زن در آیین هندو

زن در آیین هندو؛ منزلت انسانی و نقش‌های جنسیتی زنان در هندوئیزم.

آیین هندو دارای متون مقدس متعدد است و روایت‌های متعارضی از منزلت انسانی زن دارد؛ اما انگاره‌های مردسالارانۀ آن برجسته‌تر است. موجودیت زنان از منظر آیین هندو، در خدمت آنها به مردان معنا می‌یابد. سنت‌ «ساتی» و رسم «بیوگی»، از مصادیق ستم علیه زنان به شمار می‌آید. جهیزیۀ سنگین، نقش مهمی در بی‌میلی خانواده‌های هندی به فرزند دختر دارد و همین امر موجب شده است تا حیات دختران هندی از جهات مختلفی مورد تهدید قرار ‌گیرد. «زن موجود پست اما دوست‌داشتنی» گزاره مهم آیین هندو دربارۀ زن است.

مفهوم‌شناسی

«هندوئیسم» در معنای عام دین‌شناسانه شامل همه ادیان هندی، و در معنای خاص بر آیین برهمن اطلاق می‌شود که در قرن هفتم قبل از میلاد، با تدوین آثاری مشتمل بر ادعیه و مقالات دربارۀ هستی، پایه‌گذاری و به تدریج توسعه یافت. برهما از معبودهای مورد ستایش هندوها محسوب می‌شود؛ لذا در مواردی از هندوئیزم به برهمنیزم نیز تعبیر می‌شود. این آیین در واقع گونه‌ای فرهنگ و سنن اجتماعی‌ است که با تهذیب نفس و ریاضت همراه شده است.

منزلت انسانی زنان

هرچند در آیین هندو، الوهیّت نه مذکّر و نه مؤنّث بلکه تعالی‌دهندۀ هر دو جنس است بدون این‌که یکی را فروتر از دیگری بشمارد؛ اما در متون مقدس هندوئیزم؛ تناقض‌هایی در مورد منزلت زن دیده می‌شود؛ در اوپانیشادها؛ زن و مرد، نیمه‌های برابری به‌شمار می‌آیند که هریک دیگری را کامل می‌کند؛ لذا در مواردی زن را در حدّ یک الهه ارتقاء داده‌اند؛ امّا در کتاب مانو؛ زن موجودی شیطانی، اغواگر، مایۀ ننگ و منشأ اختلافات معرفی می‌شود. در این آیین؛ زن موجودی دوست‌داشتنی؛ اما پست به‌شمار می‌آید. بر مبنای افسانۀ هندی؛ زن از خرده‌ریزها و مانده‌های آفرینش مرد آفرید شده است. اساسا آفرینش زن برای مرد بوده و وظیفه او آماده کردن لوازم رشد مرد و حتی عبادتش نیز برای مرد است.

زن در آموزه‌های اعتقادی هندوئیسم

بر اساس آموزه‌های فلسفی «ودایی» در جهان، یک روح مطلق و مجرد ازلی و ابدی وجود دارد که در عالم امکان به‌صورت سه خدای اصلی تجلی پیدا کرده است. خدایان سه‌گانه عبارتند از: برهما (خالق موجودات)، ویشنو (حافظ موجودات) و شیوا (ایجادکننده و هلاک‌کننده موجودات). به‌تدریج ویشنو و شیوا پیروان بسیاری پیدا کرده و فرقه‌های شیوایی و ویشنویی شکل گرفتند. مطابق اساطیر هندویی، جهان خلقت از ازل با ترکیب دو نیروی مؤنث و مذکر خلق شده‌اند.

«سرسوتی» (Saraswati) الهه (خدابانوی) ادبیات، شعر، سخن و موسیقی همسر برهما است و در رفع موانع ازدواج به جوانان کمک می‌کند. «لکشمی» (Laksmi) همسر ویشنو و الهه ثروت، توانگری و سعادت است. «شکتی» (Sakti) همسر شیوا نیز الهه مادری، باروری و آفرینندگی است. هر کدام از الهه‌ها مستقل از خدایان مذکر، پرستش ‌شده و دارای معبد جداگانه هستند.

به‌جز سه خدای مذکر اصلی، خدایان مذکر بی‌شماری وجود دارند که همگی دارای همسران و مادر عاشقی هستند که خدای مذکر را یاری و پرستاری می‌کنند؛ از جمله:

1. پاروتی Parvati: تجسم انرژی‌های مؤنث شیوه و نمونه‌ای از زن آرمانی هندوان است. وی زنی مهربان و همسری فداکار است که وظیفه تغییر روش زندگی از مرتاضی به‌سمت زندگی دنیوی را برعهده دارد.
3. کالیKalli: او مادری دلسوز، اما الهه‌ای خون‌آشام است. وظیفه او معطوف‌کردن توجه به زندگی دنیایی از طریق نابودی شیاطین است.
5. سوریه: الهه خورشید؛
7. دهشینا: الهه حاصل‌خیزی؛
9. الهه‌های دیگر همچون آدیتی، راتی، ماناسه، سارانیو، شیتالا و شاستی.

جایگاه زن در تحولات تاریخی آیین هندو

زن در برهه‌های مختلف و نزد فرقه‌های آیین هندو دارای جایگاه‌های متفاوت بوده است. این جایگاه‌ها در سه رویکرد شامل برتری زن بر مرد، برتری مرد بر زن و تساوی هر دو جنس مؤنث و مذکر، دسته‌بندی شده است. در دوران اساطیری هندو، جنس مؤنث دارای منزلتی والا بوده و در جایگاه الهه‌های مؤنث پرستش می‌شده است. در مذهب شکتی (تنتره) که الهه شکتی پرستش می‌شود خدایان مؤنث بر خدایان مذکر برتری دارند و صفات زنانه نسبت به صفات مردانه، شایسته‌تر تلقی می‌شوند.

در دوره سنتی و در مکتب وده‌ای، مسائل جنسی مذموم و مانعی برای نجات از بند مادیات است. بر جذبه‌های عرفانی و عاشقانه تأکید کرده و نظام طبقات اجتماعی هندو (نظام کاستی) مردود شمرده می‌شود. در این گرایش، برتری فرد بر اساس روح او است؛ لذا قائل به یکسانی جنس مذکر و مؤنث هستند.

از دوران کلاسیک، جایگاه زن و میزان آزادی‌های اجتماعی او کاهش یافته و همچون دارایی و ملک مردان تلقی ‌شد. اعتقاد به این‌که فقط پسر قادر به انجام وظایف دینی در قبال اجداد است، باعث شد داشتن پسر موجب سعادت خانواده دانسته شود. در دوران معاصر به خصوص از قرن نوزده میلادی جهت احقاق حقوق زنان، قوانین موجود در عرصه‌های گوناگون تغییرات جدی یافت.

موقعیت اجتماعی زنان در آیین هندو

برخلاف برخی ادیان که صرفا بازتاب‌دهنده اسوه‌های مرد هستند، آیین هندو در کنار اسوه‌های دینی مذکر، از اسوه‌های مؤنث در جایگاه الهه (خدابانو) استفاده کرده است. همچنین تعدادی از حکما یا همان ریشی‌ها (Rishis) از زنان هستند. ریشی‌ها که دارای جایگاهی شبیه انبیا در ادیان ابراهیمی هستند، به کسانی گفته می‌شود که کلام الهی را از منبع ماورایی دریافت کرده و به‌منظور هدایت و رامایی به اطلاع انسان می‌رسانند.

به‌نظر می‌رسد زنان در دوران نخست پیدایش آیین هندو و دوران وده‌ای در عرصه‌های عمومی و خانواده فعالیت و آزادی بسیاری داشتند؛ اما به‌تدریج از میزان آن کاسته شد. در دوره برهمنه‌ها، نقش‌های مذهبی رنگ باخت و همچون گذشته در اجرای مراسم نذر و قربانی حضور فعالی نداشتند. در دوره قانون‌نامه مانو از حضور در فعالیت‌های عمومی و مذهبی محروم و در انجام آیین دینی، تابع شوهر شدند. حق مالکیت مالی زنان، همچون پسران و بردگان از آنان سلب شد و آن‌چه به‌دست می‌آوردند، در تملک سرورشان بود.

زن هنـدی در دورۀ ودایی بیشتر از دوره‌های بعدی از آزادی برخوردار بود؛ در انتخاب شوهر اظهار نظر کرده و آزادانه در جشن‌ها شرکت می‌کرد، در تحصیل علم و گفتگـوهای فلسفی آزادی داشت. اگر بیـوه می‌شـد، هیچ محدویتی برای ازدواج مجدد نداشت؛ اما در عصر قهرمانی این آزادی‌ها محدود شد؛ ازدواج مجدد بیوگان از رسم افتاد، پرده‌نشینی رواج یافت و زنی وفادار تلقی شد که فروتنانه از شوهرش اطاعت کند. اگر در جنگ‌ها، شکست می‌خوردند، وظیفه زنان بود که خود را در آتش اندازند تا اسیر نشوند.

در این آیین؛ نظر کردن به زن حرام بوده و هیچ برهمنی نباید با زن هم سفره ‌شود. در برخی متون هندوئیزم مانند وداها و اوپانیشاد، تحصیل زنان منع شده و تأکید می‌کنند که دختران باید بی‌سواد بمانند تا مطیع و بی‌خطر باشند؛ ولی در منابع دیگر، تحصیلات دینی برای آنها واجب دانسته می‌شود. امروزه نگرش هندوها تغییر کرده است؛ زنان هندی از مزایای حقوقی برخوردار بوده و از لحاظ قانونی تفاوتی میان زنان و مردان وجود ندارد و آنها می­توانند همانند مردان به فعالیّت­های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بپردازند.

زن هندو در عرصه آموزش

در آیین هندو آموزش دینی دارای اهمیت است. سن هشت تا بیست‌و‌چهار سالگی که سن بلوغ است،‌ نخستین مرحله زندگی هر هندو و دوران تحصیل علم و دانش‌آموزی نام دارد. استادان دینی و زنان، در تربیت دینی فرزندان متولی تربیت محسوب می‌شوند. آموزش زنان در برهه‌های مختلف دارای تحولاتی بوده است. مطابق «ریگ وده» که نخستین منبع آیین هندو به‌حساب می‌آید زنان هیچ محدودیتی برای کسب بالاترین دانش‌های آن دوره نداشتند.

در آن عصر، تحصیل زنان مانعی برای ازدواج نبود؛ حتی برای انجام آداب مذهبی که زن و شوهر با هم انجام می‌دادند، زنان برخی از علوم مذهبی را بایستی فرامی‌گرفتند. از این رو زنان و مردان تحت آموزش یکسانی قرار می‌گرفتند. در دوره برهمنه‌ها محدودیت‌هایی برای زنان پدید آمد. تحصیل آداب وده‌ای برای زنان مجاز بود، اما کمتر زنی قادر بود دوره‌های طولانی و دشوار دوازده تا شانزده ساله را طی کند. زنان بدون تحصیل کافی مجاز نبودند در مراسم نذر و قربانی شرکت کنند.

در این دوره تنها اندک دخترانی از طبقات بالای اجتماع امکان طی‌نمودن دوران تحصیل را می‌یافتند. در دوران حماسی، مطابق قانون‌نامه مانو تحصیل دختران متوقف شد؛ زیرا زنان را به‌دلیل ناخالصی، لایق فراگیری متون نمی‌دانست و خدمت به شوهر را مساوی با یادگیری آیین دینی می‌دانست. تنها استثنا، بانوان بزرگ‌زاده‌ای بودند که پس از ازدواج مجاز می‌شدند که یک روحانی دینی (گورو) آیین‌های مذهبی را به آ‌نها آموزش دهد.

زن هندو در خانواده

در اندیشه هندویی که الوهیت را به‌صورت دوجنسیتی مطرح می‌کند، جنبه زنانه دارای هیجان، تکاپو، سرسختی و بالقوه مخرب و جنبه مردانه سرد، بی‌طرف و آرام است. در متون فلسفی و اوپه‌نیشدها (از متون مقدس هندویی) زن و مرد نیمه‌های برابری هستند که یکدیگر را کامل می‌کنند. زن در خانواده هندو، فردی مطیع و وابسته به مرد است. حتی زنان الگو که در حماسه‌ها و متون از آنان یاد شده بر نقش خدمت‌گزاری و فداکاری آنها برای کسب رضایت شوهر و حمایت مرد از زن تأکید شده است.

بر اساس قانون کتاب مانو در ۲۰۰ سال ق.م، خدمت خاضعانه زن به مرد، واجب است. دختر در زمان کودکی برده پدر، در جوانی همچون کنیز در خدمت شوهر و پس از مرگ همسر باید مطیع پسر بزرگ بوده و حق ازدوج مجدد را ندارد. در هند کهن؛ مرد با قـدرت پـدرشاهی بر خانوادۀ خود حکومت کرده و در مواردی می‌توانست زنان و فرزنـدان خود را بفروشد. به موجب قانون مانو؛ بر زن واجب است که در خدمت مرد باشد.

بر اساس متون دینی آیین هندو، زنی که در کنترل مرد نباشد، به هیجان، هوسرانی و خطا متمایل شده و برای سلامتی جامعه مضر خواهد بود. به همین دلیل در سن بلوغ باید از سوی پدر، شوهر داده شود. همچنین مناسک دینی و جشن‌هایی همچون جشن رکشا بندهن (راکهی) و کروا چوتهه وجود داشت که دو خواهر و برادر واقعی یا کسانی که حس خواهر و برادری نسبت به هم دارند و از نگاه شهوانی دوری می‌کنند به عقد خواهری و برادری یکدیگر در آمده تا یک زن تحت حمایت یک مرد باشد.

مطابق برخی متون دینی و در برخی دوره‌ها، زن باید همه خدمات مورد نیاز همسر را برای راضی نگه داشتن شوهر انجام می‌داد. همچنین زن باید نسبت به شوهر وفادار بوده و او را همچون خدا پرستش می‌کرد هرچند مرد فاقد فضیلت و صفات نیک، هرجایی و هوسران باشد. در بعضی از عصرها مانند دوره سنتی وده‌ای زنان وضعیت بهتری داشتند. با وجود مرد‌‌‌‌‌سالارانه بودن زندگی زناشویی، زن، دوستی برای مرد خانواده به‌شمار می‌آمد. زن در نقش مادر، شأنی بالاتر از معلم یا پدر داشت و بر احترام به او تأکید بسیار می‌شد. پسر زاییدن و مادر شدن اولین وظیفه زن و موجب ارتقای منزلت و جایگاه همسر در خانواده هندویی بود. اطاعت فرزندان از والدین از قوانین مانو بود.

ازدواج در آیین هندو

هرچند در مورد اعتقاد به سنت ازدواج و رسومات مربوط به آن، نظرات گوناگونی در هند وجود دارد؛ اما نهاد ازدواج در میان تمامی هندوها از اهمیت جدی برخوردار بوده و در اکثر متون مذهبی آنها به‌مثابه یک فریضه مذهبی مطرح شده است. برمبنای برخی منابع؛ اساسا فلسفۀ خلقت زن و مرد در آیین هندو، تولید مثل و انجام وظیفۀ پدری و مادری است.

اهمیت ازدواج

در فرهنگ هندو؛ ازدواج امری مقدس بوده و مراسم عروسی با دعا و نیایش همراه است. در متون کهن برای تازه عروس و داماد یک دورۀ سه روزه روزه‌داری، ریاضت و تجرد را توصیه می‌کنند. مرد متأهل دارای نقش محوری بوده و داشتن پسر، مرد را کامل می‌سازد. هرچند در آیین هندو به ازدواج دختران پیش از عادت ماهیانه توصیه شده است؛ اما سفارش می‌شود که در هنگام ازدواج، بلوغ دختران از لحاظ جسمی و رشد فکری رسیده باشد.

تا پایان قرن نوزدهم، ازدواج کودکان رایج بود و امروزه نیز در بعضی مناطق انجام می‌شود. زنان هندی معمولا در اوایل جوانی ازدواج می‌کنند. فلسفه ازدواج به تولید نسل ختم شده و زنی سعادتمند است که فرزند پسر به دنیا بیاورد؛ زیرا به اعتقاد هندوها؛ پسر دودمانش را تداوم بخشیده و والدینش را از جهنم نجات می‌دهد. همسانی طبقاتی عروس و داماد، مهم‌ترین معیار برای ازدواج است؛ لذا ازدواج در طبقات مختلف ممنوع و یا ناپسند است. ازدواج با اعضای خاندان و افرادی با گروه خونی همسان نوعی زنای با محارم شمرده شده و در اکثر آیین‌های هندی ممنوع است. در دین هندو، هر زن در طول زندگی خود فقط یک بار می‌تواند ازدواج کند.

الگوهای ازدواج

در آیین کهن هندی، ازدواج ممکن بود از راه ربودن عروس با زور، یا خریدن او و یا رضایت طرفین صورت گیرد؛ امّا ازدواج به رضایت دو طرف را ننگ می‌دانستند؛ چون زنان فکر می‌کردند؛ اگر آنها را خریده و برای‌شان پول بدهند، شرافتمندانه‌تر است و ربوده شدن را ستایش بزرگی تلقی می‌کردند. در الگویی رایج؛ همسر توسط والدین در نظر گرفته شده و ازدواج عاشقانه در صورتی مورد قبول واقع می‌شود که طالع عالی داشته باشند، والدین هر دوطرف موافق بوده، دختر و پسر از یک فرقه باشند؛ البته این ایده‌آل‌ها همیشه برآورده نمی‌شوند.

الگوی ازدواج خواهرانه در بخش‌ها‌یی از ایالت «هاریانا» هند رواج دارد، در این الگو؛ اگر زن بمیرد، شوهر با خواهر زن خود ازدواج می‌کند. در برخی فرهنگ‌ها خواستگاری از سوی خانوادۀ دختر انجام می‌پذیرد. هرچند در آیین کهن هندو، تعدد زوجات مجاز بود و در مواردی، زنی همزمان همسر چند برادر بود؛ اما چندزنی معمولا امتیاز برای مردان به‌شمار می‌رفت. امروزه؛ الگوی قانونی، تک‌ همسری است.

جهیزیه

به گزارش منابع تاریخی؛ جهیزبه رسم کهن در هندوئیسم است؛ خانواده دختر باید پول، جواهرات، ملک و گاوی را به خانواده داماد بدهند. هرچه میزان جهیزیه بیشتر باشد عزت و احترام عروس نیز در نزد شوهر و خانواده او بیشتر می‌شود. مخارج نامزدی، حنابندان و عروسی نیز بر عهده خانواده عروس است، همچنین خانواده عروس باید هدایایی گرانبهایی به هر کدامی از اعضای خانواده داماد بدهد.

هرچند سنت جهیزیه در آغاز به منظور کمک به زندگی دختران که وارث خانواده محسوب نمی‌شدند، بنا نهاده شد؛ اما اینک تبدیل به عامل ورشکستگی خانواده‌ها و زجر دیدن زنان شده است. بسیاری از خانواده‌های هندی نه‌تنها تمایلی به داشتن فرزندان دختر ندارند که در مواردی، جنین و نوزادان دختر را از بین می‌برند، برخی دختران جوان نیز به‌دلیل سنگینی جهیزیه و ناتوانی خانوادۀ خود، مجبور به خودکشی یا تن‌فروشی می‌شوند.

ساتی و بیوگی در آیین هندو

ساتی(Sati) از رسم‌های کهن هندی است و اشاره به این سنت دارد که با مرگ مرد، زن نیز باید با او سوزانده شود؛ چون زن خوب، همسر پرهیزگار و همراه همیشگی است؛ لذا زن پس از فوت شوهر، وفاداری خود را باید از طریق رسم ساتی یا رسم بیوگی نشان دهد. در رسم ‌بیوگی؛ زن سرش را تراشیده و تا آخر عمر تارک دنیا می‌شود. از منظر هندوها قانون ساتی غیر از نشانۀ وفاداری حامل این معنا نیز هست که مرگ شوهر ناشی از نحوست و کردار زشت زن بوده و او باید با همسرش در آتش بسوزد تا پاک شود.

زن بیوه؛ نجس و نحس دانسته می‌شود که حتی نگاه کردن به او بداقبالی می‌آورد. باید ساری سفیدی ‌بپوشد که علامت بیوگی است، او نمی‌تواند آرایش کرده و از زیورآلات استفاده کند، در مراسم عروسی و جشنواره‌ها شرکت نتوانسته، مانند یک خدمتکار کارهای خانه را باید انجام دهد؛ لذا بیشتر زنان ترجیح می‌دهند در آتش سوخته و رنج بیو‌گی را تحمل نکنند. امروزه هرچند از نظر قانونی این رسم ممنوع است؛ اما هنوز در بعضی مناطق هند انجام می‌شود.

طلاق در آیین هندو

ازدواج در آیین هندو پیمان مقدس و آسمانی به‌شمار می‌رود که هیچ کس قادر به گسستن آن نبوده و طلاق تصمیم خودخواهانه تلقی می‌شود. براین مبنا؛ زنان هندو در طول عمرشان صرفا یک بار شانس ازدواج دارند. برخی محققین؛ چنین حکمی را ناشی از تفکر مردسالار مانو دانسته و معتقدند؛ او هرگز به زنان اعتماد نداشت و آنها را شایسته آزادی و استقلال فردی نمی‌دید و بر این باور بود که زن در هر سنی باید تحت کنترل مرد باشد؛ زیرا زنان عقل کافی برای درک وضعیت خود ندارند و نمی‌توانند به‌تنهایی از خود محافظت کرده و زندگی کنند.

منابع

• «ازدواج در آیین هندو»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1390ش.
• «جایگاه زن در هندوئیسم و اسلام»، وب‌سایت ادیان نیوز، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1397ش.
• «شناخت آیین‌های ودا، برهمن (هندو)»، وب‌سایت مؤسسه قرآن و نهج‌البلاغه، تاریخ بازدید مطلب: 27 فروردین 1404ش.
• «شناخت آئین‌های ودا، برهمن (هندو)»، وب‌سایت مؤسسه قرآن و نهج البلاغه، تاریخ انتشار: 1 می 2014م.
• «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ بازدید مطلب: 27 فروردین 1404ش.
• «معرفی آیین برهمن یا هندوییسم»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ انتشار: 18 مرداد 1395ش.
• حق‌پرست، زهرا و ابراهیم، علیرضا، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، نامه الهیات، سال سیزدهم، شمارۀ 54، بهار1400ش.
• حکمت، علی‌اصغر، نُه گفتار در تاریخ ادیان، تهران، کتابخانه ابن‌سینا، 1342ش.
• حکمت، علی‌اصغر، نُه گفتار در تاریخ ادیان، تهران، کتابخانه ابن‌سینا، چاپ دوم، 1342ش.
• خیری، بهناز، «زن در آیین هندو»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید مطلب: 29 فروردین 1404ش.
• دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، 1337ش.
• غلامی، علی و حاجی ‌اسماعیلی، سمیه، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، قم، جامعۀ‌الزهرا، 1399ش.
• کمپانی، نسیم، «زنان در هندویسم»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1396ش.
• موسوی، سیده فاطمه و حسینی قلعه‌بهمن، سید اکبر، «بررسی تحلیلی و مقایسه‌ای ارزش و جایگاه زن در اسلام و آیین هندو»، معرفت ادیان، سال دوازدهم، شمارۀ 1، زمستان 1399ش.