرنامه،1370ش، ص71.</ref> اجتماع می­کردند. از این دوره به بعد، خصوصاً در زمان شاه صفی، هیئت‌های معمول عزاداری با ابزارها و آلات خاصی همانند عَلَم، کُتَل، توغ و بیرق زینت داده می‌شود. علاوه بر ابزار‌آلات جدید، آیین­های نوین در سلک آیین‌های عزاداری همانند «تیغ‌زنی»، «قفل‌زنی»، «سنگ‌زنی»، «قمه‌زنی»، «نخل­گردانی»، «گِل­مالی» و «تعزیه» رواج یافته بود.<ref>. اولئاریوس، سفرنامه، 1363ش، ص۱۱2-۱۱8.</ref> مکان­هایی همانند سقاخانه‌ها، تكيه و حسينيه در دورۀ ميانۀ صفويه ساخته شد.<ref>. نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، 1361ش، ص9.</ref>


امام سجاد با ورود کاروان اسرا به مدینه و دریافت خبر شهادت امام حسین از طریق بشیر بن جذلم، اولین مراسم رسمی عزاداری را سازماندهی کردند که به‌عنوان الگویی پایه‌ای برای سوگواری‌های شیعی ثبت شد.<ref>. ابن­طاووس، لهوف، ۱۳۸۱ش، ص۲66-۲78.</ref> نخستین مجالس تعزیت رسمی توسط توابین در سال ۶۵ هجری بر مزار امام حسین برگزار شد که نشان‌دهندۀ تبدیل سوگواری به یک حرکت سازمان‌یافته بود. این مراسم، پایه‌ای برای شکل‌گیری آیین‌های جمعی شیعه شد.<ref>. شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۲۴۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ص۲۰۰.</ref> شواهد تاریخی نشان می‌دهد رجزخوانی عبدالله بن عوف‌احمر از توابین، به سنتی دیرپا مبدل شد که در دوره‌های بعد به‌صورت منقبت‌خوانی و حماسی‌خوانی در مراسم سوگواری تبلور یافت.<ref>. آژند، نمایش در دوره صفوی، ۱۳۸۵ش، ص۲۵.</ref>
این تحولات، شیعه را از مذهبی تقیه‌گرا به نیرویی فرهنگی سیاسی مسلط تبدیل کرد و از همین دوران است که مراسم عزاداری تحت‌عنوان هیئت‌های مذهبی علاوه بر بُعد مذهبی، به یکی از آئین­های ملی ایرانی مبدل شد.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۷۵.</ref>


===دوره آل‌بویه: پیدایش و شکل‌گیری ابتدایی هیئت‌ها و دسته‌ها===
===۶) دوره قاجار===


نخستین دسته‌های عزاداری به شکل منسجم و ده روزه در سال ۳۵۲ق به‌دستور معزالدوله دیلمی، حاکم شیعۀ آل‌بویه، پدید آمد.<ref>. ابن­اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۴۹؛ ابن­کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۱ق، ج۱۱، ص۲۴۳؛ شهرستانی، ۱۳۸۲ش، ص۲۰۶.</ref> در عاشورای ۳۵۲ق، عزای عمومی اعلام شد و مردم در قالب راه­اندازی دسته­های سوگواری، با پوشیدن لباس سیاه، تعطیلی بازارها و برپایی خیمه‌های عزا، آیین‌های سوگواری را به نمایش گذاشتند.<ref>. سیوطی، تاریخ خلفا، ۱۳۷۱ق، ص۴۰۱؛ جوزی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۱۹.</ref>
ویژگی‌های بارز این دوره شامل مردمی‌تر شدن مراسم، حضور پررنگ زنان، گسترش زمانی سوگواری و تشکیل هیئت‌های مذهبی به فراتر از محرم و تعمیم آن به ماه صفر و شرکت فعال حکومتیان در آیین‌ها بود.<ref>. آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۲۹۴.</ref> ظهور نشانه‌های اولیه بازتعریف نقش اجتماعی زنان در تعزیه در این دوره را می­توان به‌عنوان نقطۀ عطفی در مناسک مذهبی شیعی در نظر گرفت.<ref>. [https://jcrl.birjand.ac.ir/article_3061_83bff4dc35f87a7630334f82bd76b4bc.pdf برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین­های سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۰.]</ref> دولت پهلوی با اعمال سیاست‌های کنترل‌گرایانه مانند نظارت بر مراسم عزاداری، محدودیت برای وعاظ، تلاش کرد تا آیین‌های عاشورا را به ابزاری برای تثبیت قدرت خود تبدیل کند، اما هرگز نتوانست کاملاً مانع عزاداری‌های سیدالشهدا شود.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۷.</ref>


شواهد تاریخی دورۀ آل­بویه نشان‌دهندۀ مشارکت سازمان‌یافتۀ زنان در عزاداری‌های عمومی محرم با جلوه‌های نمادین مانند موی پریشان، صورت­های سیاه، لباس­های پاره، سیلی‌زنی به‌صورت و ولوله و هلهله، به‌عنوان الگویی از سوگواری جمعی شیعی است.<ref>. جوزی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۱۹.</ref> این دوره، نقطۀ عطفی در عمومی‌سازی عزاداری محرم بود. سنت عزاداری عاشورا تا پایان حاکمیت آل­بویه در ایران رواج داشت. در اوایل دورۀ سلجوقی علی‌رغم سخت‌گیری‌های سلجوقیان کمابیش در عراق و طبرستان با سیری نزولی استمرار داشت.<ref>. دورسون، دین و سیاست در دولت عثمانی، ۱۳۸۱ش، ص۱۴۴؛ ابن­کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۹2-۹3.</ref>
===۷) دوره انقلاب اسلامی===


در عصر سلجوقیان، زنان شیعه در روز عاشورا با مشارکت فعال در آیین‌های عاشورایی چون عزاداری، مرثیه‌سرایی، مقتل‌خوانی، تعزیه و مناقب‌خوانی، به خراشیدن صورت و نوحه‌سرایی می‌پرداختند. این سنت که ریشه در سوگواری اهل‌بیت پس از واقعۀ کربلا داشت، به‌ویژه در محلۀ کرخ بغداد تداوم یافت. در سال ۴۵۸ هجری، زنان کرخ علی‌رغم سرکوب حکومت (زندان و ممانعت خلیفه)، این آیین را احیا کردند، که بیانگر خودجوشی و مقاومت فرهنگی شیعیان است.<ref>. ابن­اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۵۰؛ ابن­کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۱ق، ج۱۱، ص۲۵۹.</ref>
انقلاب اسلامی آغازگر تحولی بنیادین از نظر کمی و کیفی در سازمان‌یابی هیئت‌های مذهبی شد، به‌طوری که هم تنوع و تکثر هیئت‌ها به‌رسمیت شناخته شد و هم ساختار سنتی این نهادها دچار دگرگونی اساسی شد.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۵.</ref> در نیمۀ دوم دهۀ ۱۳۷۰ش، تحولات عمیقی در ساختار و مؤلفه‌­های هویتی هیئت‌های مذهبی زنان، به شکل­‌گیری الگوهای نوین و متمایز از اشکال سنتی انجامید.<ref>. [https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356_6c8e1a475dddf68398657f98e3ada45b.pdf دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۷۳].</ref>


===دوره مغول: استقرار مکانی===
==گونه‌شناسی هیئت‌های مذهبی==


برخلاف محدودیت‌های دورۀ سلجوقی، در عصر مغول (سده‌های ۷-۸ق) مراسم عزاداری با رونق بی‌سابقه‌ای مواجه شد، به‌گونه‌ای که شاعران شیعه به سرودن مراثی و نوحه‌های سینه‌زنی پرداختند و حسینیه‌ها به‌عنوان نهادهای ثابت این آیین‌ها تثبیت شدند.<ref>. میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، ۱۳۶۳ش، ص۱۷؛ حجازی، حسین بن علی در آیینه شعر فارسی، ۱۳۸۲ش، ص۳۴.</ref>
از منظر سازمانی، هیئت‌ها بر اساس عواملی مانند نوع ساختار (سلسله‌مراتبی یا افقی)، ثبات فعالیت (دائمی یا موسمی)، پیچیدگی تشکیلاتی (ساده یا حرفه‌ای)، محل استقرار (شهری یا روستایی)، قدمت تاریخی و نسبت‌شان با نهادهای مذهبی یا سیاسی (وابسته یا مستقل) تفکیک می‌شوند.<ref>. [https://elmnet.ir/doc/10645524-22096 فرجی، بررسی کارکردهای هیئت‌های مذهبی در پیشگیری از جرم، ۱۳۹۲ش، ص38-40.]</ref> از جنبۀ مخاطب‌محور، هیئت‌ها بر اساس ویژگی‌های جمعیت­شناختی مخاطبان مانند جنسیت، گروه سنی، یا طبقۀ اجتماعی و نیز موضع‌گیری‌های ایدئولوژیک مانند سنت‌گرا، انقلابی، یا عامه‌پسند، تقسیم‌بندی می‌شوند.<ref>. [https://elmnet.ir/doc/10645524-22096 فرجی، بررسی کارکردهای هیئت‌های مذهبی در پیشگیری از جرم، ۱۳۹۲ش، ص۴0-۴3.]</ref>


===دوره تیموریان: رسمیت یافتن مجالس روضه­خوانی===
بر اساس مدل ساختاری-کارکردی، هیئت‌های مذهبی به چهار نوع کلی تقسیم می‌شوند:


در دورۀ تیموریان (سده‌های ۸-۹ق) نیز علی‌رغم حنفی‌مذهب بودن حکمرانان، سیاست تسامح مذهبی آنان زمینه را برای عنوان یافتن و گسترش مجالس عزاداری تحت نام «مجلس روضه‌خوانی» به‌عنوان شکلی سازمان‌یافته از سوگواری فراهم کرد.<ref>. صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۵2-۵4؛ جعفریان، تأملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۲۹۱؛ صفت­گل، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۶.</ref> کتاب روضة­الشهدا اثر ملاحسین واعظ کاشفی، مشتمل بر تاریخ مصیبت­های پیامبران و تفصیل احوال امامان شیعه، اولین مقتل به زبان فارسی بود.<ref>. صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۵۲۴.</ref>
'''۱) هیئت‌های سنتی،''' شامل زیرگروه‌های قدیمی مانند هیئت‌های مذهبی محلات تاریخی و تازه‌تأسیس با رویکرد بازتولید سنت‌ها در قالب‌های نو است.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.</ref>


===دوره صفویه: شکل‌گیری و تحول ابزارها، رسوم و آیین‌های نوین===
'''۲) هیئت‌های انقلابی، '''با سه مرحله تکاملیِ آغازین، پیش از انقلاب؛ دوران جنگ، با کارکرد تبلیغاتی-حماسی و پساجنگ، با گرایش به سیاست‌زدایی یا فعالیت‌های فرهنگی مورد توجه است.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.</ref>


دو تحول مهمی که در عهد صفویان در آیین عزاداری به‌وجود آمد؛ یکی رسمی و حکومتی شدن مجالس سوگواری و دیگری، ابزارمندشدن و نیز تعریف آیین‌ها و رسوم جدید عزاداری بود.<ref>. [https://www.shiitestudies.com/article_37031.html کشاورز و چلونگر، «تفسیر و تحلیل نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷۶.]</ref> در عصر شاه اسماعیل اول، عزاداری محرم فقط یک روز، فقط در روز عاشورا و منحصر به روضه­خوانی بود، که رونق کتاب‌هایی مانند «روضه‌الشهداء» کاشفی گواه این امر است.<ref>. میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، ۱۳۶۳ش، ص۸۰.</ref> شاه‌ عباس اول صفوی با نهادینه‌سازی مراسم عاشورا، آن را از آیینی مذهبی به پدیده‌ای فراگیر اجتماعی تبدیل کرد که به حضور همۀ زنان طبقات مختلف و حتی زنان روسپی اشاره شده است.<ref>. فیگوئروا، سفرنامه، 1363ش، ص309-310.</ref> شاه عباس اول با تبدیل عزاداری به «کارناوالی عمومی» در میدان‌های شهر و احداث حسینیه‌ها و تکایا، این آیین‌ها را به ابزاری برای انسجام اجتماعی و مشروعیت‌دهی سیاسی بدل کرد.<ref>. Calmard, “Shiei Ritual and Power”, 1996: p.142-143.</ref>
'''۳) هیئت‌های عامه‌پسند،''' شامل هیئت‌های خرد (محلی)، محوری (متمرکز بر شخصیت‌های کاریزماتیک) و انقلابی پاپ، ترکیبی از ایدئولوژی انقلابی و جذابیت‌های رسانه‌ای است.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.</ref>


عزاداری محرم و صفر در دورۀ صفویه به اوج رسید و مناسکی مانند ساخت حسینیه‌ها، تکایا، هیئت‌های مذهبی و دسته‌های عزاداری محصول این روند تکاملی بود. یکی از مأموریت­های این هیئت­های مذهبی، اعلام جدایی از خلافت بنی­عباس بود که در عصر صفویه احیا شد.<ref>. مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۸7-۸8.</ref> بنا بر گزارش­های تاریخی، در عصر شاه عباس اوّل و دوره­های پس از آن، در روز عاشورا هیئت‌های عزاداری پس از سوگواری در سطح شهر، در برابر مزار بزرگان صفوی،<ref>. اولئاریوس، سفرنامه، 1363ش، ص488.</ref> میدان­گاه­های اصلی شهر<ref>. فیگوئروا، سفرنامه،1363ش، ص311.</ref> و کاخ شاهی<ref>. دلاواله، سفرنامه،1370ش، ص71.</ref> اجتماع می­کردند. از این دوره به بعد، خصوصاً در زمان شاه صفی، هیئت‌های معمول عزاداری با ابزارها و آلات خاصی همانند عَلَم، کُتَل، توغ و بیرق زینت داده می‌شد. علاوه بر ابزار‌آلات جدید، آیین­های نوین در سلک آیین‌های عزاداری همانند «تیغ‌زنی»، «قفل‌زنی»، «سنگ‌زنی»، «قمه‌زنی»، «نخل­گردانی» و «تعزیه» تثبیت شده و رواج یافته بود.<ref>. اولئاریوس، سفرنامه، 1363ش، ص۱۱2-۱۱8.</ref> همچنین از این دوره، آمیختگی واقعه­خوانی توسط فقها و علما و دسته­گردانی و استفاده از طبل و سنج­زنی در هیئت­های مذهبی مشهود است.<ref>. آژند، نمایش در دوره صفوی، ۱۳۸۵ش، ص۸۷.</ref> مکان­هایی همانند سقاخانه‌ها، تكيه و حسينيه در دورۀ ميانۀ صفويه ساخته شد.<ref>. نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، 1361ش، ص9.</ref>
'''۴) شبه‌‌هیئت‌ها،''' نهادهای نوظهوری هستند که با حفظ ظواهر هیئت‌ها مانند مداحی، کارکردی تجاری یا سرگرمی‌محور دارند.


اگرچه برخی روحانیون با بدعت‌های آیینی مخالف بودند، غالباً به دلایل سیاسی سکوت کردند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۷۳.</ref> این تحولات، شیعه را از مذهبی، تقیه‌گرا به نیرویی فرهنگی-سیاسی مسلط تبدیل کرد و از همین دوران است که مراسم عزاداری تحت عنوان هیئت­های مذهبی علاوه بر بُعد مذهبی، وجهۀ ملی یافت و به یکی از آیین­های ملی-ایرانی تبدیل شد.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۷۵.</ref> سرانجام با تکامل هرچه بیشتر تلفیق دسته‌­گردانی و روضه­‌خوانی در دورۀ زندیه زمینه­‌های شکل‌­گیری تعزیه­‌خوانی (شبیه­‌خوانی) فراهم شد.<ref>. آژند، نمایش در دوره صفوی، ۱۳۸۵ش، ص۸۷.</ref>
این تقسیم‌بندی نشان می‌دهد که هیئت‌های مذهبی صرفاً نهادهای عبادی نیستند، بلکه بازتابی از تحولات اجتماعی-سیاسی و تغییر ذائقه‌های فرهنگی در ایران معاصر هستند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.</ref>
 
===دوره قاجار: گسترش و تعالی آیین‌های مذهبی در بستر اجتماعی===
 
اگرچه مجالش عزادارای در دوره قاجار تداوم سنت‌های صفوی بود، اما از حیث شکل و محتوا دچار دگرگونی‌های اساسی شد. این دوره شاهد نوآوری‌هایی همچون تشکیل هیئت‌های مذهبی و مراسمی مانند چهل منبر و چهل شمع، تعزیه‌خوانی و تأسیس تکایا و حسینیه­های اختصاصی بود. ویژگی‌های بارز این دوره شامل مردمی‌تر شدن مراسم، حضور پررنگ زنان، گسترش زمانی سوگواری و تشکیل هیئت­های مذهبی به فراتر از محرم و تعمیم آن به ماه صفر و شرکت فعال حکومتیان در آیین‌ها بود.<ref>. آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۲۹۴.</ref>  


هیئت‌های مذهبی به‌عنوان یکی از شبکه‌های سازمان‌دهنده اجتماعی، در شکل‌گیری نهضت مشروطه نقش محوری ایفا کردند که از جمله کارکردهای سیاسی آن‌ها می‌توان به نقش رسانه­ای، کانون برگزاری اجتماعات سیاسی، فرهنگ شفاهی و نقد قدرت حاکم اشاره کرد.<ref>. [https://jms.ihu.ac.ir/article_207173.html باقری­نیا و غفاری هشجین، «نقش سیاسی هیئت‌های مذهبی در روند شکل‌گیری نهضت مشروطیت»، ۱۴۰۰ش، ص۸۱.]</ref>
==گونه‌شناسی هیئت‌های مذهبی زنانه==


دولت پهلوی با اعمال سیاست‌های کنترل‌گرایانه مانند نظارت بر مراسم عزاداری، محدودیت برای وعاظ و ممانعت از حضور اروپائیان، تلاش کرد تا آیین‌های عاشورا را به ابزاری برای تثبیت قدرت خود تبدیل کند. اگرچه این اقدامات توانست تا حدی برگزاری مراسم را محدود سازد، اما هرگز نتوانست کاملاً مانع عزاداری‌های سیدالشهدا و تشکیل هیئت‌های مذهبی شود.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۷.</ref>
===۱) هیئت‌های سنتی===


===دوره انقلاب اسلامی: دگرگونی ساختاری و کارکردی هیئت‌های مذهبی===
هیئت‌های سنتی در طی سال، به‌صورت دوره­ای یا دهه­ای، در منازل یا حسینیه­های شخصی و یا مساجد برپا می­شوند.<ref>. [https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356_6c8e1a475dddf68398657f98e3ada45b.pdf دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۷۸].</ref> در این نوع هیئت­ها با محوریت سخنرانی‌های اعتقادی، اخلاقی و فقهی، بر روضه­خوانی و ادعیه­خوانی تاکید می‌شود.<ref>. [https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356_6c8e1a475dddf68398657f98e3ada45b.pdf دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۸].</ref>


پیروزی انقلاب اسلامی آغازگر تحولی بنیادین از نظر کمی و کیفی در سازمان‌یابی هیئت‌های مذهبی شد، به‌طوری که هم تنوع و تکثر هیئت‌ها به‌رسمیت شناخته شد و هم ساختار سنتی این نهادها دچار دگرگونی اساسی شد.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۵.</ref>
===۲) هیئت‌های مذهبی نوین===


==گونه‌شناسی هیئت‌های مذهبی==
گروه‌های مذهبی نوین، ضمن حفظ هویت دینی خود، به‌دلیل ناسازگاری با ساختارهای سنتی، از هیئت‌های مرسوم فاصله گرفته‌اند و با کنار گذاشتن برخی هنجارهای رایج به بازتعریف دین به مثابۀ نظامی شخصی‌شده و سازگار با ارزش‌های مدرن پرداخته‌اند. این نوع از هیئت‌های مذهبی از دو دسته هیئت‌های عامه­پسند نوین و معرفت­گرا تشکیل شده­اند.<ref>. [https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356_6c8e1a475dddf68398657f98e3ada45b.pdf دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۸].</ref>


هیئت‌های مذهبی به‌عنوان نهادهای اجتماعی-فرهنگی، بر اساس معیارهای سازمانی و مخاطب‌محور قابل طبقه‌بندی هستند.
'''الف) هیئت‌های عامه­‌پسند زنانه نوین؛''' انگیزۀ مشارکت زنان در این هیئت­ها با انگیزۀ زنان در هیئت‌های سنتی همانندی بسیار دارد. هیئت‌های نوین عامه‌پسند با جایگزینی نقش مداحان به‌جای سخنرانان و ترکیب موسیقی با مناسک دینی، الگوی جدیدی از دینداری ارائه می‌دهند. در این نگرش، دین بیشتر بر ارزش‌های انسان‌دوستانه و خیرخواهانه تأکید دارد تا احکام فقهی، به‌طوری‌که حتی مراکز خدماتی به مکان‌های معنوی تبدیل می‌شوند. این هیئت‌ها با پذیرش ارزش‌های مدرن، الگویی از دینداری دنیوی‌شده را نمایندگی می‌کنند که با «جنبش‌های تأییدکننده جهان» همخوانی دارد.<ref>. [https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356_6c8e1a475dddf68398657f98e3ada45b.pdf دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص85-86].</ref>


از منظر سازمانی، هیئت‌ها بر اساس عواملی مانند نوع ساختار (سلسله‌مراتبی یا افقی)، ثبات فعالیت (دائمی یا موسمی)، پیچیدگی تشکیلاتی (ساده یا حرفه‌ای)، محل استقرار (شهری یا روستایی)، قدمت تاریخی و نسبت‌شان با نهادهای مذهبی یا سیاسی (وابسته یا مستقل) تفکیک می‌شوند. به‌عنوان مثال، هیئت‌های سنتیِ قدیمی عمدتاً در بافت‌های تاریخی شهرها با ساختاری غیررسمی و متکی بر شبکه‌های محلی فعالیت می‌کنند، در حالی که هیئت‌های انقلابی از پیچیدگی تشکیلاتی بیشتری برخوردارند و اغلب با نهادهای رسمی مانند بسیج یا مساجد مرتبط هستند.<ref>. [https://elmnet.ir/doc/10645524-22096 فرجی، بررسی کارکردهای هیئت­های مذهبی در پیشگیری از جرم، ۱۳۹۲ش، ص38-۴۰.]</ref>
'''ب) هیئت‌های معرفت­‌گرا؛''' هیئت‌های معرفت‌گرا با ترکیبی از ویژگی‌های سنتی و نوین، الگویی ترکیبی از دینداری را ارائه می‌دهند. این مجالس که عمدتاً توسط زنان طبقۀ متوسط و بالای تحصیل‌کرده برگزار می‌شوند، با حفظ ساختار سخنرانی/مداح در سوگواری‌ها و اضافه شدن دف‌زن در جشن‌ها، گفتمانی عرفانی-معرفت‌محور مبتنی بر منابع دینی اصیل را دنبال می‌کنند. اگرچه شکل‌ اجرا و استفاده از زیبایی‌شناسی مدرن آنها را به هیئت‌های نوین نزدیک می‌کند، اما محتوای عمیق‌تر و رویکرد عقلانی-عرفانی، تمایز اصلی آنها از هیئت‌های عامه‌پسند است. این هیئت‌ها با حفظ جنبه‌های عاطفی سنتی، احکام فقهی را نادیده نمی‌گیرند، اما بر ایمان فردی و معرفت باطنی تأکید بیشتری دارند.<ref>. [https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356_6c8e1a475dddf68398657f98e3ada45b.pdf دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۲].</ref>


از جنبۀ مخاطب‌محور، هیئت‌ها بر اساس ویژگی‌های جمعیت­شناختی مخاطبان مانند جنسیت، گروه سنی یا طبقه اجتماعی و نیز موضع‌گیری‌های ایدئولوژیک مانند سنت‌گرا، انقلابی یا عامه‌پسند، تقسیم‌بندی می‌شوند. برای نمونه، هیئت‌های عامه‌پسند (پاپ) با بهره‌گیری از عناصر جذابیت‌زا مانند موسیقی مدرن یا رسانه‌های دیجیتال، هدف جذب قشر جوان و طبقات متوسط شهری را دنبال می‌کنند، در حالی که هیئت‌های سنتی بیشتر بر مخاطبان مسن‌تر و پایبند به آیین‌های کهن تمرکز دارند.<ref>. [https://elmnet.ir/doc/10645524-22096 فرجی، بررسی کارکردهای هیئت­های مذهبی در پیشگیری از جرم، ۱۳۹۲ش، ص۴0-۴3.]</ref>
===۳) شبه هیئت‌ها===


بر اساس مدل ساختاری-کارکردی، هیئت‌های مذهبی به چهار نوع کلی تقسیم می‌شوند:
پدیده‌های نوظهوری مانند «والنتاین محرم» یا «حسین پارتی» را می‌توان در زمرۀ «شبه‌هیئت‌ها» طبقه‌بندی کرد. این گردهمایی‌های جوانان با ویژگی‌های منحصربه‌فردی همراه است: حضور فعال و آشکار زنان به‌صورت مستقیم، ترکیب نامتعارف عناصر مذهبی و مدرن و ماهیت اعتراض‌آمیز که بازتابی از تأثیرپذیری از سبک زندگی جوانان معاصر است. این پدیده‌ها را می‌توان نمونۀ‌ تندروی هیئت‌های عامه‌پسند دانست که با شکستن مرزهای سنتی، الگویی کاملاً غیررسمی و دگرگون‌شده از مشارکت مذهبی جوانان ارائه می‌دهند.<ref>. [https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356_6c8e1a475dddf68398657f98e3ada45b.pdf دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص83-84].</ref>


'''۱) هیئت‌های سنتی:''' ('''سنتی تام / سنتی امروزی)؛''' شامل زیرگروه‌های قدیمی مانند هیئت‌های مذهبی محلات تاریخی و تازه‌تأسیس با رویکرد بازتولید سنت‌ها در قالب‌های نو.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.</ref>
==نقش زنان در هیئت‌های مذهبی ایران==


'''۲) هیئت‌های انقلابی: (انقلابی اولیه / انقلابی دوران جنگ / انقلابی دوران پس از جنگ)؛ '''با سه مرحلۀ تکاملیِ آغازین (پیش از انقلاب)، دوران جنگ (با کارکرد تبلیغاتی-حماسی) و پساجنگ (با گرایش به سیاست‌زدایی یا فعالیت‌های فرهنگی).<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.</ref>
برخی بر این باورند که آئین‌های باستانی ریشه در اساطیر کشاورزی دارد که با پیوند نمادین زن به‌عنوان نماد باروری و عناصری مانند باران و گریه به‌عنوان نشانه‌های حیات­بخشی، از منظر اسطوره، با جنسیت زنانه پیوند می­خورد.<ref>. برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین­های سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۵.</ref>


'''۳) هیئت‌های عامه‌پسند (پاپ): (عمومی / خصوصی / عامه­ پسند انقلابی)؛''' شامل هیئت‌های خرد (محلی)، محوری (متمرکز بر شخصیت‌های کاریزماتیک) و انقلابی پاپ (ترکیبی از ایدئولوژی انقلابی و جذابیت‌های رسانه‌ای).<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.</ref>
از منظر آنها در دورۀ صفویه، با رسمیت یافتن تشیع، نقش زنان تحت‌الشعاع اهداف تبلیغاتی حکومت قرار گرفت و در عصر قاجار، مشارکت فعال زنان در تعزیه به‌عنوان ابزاری برای مشروعیت‌سازی حکومت و ایجاد پیوند بین دولت و مردم مورد توجه قرار گرفت.<ref>. برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین­های سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۵.</ref>


'''۴) شبه ‌هیئت‌ها؛''' نهادهای نوظهوری که با حفظ ظواهر هیئت‌ها (مانند مداحی)، کارکردی تجاری یا سرگرمی‌محور دارند. این دسته بازتابی از جامعه‌پذیری مذهب در عصر جهانی‌شدن است.
در این دیدگاه مشارکت زنان در آیین‌های سوگواری، به واکنشی ناخودآگاه به محدودیت‌های تاریخی جنسیتی تقلیل می‌یابد. نقش خودآگاهی زنان و حقایق معنوی را در مشارکت زنان در هیئت‌های مذهبی نادیده می‌گیرد.<ref>. برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین­های سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۵.</ref>


این تقسیم‌بندی نشان می‌دهد که هیئت‌های مذهبی صرفاً نهادهای عبادی نیستند، بلکه بازتابی از تحولات اجتماعی-سیاسی و تغییر ذائقه‌های فرهنگی در ایران معاصر هستند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.</ref>
==ارکان هیئت‌های مذهبی==


==ارکان و اجزای تشکیل‌دهنده هیئت‌های مذهبی==
'''۱) سازمان:''' الگوی سازمانی مجالس آیینی شیعی متناسب با شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر دوره، اشکال متفاوتی را تجربه کرده‌ است. روند کلی این تغییرات تکاملی بوده اما برخی از نهادها افول کارکردی را تجربه کرده است.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹2-۲۹3.</ref>


هیئت‌های مذهبی به‌عنوان نهادهای اجتماعی-دینی، متشکل از ارکان اصلی و نمادهای هویتی هستند که در تعامل با یکدیگر، کارکردهای فرهنگی، مذهبی و گاه سیاسی این نهادها را شکل می‌دهند. سازمان، سخنرانان (واعظان)، ستایشگران (مداحان و مرثیه‌سرایان)، مخاطبان و کارکرد به همراه نمادهایی مانند مکان (حسینیه/مسجد) و ابزارهای آیینی (مانند پرچم‌ها و علم‌ها)، ساختار هیئت‌ها را تعیین می‌کنند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹2-۲۹3.</ref>
'''۲) سخنرانان: '''واعظان به‌عنوان انتقال‌دهندگان معارف دینی، نقش محوری در هدایت گفتمان هیئت دارند. این گروه عمدتاً از روحانیونی تشکیل می‌شوند که با تسلط بر ادبیات مذهبی و مهارت‌های خطابه، به تبیین مفاهیم اسلامی می‌پردازند. جایگاه منبر در هیئت‌ها چنان است که حتی مراجع تقلید نیز گاه به این نقش وارد شده‌اند، همانند شیخ جعفر شوشتری یا مرحوم حاج آقا رضا همدانی که ترکیبی از علم فقهی و هنر وعظ را ارائه می‌کردند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹6-۲۹7.</ref>


===۱) سازمان===
'''۳) مداحان: '''مداحان با استفاده از هنر شعر و آواز، به بازنمایی حماسه‌های عاشورایی و مدایح اهل‌بیت می‌پردازند. در گذشته، این نقش بر عهدۀ‌ شاعران بود که هم سروده و هم اجرا می‌کردند، اما با گذشت زمان، جدایی حوزهۀ شاعری از مداحی موجب تخصصی‌تر شدن هر دو عرصه شد.<ref>. هادیمنش، آیین ستایشگری در اصول و روش مداحی، ۱۳۸۱ش، ص۳۷.</ref>


تحلیل سیر تحول تاریخی مجالس آیینی شیعی حاکی از آن است که این نهادها از الگوی سازمانی واحد و ثابتی تبعیت نکرده‌اند، بلکه متناسب با تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر دوره، اشکال متفاوتی از سازمان‌یابی را تجربه کرده‌اند. اگرچه در یک نگاه کلان، این روند عمدتاً تکاملی ارزیابی می‌شود، اما شواهد نشان می‌دهد که در دورۀ معاصر، برخی از این نهادها با افول کارکردی یا ساختاری مواجه شده‌اند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹2-۲۹3.</ref>
'''۴) مخاطبان: '''مخاطبان، نه‌تنها مصرف‌کنندۀ‌ پیام‌های هیئت هستند، بلکه با بازخوردهای خود مانند اشک یا سکوت معنوی بر کیفیت اجرای سخنرانان و مداحان تأثیر می‌گذارند. سطح سواد دینی و انتظارات مخاطبان، برنامه‌ریزی هیئت‌ها را جهت‌دهی می‌کند. برای مثال، هیئت‌های دانشگاهی معمولاً به مباحث تحلیلی‌تر تمایل دارند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۵.</ref>


===۲) سخنرانان (واعظان)===
==کارکردهای هیئت‌های مذهبی==
 
سخنرانان به‌عنوان انتقال‌دهندگان معارف دینی، نقش محوری در هدایت گفتمان هیئت دارند. این گروه عمدتاً از روحانیونی تشکیل می‌شوند که با تسلط بر ادبیات مذهبی و مهارت‌های خطابه، به تبیین مفاهیم اسلامی می‌پردازند. جایگاه منبر در هیئت‌ها چنان است که حتی مراجع تقلید نیز گاه به این نقش وارد شده‌اند، همانند شیخ جعفر شوشتری یا مرحوم حاج آقا رضا همدانی که ترکیبی از علم فقهی و هنر وعظ را ارائه می‌کردند. امروزه سخنرانان بر اساس سطح دانش مخاطبان، محتوای خود را از مباحث ساده اخلاقی تا تحلیل‌های پیچیده عقیدتی تنظیم می‌کنند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹6-۲۹7.</ref>
 
===۳) ستایشگران (مداحان و مرثیه‌سرایان)===


ستایشگران با استفاده از هنر شعر و آواز، به بازنمایی حماسه‌های عاشورایی و مدایح اهل‌بیت می‌پردازند. در گذشته، این نقش بر عهدۀ شاعران بود که هم سروده و هم اجرا می‌کردند، اما با گذشت زمان، جدایی حوزۀ شاعری از مداحی موجب تخصصی‌تر شدن هر دو عرصه شد. مداحان امروزی با بهره‌گیری از ملودی‌های متنوع و ابزارهای رسانه‌ای، نقش مهمی در جذب مخاطبان جوان ایفا می‌کنند. با این حال، چالش‌هایی مانند کم‌رنگ شدن محتوای شعری یا تجاری‌شدن مرثیه‌خوانی نیز از موضوعات مورد بحث در این حوزه است.<ref>. هادی‌منش، آیین ستایشگری در اصول و روش مداحی، ۱۳۸۱ش، ص۳۷.</ref>
هیئت‌های مذهبی دارای کارکردهای چندبُعدی و سطوح مختلف عملکردی در حوزه‌های فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در دو سطح آشکار و پنهان هستند.<ref>. ریتزر، نظریه­های جامعه­شناختی در دوران معاصر،۱۳۸۰ش، ص۱47-۱51.</ref> کارکردهای آشکار عمدتاً شامل بازتولید گفتمان دینی، تقویت باورهای مذهبی،<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۸7-۲۸8.</ref> ایفای نقش سیاسی در چارچوب گفتمان رسمی و ارائۀ الگوهای رفتاری اسلامی می‌شود.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۸0-۲۸6.</ref>  


===۴) مخاطبان===
در سطح کارکردهای پنهان، این تشکل‌ها به تقویت انسجام ساختاری جامعه از طریق ایجاد همبستگی اجتماعی، تثبیت و بازتولید نظام ارزشی-اخلاقی، حفظ الگوهای فرهنگی جامعه، تأمین نیازهای فراغتی و نیز ایفای نقش روان‌شناختی در تسکین رنج‌های فردی و جمعی می‌پردازند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲88-۲92.</ref>


مخاطبان به‌عنوان رکن سوم، نه‌تنها مصرف‌کنندۀ پیام‌های هیئت هستند، بلکه با بازخوردهای خود مانند اشک یا سکوت معنوی بر کیفیت اجرای سخنرانان و مداحان تأثیر می‌گذارند. سطح سواد دینی و انتظارات مخاطبان، برنامه‌ریزی هیئت‌ها را جهت‌دهی می‌کند. برای مثال، هیئت‌های دانشگاهی معمولاً به مباحث تحلیلی‌تر تمایل دارند، در حالی که هیئت‌های محلی ممکن است بر جنبه‌های عاطفی و سنتی تأکید کنند.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۵.</ref>
هیئت‌های مذهبی زنان از جنبۀ دینی، موجب تقرب به خدا و افزایش آگاهی بیشتر از قرآن و احکام دین و زندگی ائمه، از بعد اجتماعی، موجب تحکیم روابط خانوادگی (صله رحم) و سازماندهی کمک‌های مردمی و از نظر روانی، موجب کاهش استرس و ایجاد آرامش شده و در حوزۀ خانواده به بهبود روابط زوجین، والدین و فرزندان و تسهیل ازدواج یاری می‌رسانند.<ref>. [https://ensani.ir/file/download/article/20180210171717-9798-183.pdf خاکسارفرد و سوری، «فهم پدیدارشناسانه تجربه­زیسته زنان از حضور در مجالس مذهبی زنانه»، ۱۳۹۶ش، ص۱۸۰.]</ref>


==کارکردهای هیئت‌های مذهبی==
==چالش‌ها==


هیئت‌های مذهبی به‌عنوان نهادهای اجتماعی-دینی، دارای کارکردهای چندبُعدی و سطوح مختلف عملکردی در حوزه‌های فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هستند. از منظر جامعه‌شناختی، این نهادها همزمان دارای کارکردهای آشکار (مانیفست) و پنهان (لاتنت) هستند.<ref>. ریتزر، نظریه­های جامعه­شناختی در دوران معاصر،۱۳۸۰ش، ص۱47-۱51.</ref> کارکردهای آشکار عمدتاً شامل بازتولید گفتمان دینی، تقویت باورهای مذهبی،<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۸7-۲۸8.</ref> ایفای نقش سیاسی در چارچوب گفتمان رسمی و ارائه الگوهای رفتاری اسلامی می‌شود.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۸0-۲۸6.</ref>
ساختار مردمی و غیردولتی هیئت‌های مذهبی در صورت فقدان نظارت و کنترل می‌تواند به بروز آسیب‌هایی مثل قمه‌زنی، ترویج شمایل‌نگاری غیرمتعارف، استفاده از موسیقی‌های نامناسب، رواج روضه‌های ساختگی، تعابیر غلوآمیز و خرافات می‌شود. همچنین عدم آشنایی با فقه عزاداری، ترویج عرفان‌های کاذب و ارائۀ تصویر افراطی از شیعیان در رسانه‌ها می‌تواند به تضعیف جایگاه هیئت‌های مذهبی بینجامد.<ref>. [https://ensani.ir/file/download/article/1608544691-9959-99-8.pdf بابایی و همکاران، «تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیئت‌های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»، ۱۳۹۶ش، ص۲۳.]</ref>
 
در سطح کارکردهای پنهان، این تشکل‌ها به تقویت انسجام ساختاری جامعه از طریق ایجاد همبستگی اجتماعی، تثبیت و بازتولید نظام ارزشی-اخلاقی، حفظ الگوهای فرهنگی جامعه، تأمین نیازهای فراغتی و نیز ایفای نقش روان‌شناختی در تسکین رنج‌های فردی و جمعی می‌پردازند. این دو سطح کارکردی در تعامل دیالکتیکی، نقش این نهادها را در حفظ تعادل اجتماعی و بازتولید فرهنگی برجسته می‌سازد.<ref>. مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲88-۲92.</ref>
 
با این حال، ساختار مردمی و غیردولتی هیئت‌های مذهبی در صورت فقدان نظارت و کنترل کارشناسی می‌تواند به بروز آسیب‌هایی منجر شود که تهدیدی برای نظام فرهنگی اسلامی محسوب می‌شود. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به مواردی همچون قمه‌زنی، ترویج شمایل‌نگاری غیرمتعارف، استفاده از موسیقی‌های نامناسب، رواج روضه‌های ساختگی، تعابیر غلوآمیز و خرافات اشاره کرد. همچنین عدم آشنایی با فقه عزاداری، ترویج عرفان‌های کاذب و ارائۀ تصویر افراطی از شیعیان در رسانه‌ها از دیگر چالش‌های پیش‌روی این نهادها است که در صورت بی‌توجهی می‌تواند به جای تقویت، به تضعیف جایگاه هیئت‌های مذهبی بینجامد.<ref>. [https://ensani.ir/file/download/article/1608544691-9959-99-8.pdf بابایی و همکاران، «تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیئت­های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»، ۱۳۹۶ش، ص۲۳.]</ref>


==پانویس==  
==پانویس==  
خط ۱۳۳: خط ۱۲۴:
*ابن­کثیر، ابوافداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
*ابن­کثیر، ابوافداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
*
*
*الابجدی، المنجد، فرهنگ ابجد عربی-فارسی، ترجمه رضا مهیار، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۰ش.
*اولئاریوس، آدام، سفرنامه (بخش ایران)، ترجمه احمد به‌پور، تهران، سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363ش.
*
*اولئاریوس، آدام، سفرنامه (بخش ایران)، ترجمه احمد به‌پور، تهران، ابتکار، 1363ش.
*
*
*بابایی، عباس و همکاران، «تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیأت­های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات راهبردی بسیج، سال۲۰، شماره ۷۵، ۱۳۹۶ش.
*بابایی، عباس و همکاران، «تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیأت­های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات راهبردی بسیج، سال۲۰، شماره ۷۵، ۱۳۹۶ش.
*
*
*باقری­نیا، حدیث و غفاری هشجین، زاهد، «نقش سیاسی هیئت‌های مذهبی در روند شکل‌گیری نهضت مشروطیت»، دوره ۷، شماره ۴، ۱۴۰۰ش.
*برزوئیان، مرضیه و خاکی، محمدرضا، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین‌های سوگواری در ایران»، فرهنگ و ادبیات آیینی، دوره ۳، شماره ۱، ۱۴۰۳ش.
*
*
*جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
*جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
خط ۱۴۶: خط ۱۳۵:
*
*
*حجازی، سیدعلیرضا، حسین بن علی در آیینه شعر فارسی، قم، فارس الحجاز، ۱۳۸۲ش.
*حجازی، سیدعلیرضا، حسین بن علی در آیینه شعر فارسی، قم، فارس الحجاز، ۱۳۸۲ش.
*
*خاکسارفرد، عطیه و سوری، صدیقه، «فهم پدیدارشناسانه تجربه­زیسته زنان از حضور در مجالس مذهبی زنانه»، راهبرد فرهنگ، شماره ۳۷، ۱۳۹۶ش.
*
*
*خطیب بغدادی، ابی­بکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
*خطیب بغدادی، ابی­بکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
*
*
*دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمه شعال‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1370ش.
*دستوری، مژگان، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال ۸، شماره ۱، ۱۳۸۹ش.
*
*دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمه شعال‌الدین شفا، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1370ش.
*
*
*دورسون، داود، دین و سیاست در دولت عثمانی، ترجمه منصوره حسینی و داود وفائی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱ش.
*دورسون، داود، دین و سیاست در دولت عثمانی، ترجمه منصوره حسینی و داود وفائی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱ش.
*
*رازی قزوینی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، نقض، تصحیح میرجلال­الدین محدث ارموی، به کوشش محمدحسین درایتی، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۱ش.
*
*
*ریتزر، جورج، نظریه­های جامعه­شناختی در دوران معاصر، تهران، علمی، ۱۳۸۰ش.
*ریتزر، جورج، نظریه­های جامعه­شناختی در دوران معاصر، تهران، علمی، ۱۳۸۰ش.
خط ۱۶۵: خط ۱۶۰:
*صفت­گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا، ۱۳۸۱ش.
*صفت­گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا، ۱۳۸۱ش.
*
*
*فرجی، جهانگرد، بررسی کارکردهای هیئت­های مذهبی در پیشگیری از جرم، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، دانشگاه قم، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۲ش.
*فرجی، جهانگرد، بررسی کارکردهای هیئت‌های مذهبی در پیشگیری از جرم، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، دانشگاه قم، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۲ش.
*
*
*فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.
*فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.
خط ۱۷۶: خط ۱۷۱:
*
*
*محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، ۱۳۷۸ش.
*محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، ۱۳۷۸ش.
*
*مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، صدرا، ۱۳۸۱ش.
*
*
*مظاهری، محسن، رسانه شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین­الملل، ۱۳۸۷ش.
*مظاهری، محسن، رسانه شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین­الملل، ۱۳۸۷ش.
خط ۱۹۰: خط ۱۸۳:
*
*
*هادی‌منش، ابوالفضل، آیین ستایشگری در اصول و روش مداحی، قم، مشهور، ۱۳۸۱ش.
*هادی‌منش، ابوالفضل، آیین ستایشگری در اصول و روش مداحی، قم، مشهور، ۱۳۸۱ش.
*
*Calmard, Jean (1996), “Shiei Ritual and Power” in: Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. Edited by Charles Melville. London and New York: IB Tauris and Co.


[[رده: ویکی‌جنسیت]]
[[رده: ویکی‌جنسیت]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ تیر ۱۴۰۴، ساعت ۱۸:۵۸

هیئت‌های مذهبی، تشکل‌های مردمی با هدف برگزاری مراسم‌های دینی.

هیئت‌های مذهبی، تشکل‌هایی مردمی و دینی هستند که با هدف ترویج فرهنگ قرآن و عترت و زنده نگه‌داشتن سنت‌های مذهبی، به‌ویژه عزاداری برای اهل‌بیت، به برگزاری مراسم و فعالیت‌های مذهبی در مناسبت‌های مختلف مانند اعیاد و روزهای ولادت یا شهادت ائمه و اهل‌بیت می‌پردازند. این هیئت‌ها معمولاً ساختاری مردمی دارند و معمولاً حول محور امامان شیعه، به‌ویژه امام حسین، فعالیت می‌کنند.

تعریف هیئت مذهبی

هیئت‌های مذهبی، تشکل‌های مردمی خودجوشی هستند که به‌منظور برگزاری مراسم‌های دینی تشکیل می‌شوند و با گستره‌ای از معانی رابطه داشته[۱] و با هدف زنده‌نگه‌داشتن آیین‌های مذهبی، به‌ویژه عزاداری‌های مذهبی در ماه‌های محرم و صفر، شکل می‌گیرند.[۲] این تشکل‌ها با ساختاری مبتنی بر نقش‌های «واعظ» و «ذاکر» و از طریق آیین‌های جمعی نظیر سینه‌زنی و روضه‌خوانی به بازتولید معنویّت و انسجام اجتماعی می‌پردازند. هیئت‌ها علاوه بر کارکرد اصلیِ سوگواری یا شادمانی مذهبی، نقش‌های فرهنگی، آموزشی و حمایتی را نیز در جوامع محلی ایفا می‌کنند.[۳]

انواع هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های مذهبی، تحت تأثیر عوامل اجتماعی، مذهبی و فرهنگی، گاهی به‌صورت کاملا جداگانه برای مردان و زنان شکل می‌گیرند، در حالی‌که در برخی دیگر از هیئت‌ها، حضور زنان به‌صورت محدودتر، به‌عنوان شرکت‌کننده پذیرفته شده است.[۴] شکل غالب جلسه­های زنانه شامل مجالس روضه‌خوانی و مداحی، جلسه­های وعظ و خطابه، سفره­های نذری، زیارت­نامه خوانی و دعا، گفتن احکام و تفسیر قرآن و بزرگداشت مناسبت­ها است.[۵]

تاریخچه هیئت‌های مذهبی

۱) از عاشورا تا توابین

تاریخچۀ عزاداری بر سیدالشهدا به عزاداری زنان بنی‌هاشم و اهل‌بیت در کوفه، شام، کربلا و مدینه باز می‌گردد.[۶] امام سجاد با ورود کاروان اسرا به مدینه، اولین مراسم رسمی عزاداری را سازماندهی کرد.[۷] نخستین مجالس تعزیت رسمی توسط توابین در سال ۶۵ق، بر مزار امام حسین برگزار شد.[۸] رجزخوانی عبدالله بن عوف از توابین، به سنتی دیرپا مبدل شد که در دوره‌های بعد به‌صورت منقبت‌خوانی و حماسی‌خوانی تبلور یافت.[۹]

۲) دوره آل‌­بویه و سلجوقیان

نخستین دسته‌های عزاداری به شکل منسجم و ده روزه به دستور معزالدوله، حاکم آل‌بویه پدید آمد.[۱۰] در عاشورای سال ۳۵۲ق، عزای عمومی اعلام شد و مردم در قالب دسته­های سوگواری، با پوشیدن لباس سیاه، تعطیلی بازارها و برپایی خیمه‌های عزا، آیین‌های سوگواری را به نمایش گذاشتند.[۱۱] مشارکت سازمان‌یافته زنان در عزاداری‌های عمومی محرم در این دوره با جلوه‌های نمادین (صورت­های سیاه، لباس­های کهنه، سیلی‌زنی به‌صورت و ولوله و هلهله) به‌عنوان الگویی از سوگواری جمعی است.[۱۲]

سنت عزاداری عاشورا در اوایل دورۀ سلجوقی علی‌رغم سخت‌گیری‌های سیاسی کمابیش در عراق و طبرستان استمرار داشت.[۱۳] در عصر سلجوقیان، تأکید بر شیون و خودزنی زنان در آیین­های سوگواری در منابع این دوره مشهود است. زنان شیعه در روز عاشورا با مشارکت فعال در آیین‌های عاشورایی به خراشیدن نمادین صورت و نوحه‌سرایی می‌پرداختند.[۱۴] این سنت در محلۀ کرخ بغداد تداوم یافت. در سال ۴۵۸ق، زنان کرخ علی‌رغم سرکوب حکومت این آیین را احیا کردند.[۱۵]

۳) دوره مغول

در عصر مغول مراسم عزاداری با رونق بی‌سابقه‌ای مواجه شد، به‌گونه‌ای که شاعران شیعه به سرودن مراثی و نوحه‌های سینه‌زنی پرداختند و حسینیه‌ها به‌عنوان نهادهای ثابت این آیین‌ها تثبیت شدند.[۱۶]

۴) دوره تیموریان

در دورۀ تیموریان نیز علی‌رغم حنفی‌مذهب بودن حکمرانان، سیاست تسامح مذهبی آنان زمینه را برای عنوان یافتن و گسترش مجالس عزاداری تحت نام «مجلس روضه‌خوانی» به‌عنوان شکلی سازمان‌یافته از سوگواری فراهم کرد.[۱۷]

۵) دوره صفویه

در عهد صفویان، رسمی شدن مجالس سوگواری و ابزارمندشدن و نیز تعریف آئین‌ها و رسوم جدید عزاداری ظهور یافت.[۱۸] در عصر شاه اسماعیل اول، عزاداری محرم فقط در روز عاشورا و منحصر به روضه­خوانی بود که رونق کتاب‌هایی مانند «روضه‌الشهداء» کاشفی گواه بر این امر است.[۱۹] در این دوره، زنان بیشتر به مراسم روضه­خوانی­ها هدایت شده­اند و حذف یا کمرنگ شدن حضور زنان در دسته­های عزاداری، نشانۀ سیاسی شدن آیین­های دسته­وری است. شاه‌ عباس اول صفوی با نهادینه‌سازی مراسم عاشورا، آن را از آیینی مذهبی به پدیده‌ای فراگیر اجتماعی تبدیل کرد که به حضور همۀ زنان طبقات مختلف در آن منجر شد.[۲۰]

در عصر شاه عباس اوّل و دوره­های پس از آن، در روز عاشورا هیئت‌های عزاداری پس از سوگواری در سطح شهر، در برابر مزار بزرگان صفوی،[۲۱] میدان­گاه­های اصلی شهر[۲۲] و کاخ شاهی[۲۳] اجتماع می­کردند. از این دوره به بعد، خصوصاً در زمان شاه صفی، هیئت‌های معمول عزاداری با ابزارها و آلات خاصی همانند عَلَم، کُتَل، توغ و بیرق زینت داده می‌شود. علاوه بر ابزار‌آلات جدید، آیین­های نوین در سلک آیین‌های عزاداری همانند «تیغ‌زنی»، «قفل‌زنی»، «سنگ‌زنی»، «قمه‌زنی»، «نخل­گردانی»، «گِل­مالی» و «تعزیه» رواج یافته بود.[۲۴] مکان­هایی همانند سقاخانه‌ها، تكيه و حسينيه در دورۀ ميانۀ صفويه ساخته شد.[۲۵]

این تحولات، شیعه را از مذهبی تقیه‌گرا به نیرویی فرهنگی سیاسی مسلط تبدیل کرد و از همین دوران است که مراسم عزاداری تحت‌عنوان هیئت‌های مذهبی علاوه بر بُعد مذهبی، به یکی از آئین­های ملی ایرانی مبدل شد.[۲۶]

۶) دوره قاجار

ویژگی‌های بارز این دوره شامل مردمی‌تر شدن مراسم، حضور پررنگ زنان، گسترش زمانی سوگواری و تشکیل هیئت‌های مذهبی به فراتر از محرم و تعمیم آن به ماه صفر و شرکت فعال حکومتیان در آیین‌ها بود.[۲۷] ظهور نشانه‌های اولیه بازتعریف نقش اجتماعی زنان در تعزیه در این دوره را می­توان به‌عنوان نقطۀ عطفی در مناسک مذهبی شیعی در نظر گرفت.[۲۸] دولت پهلوی با اعمال سیاست‌های کنترل‌گرایانه مانند نظارت بر مراسم عزاداری، محدودیت برای وعاظ، تلاش کرد تا آیین‌های عاشورا را به ابزاری برای تثبیت قدرت خود تبدیل کند، اما هرگز نتوانست کاملاً مانع عزاداری‌های سیدالشهدا شود.[۲۹]

۷) دوره انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی آغازگر تحولی بنیادین از نظر کمی و کیفی در سازمان‌یابی هیئت‌های مذهبی شد، به‌طوری که هم تنوع و تکثر هیئت‌ها به‌رسمیت شناخته شد و هم ساختار سنتی این نهادها دچار دگرگونی اساسی شد.[۳۰] در نیمۀ دوم دهۀ ۱۳۷۰ش، تحولات عمیقی در ساختار و مؤلفه‌­های هویتی هیئت‌های مذهبی زنان، به شکل­‌گیری الگوهای نوین و متمایز از اشکال سنتی انجامید.[۳۱]

گونه‌شناسی هیئت‌های مذهبی

از منظر سازمانی، هیئت‌ها بر اساس عواملی مانند نوع ساختار (سلسله‌مراتبی یا افقی)، ثبات فعالیت (دائمی یا موسمی)، پیچیدگی تشکیلاتی (ساده یا حرفه‌ای)، محل استقرار (شهری یا روستایی)، قدمت تاریخی و نسبت‌شان با نهادهای مذهبی یا سیاسی (وابسته یا مستقل) تفکیک می‌شوند.[۳۲] از جنبۀ مخاطب‌محور، هیئت‌ها بر اساس ویژگی‌های جمعیت­شناختی مخاطبان مانند جنسیت، گروه سنی، یا طبقۀ اجتماعی و نیز موضع‌گیری‌های ایدئولوژیک مانند سنت‌گرا، انقلابی، یا عامه‌پسند، تقسیم‌بندی می‌شوند.[۳۳]

بر اساس مدل ساختاری-کارکردی، هیئت‌های مذهبی به چهار نوع کلی تقسیم می‌شوند:

۱) هیئت‌های سنتی، شامل زیرگروه‌های قدیمی مانند هیئت‌های مذهبی محلات تاریخی و تازه‌تأسیس با رویکرد بازتولید سنت‌ها در قالب‌های نو است.[۳۴]

۲) هیئت‌های انقلابی، با سه مرحله تکاملیِ آغازین، پیش از انقلاب؛ دوران جنگ، با کارکرد تبلیغاتی-حماسی و پساجنگ، با گرایش به سیاست‌زدایی یا فعالیت‌های فرهنگی مورد توجه است.[۳۵]

۳) هیئت‌های عامه‌پسند، شامل هیئت‌های خرد (محلی)، محوری (متمرکز بر شخصیت‌های کاریزماتیک) و انقلابی پاپ، ترکیبی از ایدئولوژی انقلابی و جذابیت‌های رسانه‌ای است.[۳۶]

۴) شبه‌‌هیئت‌ها، نهادهای نوظهوری هستند که با حفظ ظواهر هیئت‌ها مانند مداحی، کارکردی تجاری یا سرگرمی‌محور دارند.

این تقسیم‌بندی نشان می‌دهد که هیئت‌های مذهبی صرفاً نهادهای عبادی نیستند، بلکه بازتابی از تحولات اجتماعی-سیاسی و تغییر ذائقه‌های فرهنگی در ایران معاصر هستند.[۳۷]

گونه‌شناسی هیئت‌های مذهبی زنانه

۱) هیئت‌های سنتی

هیئت‌های سنتی در طی سال، به‌صورت دوره­ای یا دهه­ای، در منازل یا حسینیه­های شخصی و یا مساجد برپا می­شوند.[۳۸] در این نوع هیئت­ها با محوریت سخنرانی‌های اعتقادی، اخلاقی و فقهی، بر روضه­خوانی و ادعیه­خوانی تاکید می‌شود.[۳۹]

۲) هیئت‌های مذهبی نوین

گروه‌های مذهبی نوین، ضمن حفظ هویت دینی خود، به‌دلیل ناسازگاری با ساختارهای سنتی، از هیئت‌های مرسوم فاصله گرفته‌اند و با کنار گذاشتن برخی هنجارهای رایج به بازتعریف دین به مثابۀ نظامی شخصی‌شده و سازگار با ارزش‌های مدرن پرداخته‌اند. این نوع از هیئت‌های مذهبی از دو دسته هیئت‌های عامه­پسند نوین و معرفت­گرا تشکیل شده­اند.[۴۰]

الف) هیئت‌های عامه­‌پسند زنانه نوین؛ انگیزۀ مشارکت زنان در این هیئت­ها با انگیزۀ زنان در هیئت‌های سنتی همانندی بسیار دارد. هیئت‌های نوین عامه‌پسند با جایگزینی نقش مداحان به‌جای سخنرانان و ترکیب موسیقی با مناسک دینی، الگوی جدیدی از دینداری ارائه می‌دهند. در این نگرش، دین بیشتر بر ارزش‌های انسان‌دوستانه و خیرخواهانه تأکید دارد تا احکام فقهی، به‌طوری‌که حتی مراکز خدماتی به مکان‌های معنوی تبدیل می‌شوند. این هیئت‌ها با پذیرش ارزش‌های مدرن، الگویی از دینداری دنیوی‌شده را نمایندگی می‌کنند که با «جنبش‌های تأییدکننده جهان» همخوانی دارد.[۴۱]

ب) هیئت‌های معرفت­‌گرا؛ هیئت‌های معرفت‌گرا با ترکیبی از ویژگی‌های سنتی و نوین، الگویی ترکیبی از دینداری را ارائه می‌دهند. این مجالس که عمدتاً توسط زنان طبقۀ متوسط و بالای تحصیل‌کرده برگزار می‌شوند، با حفظ ساختار سخنرانی/مداح در سوگواری‌ها و اضافه شدن دف‌زن در جشن‌ها، گفتمانی عرفانی-معرفت‌محور مبتنی بر منابع دینی اصیل را دنبال می‌کنند. اگرچه شکل‌ اجرا و استفاده از زیبایی‌شناسی مدرن آنها را به هیئت‌های نوین نزدیک می‌کند، اما محتوای عمیق‌تر و رویکرد عقلانی-عرفانی، تمایز اصلی آنها از هیئت‌های عامه‌پسند است. این هیئت‌ها با حفظ جنبه‌های عاطفی سنتی، احکام فقهی را نادیده نمی‌گیرند، اما بر ایمان فردی و معرفت باطنی تأکید بیشتری دارند.[۴۲]

۳) شبه هیئت‌ها

پدیده‌های نوظهوری مانند «والنتاین محرم» یا «حسین پارتی» را می‌توان در زمرۀ «شبه‌هیئت‌ها» طبقه‌بندی کرد. این گردهمایی‌های جوانان با ویژگی‌های منحصربه‌فردی همراه است: حضور فعال و آشکار زنان به‌صورت مستقیم، ترکیب نامتعارف عناصر مذهبی و مدرن و ماهیت اعتراض‌آمیز که بازتابی از تأثیرپذیری از سبک زندگی جوانان معاصر است. این پدیده‌ها را می‌توان نمونۀ‌ تندروی هیئت‌های عامه‌پسند دانست که با شکستن مرزهای سنتی، الگویی کاملاً غیررسمی و دگرگون‌شده از مشارکت مذهبی جوانان ارائه می‌دهند.[۴۳]

نقش زنان در هیئت‌های مذهبی ایران

برخی بر این باورند که آئین‌های باستانی ریشه در اساطیر کشاورزی دارد که با پیوند نمادین زن به‌عنوان نماد باروری و عناصری مانند باران و گریه به‌عنوان نشانه‌های حیات­بخشی، از منظر اسطوره، با جنسیت زنانه پیوند می­خورد.[۴۴]

از منظر آنها در دورۀ صفویه، با رسمیت یافتن تشیع، نقش زنان تحت‌الشعاع اهداف تبلیغاتی حکومت قرار گرفت و در عصر قاجار، مشارکت فعال زنان در تعزیه به‌عنوان ابزاری برای مشروعیت‌سازی حکومت و ایجاد پیوند بین دولت و مردم مورد توجه قرار گرفت.[۴۵]

در این دیدگاه مشارکت زنان در آیین‌های سوگواری، به واکنشی ناخودآگاه به محدودیت‌های تاریخی جنسیتی تقلیل می‌یابد. نقش خودآگاهی زنان و حقایق معنوی را در مشارکت زنان در هیئت‌های مذهبی نادیده می‌گیرد.[۴۶]

ارکان هیئت‌های مذهبی

۱) سازمان: الگوی سازمانی مجالس آیینی شیعی متناسب با شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر دوره، اشکال متفاوتی را تجربه کرده‌ است. روند کلی این تغییرات تکاملی بوده اما برخی از نهادها افول کارکردی را تجربه کرده است.[۴۷]

۲) سخنرانان: واعظان به‌عنوان انتقال‌دهندگان معارف دینی، نقش محوری در هدایت گفتمان هیئت دارند. این گروه عمدتاً از روحانیونی تشکیل می‌شوند که با تسلط بر ادبیات مذهبی و مهارت‌های خطابه، به تبیین مفاهیم اسلامی می‌پردازند. جایگاه منبر در هیئت‌ها چنان است که حتی مراجع تقلید نیز گاه به این نقش وارد شده‌اند، همانند شیخ جعفر شوشتری یا مرحوم حاج آقا رضا همدانی که ترکیبی از علم فقهی و هنر وعظ را ارائه می‌کردند.[۴۸]

۳) مداحان: مداحان با استفاده از هنر شعر و آواز، به بازنمایی حماسه‌های عاشورایی و مدایح اهل‌بیت می‌پردازند. در گذشته، این نقش بر عهدۀ‌ شاعران بود که هم سروده و هم اجرا می‌کردند، اما با گذشت زمان، جدایی حوزهۀ شاعری از مداحی موجب تخصصی‌تر شدن هر دو عرصه شد.[۴۹]

۴) مخاطبان: مخاطبان، نه‌تنها مصرف‌کنندۀ‌ پیام‌های هیئت هستند، بلکه با بازخوردهای خود مانند اشک یا سکوت معنوی بر کیفیت اجرای سخنرانان و مداحان تأثیر می‌گذارند. سطح سواد دینی و انتظارات مخاطبان، برنامه‌ریزی هیئت‌ها را جهت‌دهی می‌کند. برای مثال، هیئت‌های دانشگاهی معمولاً به مباحث تحلیلی‌تر تمایل دارند.[۵۰]

کارکردهای هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های مذهبی دارای کارکردهای چندبُعدی و سطوح مختلف عملکردی در حوزه‌های فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در دو سطح آشکار و پنهان هستند.[۵۱] کارکردهای آشکار عمدتاً شامل بازتولید گفتمان دینی، تقویت باورهای مذهبی،[۵۲] ایفای نقش سیاسی در چارچوب گفتمان رسمی و ارائۀ الگوهای رفتاری اسلامی می‌شود.[۵۳]

در سطح کارکردهای پنهان، این تشکل‌ها به تقویت انسجام ساختاری جامعه از طریق ایجاد همبستگی اجتماعی، تثبیت و بازتولید نظام ارزشی-اخلاقی، حفظ الگوهای فرهنگی جامعه، تأمین نیازهای فراغتی و نیز ایفای نقش روان‌شناختی در تسکین رنج‌های فردی و جمعی می‌پردازند.[۵۴]

هیئت‌های مذهبی زنان از جنبۀ دینی، موجب تقرب به خدا و افزایش آگاهی بیشتر از قرآن و احکام دین و زندگی ائمه، از بعد اجتماعی، موجب تحکیم روابط خانوادگی (صله رحم) و سازماندهی کمک‌های مردمی و از نظر روانی، موجب کاهش استرس و ایجاد آرامش شده و در حوزۀ خانواده به بهبود روابط زوجین، والدین و فرزندان و تسهیل ازدواج یاری می‌رسانند.[۵۵]

چالش‌ها

ساختار مردمی و غیردولتی هیئت‌های مذهبی در صورت فقدان نظارت و کنترل می‌تواند به بروز آسیب‌هایی مثل قمه‌زنی، ترویج شمایل‌نگاری غیرمتعارف، استفاده از موسیقی‌های نامناسب، رواج روضه‌های ساختگی، تعابیر غلوآمیز و خرافات می‌شود. همچنین عدم آشنایی با فقه عزاداری، ترویج عرفان‌های کاذب و ارائۀ تصویر افراطی از شیعیان در رسانه‌ها می‌تواند به تضعیف جایگاه هیئت‌های مذهبی بینجامد.[۵۶]

پانویس

  1. ↑ . قیم، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، ۱۳۸۴ش، ص۱۱۷۹.
  2. ↑ . لک و عیوضی، حی علی العزا: آیین و تاریخچه عزاداری، ۱۳۸۷ش، ص۷۷.
  3. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵؛ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۸ش، ص۴۷۲.
  4. ↑ . نوری­نیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص۱۸.
  5. ↑ . نوری­نیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص18-20.
  6. ↑ . ابن­طاووس، لهوف، ۱۳۸۱ش، ص۲۱2-۲۱6 و ۲28-۲30؛ موسوی مقرم، مقتل الحسین، ۱۴۱۱ق، ص۳۱6-۳۱7.
  7. ↑ . ابن­طاووس، لهوف، ۱۳۸۱ش، ص۲66-۲78.
  8. ↑ . شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۲۴۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ص۲۰۰.
  9. ↑ . آژند، نمایش در دوره صفوی، ۱۳۸۵ش، ص۲۵.
  10. ↑ . ابن­اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۴۹؛ ابن­کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۱ق، ج۱۱، ص۲۴۳؛ شهرستانی، اشکواره کربلا، ۱۳۸۲ش، ص۲۰۶.
  11. ↑ . سیوطی، تاریخ خلفا، ۱۳۷۱ق، ص۴۰۱؛ جوزی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۱۹.
  12. ↑ . جوزی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۱۹.
  13. ↑ . دورسون، دین و سیاست در دولت عثمانی، ۱۳۸۱ش، ص۱۴۴؛ ابن­کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۹2-۹3.
  14. ↑ . رازی قزوینی، نقض، ۱۳۹۱ش، ص۴۰۳.
  15. ↑ . ابن­اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۵۰؛ ابن­کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۱ق، ج۱۱، ص۲۵۹.
  16. ↑ . میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، ۱۳۶۳ش، ص۱۷؛ حجازی، حسین بن علی در آیینه شعر فارسی، ۱۳۸۲ش، ص۳۴.
  17. ↑ . صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۵2-۵4؛ جعفریان، تأملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۲۹۱؛ صفت­گل، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۶.
  18. ↑ . کشاورز و چلونگر، «تفسیر و تحلیل نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷۶.
  19. ↑ . میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، ۱۳۶۳ش، ص۸۰.
  20. ↑ . فیگوئروا، سفرنامه، 1363ش، ص309-310.
  21. ↑ . اولئاریوس، سفرنامه، 1363ش، ص488.
  22. ↑ . فیگوئروا، سفرنامه،1363ش، ص311.
  23. ↑ . دلاواله، سفرنامه،1370ش، ص71.
  24. ↑ . اولئاریوس، سفرنامه، 1363ش، ص۱۱2-۱۱8.
  25. ↑ . نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، 1361ش، ص9.
  26. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۷۵.
  27. ↑ . آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۲۹۴.
  28. ↑ . برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین­های سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۰.
  29. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۷.
  30. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۵.
  31. ↑ . دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۷۳.
  32. ↑ . فرجی، بررسی کارکردهای هیئت‌های مذهبی در پیشگیری از جرم، ۱۳۹۲ش، ص38-40.
  33. ↑ . فرجی، بررسی کارکردهای هیئت‌های مذهبی در پیشگیری از جرم، ۱۳۹۲ش، ص۴0-۴3.
  34. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.
  35. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.
  36. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.
  37. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۱3-۳۱5.
  38. ↑ . دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۷۸.
  39. ↑ . دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۸.
  40. ↑ . دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۸.
  41. ↑ . دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص85-86.
  42. ↑ . دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۲.
  43. ↑ . دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص83-84.
  44. ↑ . برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین­های سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۵.
  45. ↑ . برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین­های سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۵.
  46. ↑ . برزوئیان و خاکی، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین­های سوگواری در ایران»، ۱۴۰۳ش، ص۵۵.
  47. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹2-۲۹3.
  48. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹6-۲۹7.
  49. ↑ . هادیمنش، آیین ستایشگری در اصول و روش مداحی، ۱۳۸۱ش، ص۳۷.
  50. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۵.
  51. ↑ . ریتزر، نظریه­های جامعه­شناختی در دوران معاصر،۱۳۸۰ش، ص۱47-۱51.
  52. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۸7-۲۸8.
  53. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۸0-۲۸6.
  54. ↑ . مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲88-۲92.
  55. ↑ . خاکسارفرد و سوری، «فهم پدیدارشناسانه تجربه­زیسته زنان از حضور در مجالس مذهبی زنانه»، ۱۳۹۶ش، ص۱۸۰.
  56. ↑ . بابایی و همکاران، «تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیئت‌های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»، ۱۳۹۶ش، ص۲۳.

منابع

  • آژند، یعقوب، نمایش در دوره صفوی، تهران، فرهنگستان هنر، ۱۳۸۵ش.
  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
  • ابن­اثیر، عزالدین بن حسن، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
  • ابن­طاووس، سیدعلی، لهوف، ترجمه عباس عزیزی، قم، صلاه، ۱۳۸۱ش.
  • ابن­کثیر، ابوافداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
  • اولئاریوس، آدام، سفرنامه (بخش ایران)، ترجمه احمد به‌پور، تهران، سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363ش.
  • بابایی، عباس و همکاران، «تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیأت­های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات راهبردی بسیج، سال۲۰، شماره ۷۵، ۱۳۹۶ش.
  • برزوئیان، مرضیه و خاکی، محمدرضا، «تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین‌های سوگواری در ایران»، فرهنگ و ادبیات آیینی، دوره ۳، شماره ۱، ۱۴۰۳ش.
  • جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
  • جوزی، جمال­الدین ابوفرج، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۲ق.
  • حجازی، سیدعلیرضا، حسین بن علی در آیینه شعر فارسی، قم، فارس الحجاز، ۱۳۸۲ش.
  • خاکسارفرد، عطیه و سوری، صدیقه، «فهم پدیدارشناسانه تجربه­زیسته زنان از حضور در مجالس مذهبی زنانه»، راهبرد فرهنگ، شماره ۳۷، ۱۳۹۶ش.
  • خطیب بغدادی، ابی­بکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
  • دستوری، مژگان، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال ۸، شماره ۱، ۱۳۸۹ش.
  • دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمه شعال‌الدین شفا، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1370ش.
  • دورسون، داود، دین و سیاست در دولت عثمانی، ترجمه منصوره حسینی و داود وفائی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱ش.
  • رازی قزوینی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، نقض، تصحیح میرجلال­الدین محدث ارموی، به کوشش محمدحسین درایتی، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۱ش.
  • ریتزر، جورج، نظریه­های جامعه­شناختی در دوران معاصر، تهران، علمی، ۱۳۸۰ش.
  • سیوطی، جلال­الدین عبدالرحمن، تاریخ خلفا، مصر، مطبعه السعاده، ۱۳۷۱ق.
  • شوشتری، سیدنورالله]قاضی[، مجالس المؤمنین، تهران، کتاب­فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶ش.
  • شهرستانی، سیدصالح، اشکواره کربلا، قم، قیام، ۱۳۸۲ش.
  • صفا، ذبیح­الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوس، ۱۳۶۶ش.
  • صفت­گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا، ۱۳۸۱ش.
  • فرجی، جهانگرد، بررسی کارکردهای هیئت‌های مذهبی در پیشگیری از جرم، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، دانشگاه قم، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۲ش.
  • فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.
  • قیم، عبدالنبی، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۸۴ش.
  • کشاورز، زهرا سادات و چلونگر، محمدعلی، «تفسیر و تحلیل نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه»، دوره 16، شماره 63، ۱۳۹۷ش.
  • لک، علیرضا و عیوضی، مجید، حی علی العزا: آیین و تاریخچه عزاداری، تهران، آرام دل، ۱۳۸۷ش.
  • محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، ۱۳۷۸ش.
  • مظاهری، محسن، رسانه شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین­الملل، ۱۳۸۷ش.
  • موسوی مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین، قم، دارالثقافه للطباعه و النشر، ۱۴۱۱ق.
  • میراحمدی، مریم، دین و مذهب در عصر صفوی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
  • نصرآبادی، میرزا محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، با تصحیح و مقابله وحید دستگردی، تهران، کتابفروشی فروغی، 1361ش.
  • نوری‌نیا، حسین، «هیئت‌های مذهبی زنان»، اندیشه جامع، شماره ۵، ۱۳۷۸ش.
  • هادی‌منش، ابوالفضل، آیین ستایشگری در اصول و روش مداحی، قم، مشهور، ۱۳۸۱ش.
برگرفته از «https://fa.gender.wiki/w/index.php?title=هیئت‌های_مذهبی&oldid=41848»