زن در آیین هندو: تفاوت میان نسخه‌ها

بر اساس آموزه‌های فلسفی «ودایی» در جهان، یک روح مطلق و مجرد ازلی و ابدی وجود دارد که در عالم امکان به‌صورت سه خدای اصلی تجلی پیدا کرده است. خدایان سه‌گانه عبارتند از: برهما (خالق موجودات)، ویشنو (حافظ موجودات) و شیوا (ایجادکننده و هلاک‌کننده موجودات). به‌تدریج ویشنو و شیوا پیروان بسیاری پیدا کرده و فرقه‌های شیوایی و ویشنویی شکل گرفتند.<ref>. [https://eliteraturebook.com/books/view/16194/%D9%86%D9%87+%DA%AF%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B1+%D8%AF%D8%B1+%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE+%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%9B+%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87+%D8%AF%D8%B1%D9%88%D8%B3+%D8%B9%D9%84%DB%8C+%D8%A7%D8%B5%D8%BA%D8%B1+%D8%AD%DA%A9%D9%85%D8%AA+%D8%AF%D8%B1+%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%A9%D8%AF%D9%87+%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2 حکمت، نُه گفتار در تاریخ ادیان، 1342ش، ص62].</ref> مطابق اساطیر هندویی، جهان خلقت از ازل با ترکیب دو نیروی مؤنث و مذکر خلق شده‌اند. <ref>. غلامی و حاجی اسماعیلی، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، 1399ش، ص245-246.</ref> «سرسوتی» (Saraswati) الهه (خدابانوی) ادبیات، شعر، سخن و موسیقی همسر برهما است و در رفع موانع ازدواج به جوانان کمک می‌کند. «لکشمی» (Laksmi) همسر ویشنو و الهه ثروت، توانگری و سعادت است. «شکتی» (Sakti) همسر شیوا نیز الهه مادری، باروری و آفرینندگی است. هر کدام از الهه‌ها مستقل از خدایان مذکر، پرستش ‌شده و دارای معبد جداگانه هستند. <ref>. غلامی و حاجی اسماعیلی، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، 1399ش، ص247-248.</ref>

زن در برهه‌های مختلف و نزد فرقه‌های آیین هندو دارای جایگاه‌های متفاوت بوده است. این جایگاه‌ها در سه رویکرد شامل برتری زن بر مرد، برتری مرد بر زن و تساوی هر دو جنس مؤنث و مذکر، دسته‌بندی شده است. در دوران اساطیری هندو، جنس مؤنث دارای منزلتی والا بوده و در جایگاه الهه‌های مؤنث پرستش می‌شده است. در مذهب شکتی (تنتره) که الهه شکتی پرستش می‌شود خدایان مؤنث بر خدایان مذکر برتری دارند و صفات زنانه نسبت به صفات مردانه، شایسته‌تر تلقی می‌شوند. در دوره سنتی و در مکتب وده‌ای، مسائل جنسی مذموم و مانعی برای نجات از بند مادیات است. بر جذبه‌های عرفانی و عاشقانه تأکید کرده و نظام طبقات اجتماعی هندو (نظام کاستی) مردود شمرده می‌شود. در این گرایش، برتری فرد بر اساس روح او است؛ لذا قائل به یکسانی جنس مذکر و مؤنث هستند. از دوران کلاسیک، جایگاه زن و میزان آزادی‌های اجتماعی او کاهش یافته و همچون دارایی و ملک مردان تلقی ‌شد. اعتقاد به این‌که فقط پسر قادر به انجام وظایف دینی در قبال اجداد است، باعث شد داشتن پسر موجب سعادت خانواده دانسته شود. در دوران معاصر به خصوص از قرن نوزده میلادی جهت احقاق حقوق زنان، قوانین موجود در عرصه‌های گوناگون تغییرات جدی یافت. <ref>. غلامی و حاجی اسماعیلی، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، 1399ش، ص244-255.</ref>  

زن هنـدي در دورۀ ودایی بیشتر از دوره‌های بعدی از آزادي برخوردار بود؛ در انتخاب شوهر اظهار نظر کرده و آزادانه در جشن‌ها شرکت می‌کرد، در تحصیل علم و گفتگـوهاي فلسفی آزادی داشت. اگر بیـوه می‌شـد، هیچ محدویتی براي ازدواج مجدد نداشت؛ اما در عصر قهرمانی این آزادي‌ها محدود شد؛ ازدواج مجدد بیوگان از رسم افتاد، پرده‌نشینی رواج یافت و زنی وفادار تلقی شد که فروتنانه از شوهرش اطاعت کند.<ref>دورانت، تاریخ تمدن،1337ش، ج1، ص466.</ref> اگر در جنگ‌ها، شکست می‌خوردند، وظیفه زنان بود که خود را در آتش اندازند تا اسیر نشوند.<ref>[https://anthropologyandculture.com/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%85/ کمپانی، «زنان در هندویسم»، وب‌سایت انسان‌شناسی.]</ref>  

در آیین هندو آموزش دینی دارای اهمیت است. سن هشت تا بیست‌و‌چهار سالگی که سن بلوغ است،‌ نخستین مرحله زندگی هر هندو و دوران تحصیل علم و دانش‌آموزی نام دارد. استادان دینی و زنان، در تربیت دینی فرزندان متولی تربیت محسوب می‌شوند. آموزش زنان در برهه‌های مختلف دارای تحولاتی بوده است. مطابق «ریگ وده» که نخستین منبع آیین هندو به‌حساب می‌آید زنان هیچ محدودیتی برای کسب بالاترین دانش‌های آن دوره نداشتند. در آن عصر، تحصیل زنان مانعی برای ازدواج نبود؛ حتی برای انجام آداب مذهبی که زن و شوهر با هم انجام می‌دادند، زنان برخی از علوم مذهبی را بایستی فرامی‌گرفتند. از این رو زنان و مردان تحت آموزش یکسانی قرار می‌گرفتند. در دوره برهمنه‌ها محدودیت‌هایی برای زنان پدید آمد. تحصیل آداب وده‌ای برای زنان مجاز بود، اما کمتر زنی قادر بود دوره‌های طولانی و دشوار دوازده تا شانزده ساله را طی کند. زنان بدون تحصیل کافی مجاز نبودند در مراسم نذر و قربانی شرکت کنند. در این دوره تنها اندک دخترانی از طبقات بالای اجتماع امکان طی‌نمودن دوران تحصیل را می‌یافتند. در دوران حماسی، مطابق قانون‌نامه مانو تحصیل دختران متوقف شد؛ زیرا زنان را به‌دلیل ناخالصی، لایق فراگیری متون نمی‌دانست و خدمت به شوهر را مساوی با یادگیری آیین دینی می‌دانست. تنها استثنا، بانوان بزرگ‌زاده‌ای بودند که پس از ازدواج مجاز می‌شدند که یک روحانی دینی (گورو) آیین‌های مذهبی را به آ‌نها آموزش دهد <ref>. غلامی و حاجی اسماعیلی، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، 1399ش، ص‌257-259.</ref>

در اندیشه هندویی که الوهیت را به‌صورت دوجنسیتی مطرح می‌کند، جنبه زنانه دارای هیجان، تکاپو، سرسختی و بالقوه مخرب و جنبه مردانه سرد، بی‌طرف و آرام است. در متون فلسفی و اوپه‌نیشدها (از متون مقدس هندویی) زن و مرد نیمه‌های برابری هستند که یکدیگر را کامل می‌کنند. زن در خانواده هندو، فردی مطیع و وابسته به مرد است. حتی زنان الگو که در حماسه‌ها و متون از آنان یاد شده بر نقش خدمت‌گزاری و فداکاری آنها برای کسب رضایت شوهر و حمایت مرد از زن تأکید شده است.<ref>. غلامی و حاجی اسماعیلی، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، 1399ش، ص‌247-248 و ص‌257.</ref> بر اساس قانون کتاب مانو در 200 سال ق.م، خدمت خاضعانه زن به مرد، واجب است. دختر در زمان کودکی برده پدر، در جوانی همچون کنیز در خدمت شوهر و پس از مرگ همسر باید مطیع پسر بزرگ بوده و حق ازدوج مجدد را ندارد.<ref>. [http://shiastudies.com/fa/13404/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D9%87%D9%85%D9%86-%DB%8C%D8%A7-%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C%D8%B3%D9%85/ «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.]</ref>  

در هند کهن؛ مرد با قـدرت پـدرشاهی بر خانوادۀ خود حکومت کرده و در مواردی می‌توانست زنان و فرزنـدان خود را بفروشد.<ref>دورانت، تاریخ تمدن،1337ش، ج1، ص466.</ref> به موجب قانون مانو؛<ref>[http://shiastudies.com/fa/%d9%85%d8%b9%d8%b1%d9%81%db%8c-%d8%a2%db%8c%db%8c%d9%86-%d8%a8%d8%b1%d9%87%d9%85%d9%86-%db%8c%d8%a7-%d9%87%d9%86%d8%af%d9%88%db%8c%db%8c%d8%b3%d9%85/ کتاب حاوی آداب و احکام شرعی هندو‌ها که در حدود 200 سال قبل از میلاد تنظیم شده است.]</ref> بر زن واجب است که در خدمت مرد باشد.<ref>[http://shiastudies.com/fa/%d9%85%d8%b9%d8%b1%d9%81%db%8c-%d8%a2%db%8c%db%8c%d9%86-%d8%a8%d8%b1%d9%87%d9%85%d9%86-%db%8c%d8%a7-%d9%87%d9%86%d8%af%d9%88%db%8c%db%8c%d8%b3%d9%85/ «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.]</ref>  

بر اساس متون دینی آیین هندو، زنی که در کنترل مرد نباشد، به هیجان، هوسرانی و خطا متمایل شده و برای سلامتی جامعه مضر خواهد بود. به همین دلیل در سن بلوغ باید از سوی پدر، شوهر داده شود. همچنین مناسک دینی و جشن‌هایی همچون جشن رکشا بندهن (راکهی) و کروا چوتهه وجود داشت که دو خواهر و برادر واقعی یا کسانی که حس خواهر و برادری نسبت به هم دارند و از نگاه شهوانی دوری می‌کنند به عقد خواهری و برادری یکدیگر در آمده تا یک زن تحت حمایت یک مرد باشد. مطابق برخی متون دینی و در برخی دوره‌ها، زن باید همه خدمات مورد نیاز همسر را برای راضی نگه داشتن شوهر انجام می‌داد. همچنین زن باید نسبت به شوهر وفادار بوده و او را همچون خدا پرستش می‌کرد هرچند مرد فاقد فضیلت و صفات نیک، هرجایی و هوسران باشد. در بعضی از عصرها مانند دوره سنتی وده‌ای زنان وضعیت بهتری داشتند. با وجود مرد‌‌‌‌‌سالارانه بودن زندگی زناشویی، زن، دوستی برای مرد خانواده به‌شمار می‌آمد. زن در نقش مادر، شأنی بالاتر از معلم یا پدر داشت و بر احترام به او تأکید بسیار می‌شد. پسر زاییدن و مادر شدن اولین وظیفه زن و موجب ارتقای منزلت و جایگاه همسر در خانواده هندویی بود. اطاعت فرزندان از والدین از قوانین مانو بود.<ref>. غلامی و حاجی اسماعیلی، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، 1399ش، ص‌270ـ271.</ref>  

در فرهنگ هندو؛ ازدواج امری مقدس بوده و مراسم عروسی با دعا و نیایش همراه است.<ref>[https://adyannews.com/22076/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%D8%A6%DB%8C%D8%B3%D9%85-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85/ «جایگاه زن در هندوئیسم و اسلام»، وب‌سایت ادیان‌نیوز.]</ref> در متون کهن برای تازه عروس و داماد یک دورۀ سه روزه روزه‌داری، ریاضت و تجرد را توصیه مي‌کنند.<ref>حق‌پرست و ابراهیم، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، 1400ش، ص16.</ref> مرد متأهل دارای نقش محوری بوده و داشتن پسر، مرد را کامل می‌سازد.<ref>حق‌پرست و ابراهیم، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، 1400ش، ص7.</ref> هرچند در آیین هندو به ازدواج دختران پیش از عادت ماهیانه توصیه شده است؛ اما سفارش می‌شود که دختر در هنگام ازدواج، به بلوغ جسمی و رشد فکری رسیده باشد.<ref>[https://anthropologyandculture.com/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%85/ کمپانی، «زنان در هندویسم»، وب‌سایت انسان‌شناسی.]</ref>  

تا پایان قرن نوزدهم، ازدواج کودکان رایج بود و امروزه نیز در بعضي مناطق انجام می‌شود. زنان هندی معمولا در اوایل جواني ازدواج مي‌کنند. فلسفه ازدواج به تولید نسل ختم شده و زني سعادتمند است که فرزند پسر به دنیا بیاورد؛ زیرا به اعتقاد هندوها؛ پسر دودمانش را تداوم بخشیده و والدینش را از جهنم نجات می‌دهد. همسانی طبقاتی عروس و داماد، مهم‌ترین معیار برای ازدواج است؛ لذا ازدواج در طبقات مختلف ممنوع و یا ناپسند است. ازدواج با اعضای خاندان و افرادی با گروه خوني همسان نوعي زنای با محارم شمرده شده و در اکثر آیین‌های هندی ممنوع است.<ref>حق‌پرست و ابراهیم، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، 1400ش، ص11- 9.</ref> در دین هندو، هر زن در طول زندگی خود فقط یک بار می‌تواند ازدواج کند.<ref>[https://anthropologyandculture.com/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%85/ کمپانی، «زنان در هندویسم»، وب‌سایت انسان‌شناسی.]</ref>  

در آیین کهن هندی، ازدواج ممکن بود از راه ربودن عروس با زور، یا خریدن او و یا رضایت طرفین صورت گیرد؛ امّا ازدواج به رضایت دو طرف را ننگ می‌دانستند؛ چون زنان فکر می‌کردند؛ اگر آنها را خریده و برای‌شان پول بدهند، شرافتمندانه‌تر است و ربوده شدن را ستایش بزرگی تلقی می‌کردند.<ref>دورانت، تاریخ تمدن،1337ش، ج1، ص466-465.</ref> در الگویی رایج؛ همسر توسط والدین در نظر گرفته شده<ref>[https://adyannews.com/22076/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%D8%A6%DB%8C%D8%B3%D9%85-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85/ «جایگاه زن در هندوئیسم و اسلام»، وب‌سایت ادیان‌نیوز.]</ref> و ازدواج عاشقانه در صورتي مورد قبول واقع می‌شود که طالع عالي داشته باشند، والدین هر دوطرف موافق بوده، دختر و پسر از یک فرقه باشند؛ البته این ایده‌آل‌ها همیشه برآورده نمي‌شوند.<ref>حق‌پرست و ابراهیم، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، 1400ش، ص8.</ref>  

ساتی(Sati) از رسم‌های کهن هندی است و اشاره به این سنت دارد که با مرگ مرد، زن نیز باید با او سوزانده شود؛ چون زن خوب، همسر پرهیزگار و همراه همیشگی است؛ لذا زن پس از فوت شوهر، وفاداری خود را باید از طریق رسم ساتی یا رسم بیوگی نشان دهد. در رسم ‌بیوگی؛ زن سرش را تراشیده و تا آخر عمر تارک دنیا می‌شود. از منظر هندوها قانون ساتی غیر از نشانۀ وفاداری حامل این معنا نیز هست که مرگ شوهر ناشی از نحوست و کردار زشت زن بوده و او باید با همسرش در آتش بسوزد تا پاک شود. زن بیوه؛ نجس و نحس دانسته می‌شود که حتی نگاه کردن به او بداقبالی می‌آورد. باید ساری سفیدی ‌بپوشد که علامت بیوگی است، او نمی‌تواند آرایش کرده و از زیورآلات استفاده کند، در مراسم عروسی و جشنواره‌ها شرکت نتوانسته، مانند یک خدمتکار کارهای خانه را باید انجام دهد؛ لذا بیشتر زنان ترجیح می‌دهند در آتش سوخته و رنج بیو‌گی را تحمل نکنند.<ref>[https://anthropologyandculture.com/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%85/ کمپانی، «زنان در هندویسم»، وب‌سایت انسان‌شناسی.]</ref> امروزه هرچند از نظر قانوني این رسم ممنوع است؛ اما هنوز در بعضي مناطق هند انجام مي‌شود.<ref>حق‌پرست و ابراهیم، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، 1400ش، ص17.</ref>