زن در آیین هندو

زن در آیین هندو؛ انگاره‌های شناختی آیین هندو دربارۀ زن.

زن در آموزه‌های آیین هندو (برهمنیزیم) در شمار خدایان دارای جایگاه ویژه‌ای است. در کنار خدایان بی‌شمار مذکر، الهه‌ها یا خدابانوهایی وجود دارند که به‌صورت مستقل پرستیده می‌شوند. زن در فرقه‌ها و برهه‌های زمانی گوناگون دارای جایگاه‌های متفاوتی بوده است که در سه رویکرد برتری زن بر مرد، برتری مرد بر زن و تساوی هر دو قابل تقسیم‌بندی است. بر همین اساس فعالیت‌های آنان در عرصه‌های دینی، اجتماعی و آموزشی نیز متفاوت می‌شود. زن در خانواده هندو، فردی مطیع، خدوم و وابسته به مرد به‌شمار می‌آید. در دوران معاصر به‌ویژه از قرن نوزده به بعد، تلاش‌های فراوانی در جهت احقاق حقوق زنان هندو صورت گرفته است.

هندوئیسم

«هندوئیسم» در معنای عام دین‌شناسانه شامل همه ادیان هندی، و در معنای خاص بر آیین برهمن اطلاق می‌شود که در اواخر قرن 7 ق.م در هند رواج یافت. پیروان آیین هندوئیسم در معنای خاص از اعتقادات، خدایان، کتاب‌ها و نظام کاستی برهمن‌ها پیروی می‌کنند.

زن در آموزه‌های اعتقادی هندوئیسم

بر اساس آموزه‌های فلسفی «ودایی» در جهان، یک روح مطلق و مجرد ازلی و ابدی وجود دارد که در عالم امکان به‌صورت سه خدای اصلی تجلی پیدا کرده است. خدایان سه‌گانه عبارتند از: برهما (خالق موجودات)، ویشنو (حافظ موجودات) و شیوا (ایجادکننده و هلاک‌کننده موجودات). به‌تدریج ویشنو و شیوا پیروان بسیاری پیدا کرده و فرقه‌های شیوایی و ویشنویی شکل گرفتند. مطابق اساطیر هندویی، جهان خلقت از ازل با ترکیب دو نیروی مؤنث و مذکر خلق شده‌اند. «سرسوتی» (Saraswati) الهه (خدابانوی) ادبیات، شعر، سخن و موسیقی همسر برهما است و در رفع موانع ازدواج به جوانان کمک می‌کند. «لکشمی» (Laksmi) همسر ویشنو و الهه ثروت، توانگری و سعادت است. «شکتی» (Sakti) همسر شیوا نیز الهه مادری، باروری و آفرینندگی است. هر کدام از الهه‌ها مستقل از خدایان مذکر، پرستش ‌شده و دارای معبد جداگانه هستند.

به‌جز سه خدای مذکر اصلی، خدایان مذکر بی‌شماری وجود دارند که همگی دارای همسران و مادر عاشقی هستند که خدای مذکر را یاری و پرستاری می‌کنند؛ از جمله:

1. پاروتی Parvati: تجسم انرژی‌های مؤنث شیوه و نمونه‌ای از زن آرمانی هندوان است. وی زنی مهربان و همسری فداکار است که وظیفه تغییر روش زندگی از مرتاضی به‌سمت زندگی دنیوی را برعهده دارد.
2. کالیKalli: او مادری دلسوز، اما الهه‌ای خون‌آشام است. وظیفه او معطوف‌کردن توجه به زندگی دنیایی از طریق نابودی شیاطین است.
4. سوریه: الهه خورشید؛
6. دهشینا: الهه حاصل‌خیزی؛
8. الهه‌های دیگر همچون آدیتی، راتی، ماناسه، سارانیو، شیتالا و شاستی.

جایگاه زن در تحولات تاریخی آیین هندو

زن در برهه‌های مختلف و نزد فرقه‌های آیین هندو دارای جایگاه‌های متفاوت بوده است. این جایگاه‌ها در سه رویکرد شامل برتری زن بر مرد، برتری مرد بر زن و تساوی هر دو جنس مؤنث و مذکر، دسته‌بندی شده است. در دوران اساطیری هندو، جنس مؤنث دارای منزلتی والا بوده و در جایگاه الهه‌های مؤنث پرستش می‌شده است. در مذهب شکتی (تنتره) که الهه شکتی پرستش می‌شود خدایان مؤنث بر خدایان مذکر برتری دارند و صفات زنانه نسبت به صفات مردانه، شایسته‌تر تلقی می‌شوند. در دوره سنتی و در مکتب وده‌ای، مسائل جنسی مذموم و مانعی برای نجات از بند مادیات است. بر جذبه‌های عرفانی و عاشقانه تأکید کرده و نظام طبقات اجتماعی هندو (نظام کاستی) مردود شمرده می‌شود. در این گرایش، برتری فرد بر اساس روح او است؛ لذا قائل به یکسانی جنس مذکر و مؤنث هستند. از دوران کلاسیک، جایگاه زن و میزان آزادی‌های اجتماعی او کاهش یافته و همچون دارایی و ملک مردان تلقی ‌شد. اعتقاد به این‌که فقط پسر قادر به انجام وظایف دینی در قبال اجداد است، باعث شد داشتن پسر موجب سعادت خانواده دانسته شود. در دوران معاصر به خصوص از قرن نوزده میلادی جهت احقاق حقوق زنان، قوانین موجود در عرصه‌های گوناگون تغییرات جدی یافت.هرچند قوانین تغییر کرده است اما بافت اجتماعی، کاستی و سنتی هند هنوز بر مدار جایگاه پایین زن در اجتماع و خانواده می‌چرخد.

زن هندو در عرصه‌های دینی و اجتماعی

برخلاف برخی ادیان که صرفا بازتاب‌دهنده اسوه‌های مرد هستند، آیین هندو در کنار اسوه‌های دینی مذکر، از اسوه‌های مؤنث در جایگاه الهه (خدابانو) استفاده کرده است. همچنین تعدادی از حکما یا همان ریشی‌ها (Rishis) از زنان هستند. ریشی‌ها که دارای جایگاهی شبیه انبیا در ادیان ابراهیمی هستند، به کسانی گفته می‌شود که کلام الهی را از منبع ماورایی دریافت کرده و به‌منظور هدایت و رامایی به اطلاع انسان می‌رسانند. به‌نظر می‌رسد زنان در دوران نخست پیدایش آیین هندو و دوران وده‌ای در عرصه‌های عمومی و خانواده فعالیت و آزادی بسیاری داشتند؛ اما به‌تدریج از میزان آن کاسته شد. در دوره برهمنه‌ها، نقش‌های مذهبی رنگ باخت و همچون گذشته در اجرای مراسم نذر و قربانی حضور فعالی نداشتند. در دوره قانون‌نامه مانو از حضور در فعالیت‌های عمومی و مذهبی محروم و در انجام آیین دینی، تابع شوهر شدند. حق مالکیت مالی زنان، همچون پسران و بردگان از آنان سلب شد و آن‌چه به‌دست می‌آوردند، در تملک سرورشان بود. در زمان معاصر، به‌خصوص پس از تدوین قانون اساسی جدید هند، حمایت‌های تأثیرگذاری در زمینه مشارکت زنان در عرصه‌های عمومی، به‌ویژه تحصیل در مراکز دینی و معابد، مالکیت و اشتغال صورت گرفت.

زن هندو در عرصه آموزش

در آیین هندو آموزش دینی دارای اهمیت است. سن هشت تا بیست‌و‌چهار سالگی که سن بلوغ است،‌ نخستین مرحله زندگی هر هندو و دوران تحصیل علم و دانش‌آموزی نام دارد. استادان دینی و زنان، در تربیت دینی فرزندان متولی تربیت محسوب می‌شوند. آموزش زنان در برهه‌های مختلف دارای تحولاتی بوده است. مطابق «ریگ وده» که نخستین منبع آیین هندو به‌حساب می‌آید زنان هیچ محدودیتی برای کسب بالاترین دانش‌های آن دوره نداشتند. در آن عصر، تحصیل زنان مانعی برای ازدواج نبود؛ حتی برای انجام آداب مذهبی که زن و شوهر با هم انجام می‌دادند، زنان برخی از علوم مذهبی را بایستی فرامی‌گرفتند. از این رو زنان و مردان تحت آموزش یکسانی قرار می‌گرفتند. در دوره برهمنه‌ها محدودیت‌هایی برای زنان پدید آمد. تحصیل آداب وده‌ای برای زنان مجاز بود، اما کمتر زنی قادر بود دوره‌های طولانی و دشوار دوازده تا شانزده ساله را طی کند. زنان بدون تحصیل کافی مجاز نبودند در مراسم نذر و قربانی شرکت کنند. در این دوره تنها اندک دخترانی از طبقات بالای اجتماع امکان طی‌نمودن دوران تحصیل را می‌یافتند. در دوران حماسی، مطابق قانون‌نامه مانو تحصیل دختران متوقف شد؛ زیرا زنان را به‌دلیل ناخالصی، لایق فراگیری متون نمی‌دانست و خدمت به شوهر را مساوی با یادگیری آیین دینی می‌دانست. تنها استثنا، بانوان بزرگ‌زاده‌ای بودند که پس از ازدواج مجاز می‌شدند که یک روحانی دینی (گورو) آیین‌های مذهبی را به آ‌نها آموزش دهد.

زن هندو در خانواده

در اندیشه هندویی که الوهیت را به‌صورت دوجنسیتی مطرح می‌کند، جنبه زنانه دارای هیجان، تکاپو، سرسختی و بالقوه مخرب و جنبه مردانه سرد، بی‌طرف و آرام است. در متون فلسفی و اوپه‌نیشدها (از متون مقدس هندویی) زن و مرد نیمه‌های برابری هستند که یکدیگر را کامل می‌کنند. زن در خانواده هندو، فردی مطیع و وابسته به مرد است. حتی زنان الگو که در حماسه‌ها و متون از آنان یاد شده بر نقش خدمت‌گزاری و فداکاری آنها برای کسب رضایت شوهر و حمایت مرد از زن تأکید شده است. بر اساس قانون کتاب مانو در 200 سال ق.م، خدمت خاضعانه زن به مرد، واجب است. دختر در زمان کودکی برده پدر، در جوانی همچون کنیز در خدمت شوهر و پس از مرگ همسر باید مطیع پسر بزرگ بوده و حق ازدوج مجدد را ندارد.

بر اساس متون دینی آیین هندو، زنی که در کنترل مرد نباشد، به هیجان، هوسرانی و خطا متمایل شده و برای سلامتی جامعه مضر خواهد بود. به همین دلیل در سن بلوغ باید از سوی پدر، شوهر داده شود. همچنین مناسک دینی و جشن‌هایی همچون جشن رکشا بندهن (راکهی) و کروا چوتهه وجود داشت که دو خواهر و برادر واقعی یا کسانی که حس خواهر و برادری نسبت هم دارند و از نگاه شهوانی دوری می‌کنند به عقد خواهری و برادری یکدیگر در آمده تا یک زن تحت حمایت یک مرد باشد. مطابق برخی متون دینی و در برخی دوره‌ها، زن باید همه خدمات مورد نیاز همسر را برای راضی نگه داشتن شوهر انجام می‌داد. همچنین زن باید نسبت به شوهر وفادار بوده و او را همچون خدا پرستش می‌کرد هرچند مرد فاقد فضیلت و صفات نیک، هرجایی و هوسران باشد. در بعضی از عصرها مانند دوره سنتی وده‌ای زنان وضعیت بهتری داشتند. با وجود مرد‌‌‌‌‌سالارانه بودن زندگی زناشویی، زن، دوستی برای مرد خانواده به‌شمار می‌آمد. زن در نقش مادر، شأنی بالاتر از معلم یا پدر داشت و بر احترام به او تأکید بسیار می‌شد. پسر زاییدن و مادر شدن اولین وظیفه زن و موجب ارتقای منزلت و جایگاه همسر در خانواده هندویی بود. اطاعت فرزندان از والدین از قوانین مانو بود.

منابع

• حکمت، علی‌اصغر، نُه گفتار در تاریخ ادیان، تهران، کتابخانه ابن‌سینا، چاپ دوم، 1342ش.
• «شناخت آئین‌های ودا، برهمن (هندو)»، وب‌سایت مؤسسه قرآن و نهج البلاغه، تاریخ انتشار: 1 می 2014م.
• غلامی، علی و حاجی ‌اسماعیلی، سمیه، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، قم، جامعة‌الزهرا، 1399ش.
• «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ انتشار: 18 مرداد 1395ش.