ازدواج در آیین هندو

ازدواج در آیین هندو؛ انگاره‌های آیین هندو درباره ازدواج.

ازدواج در آیین هندو، فریضه‌ای مذهبی است. در این آیین، برخی از مراسم‌های مذهبی تنها با ازدواج امکان‌پذیر است. ازدواج درون‌طبقاتی، وجود گونه‌های مختلف همسرگزینی در بین طبقات، برگزاری آیین‌های خاص در مراسم عروسی، رسم ساتی (سوزاندن زن بیوه به‌همراه جنازۀ شوهر) در برخی از مناطق و مقاطع تاریخی از جمله موارد قابل توجه ازدواج در آیین هندو است.

ازدواج در سیر تاریخی و نظام طبقاتی هندوئیسم

مناسک و باورهای مربوط به ازدواج به‌مرور زمان در آیین هندو به‌وجود آمده و دیدگاه و رفتار یکسانی در زمینۀ ازدواج در ادوار، مناطق و مناسک گوناگون وجود ندارد. همچنین در نظام کاستی هندوئیسم، هر طبقه شامل برهمنان، کَشتریه‌ها، ویشیه‌ها، شوذره‌ها و نجس‌ها، در زمینه‌های مختلف از‌ جمله ازدواج، قوانین عرفی و حقوقی خاص خود را دارند.

زوجیت در آیین هندو

در اندیشۀ هندویی، الوهیت (امر مطلق) دارای ذاتی فارغ از جنسیت است که ویژگی‌های هر دو جنبۀ زنانه و مردانه را دارا است؛ لذا آن را به‌صورت دوجنسیتی مطرح می‌کنند. جنبۀ زنانه بالقوه مخرب، دارای تکاپو، هیجان، سرسختی و جنبۀ مردانه سرد، بی‌طرف و آرام است. بر پایۀ اساطیر هندویی، آفرینش کیهان و جهان هستی دارای دو مبدأ مذکر و مؤنث است. خدایان بی‌شمار هندو نیز همگی دارای همسر هستند.

جایگاه ازدواج در آیین هندو

بر‌اساس متون فلسفی و اوپه‌نیشدها (از متون مقدس هندویی) زن و مرد، نیمه‌های برابر و کامل‌کنندۀ همدیگر هستند. اگرچه برخی متون دینی، زندگی مرتاضانه و مراقبه‌های معنوی را تشویق می‌کنند، اما اکثر متون مقدس، تشکیل خانواده را فریضه‌ای مذهبی به‌شمار ‌آورده‌‌اند. قانون‌نامۀ مانو، مرد بی‌زن را مطرود جامعه و فاقد شأن و منزلت اجتماعی می‌داند. بکارت طولانی را نیز مایۀ ننگ و سرافکندگی دختران دانسته و جایگاه چندانی برای رهبانیتگزینی زنان با هدف رسیدن به کمال قائل نیست. بر اساس باور رایج، برخی آیین‌ها تنها با ازدواج امکان‌پذیر است؛ مانند مراسم مذهبی «اهدا یا قربانی بدن» که زن و مرد هندو در مقطعی از زندگی‌ باید آن را انجام دهند و انجام دِین شرعی نسبت به اجداد که با تولید نسل ادا می‌شود. از میان خدابانوان هندو، سرسوتی، همسر برهما و خدابانوی ادبیات، شعر، موسیقی و سخن است که به‌رفع موانع ازدواج جوانان کمک می‌کند. پاروتی نیز تجسم انرژی‌های مؤنث، شیوه و الگوی زن آرمانی هندوان است. او زنی مهربان و همسری فداکار است که وظیفۀ تغییر سبک زندگی مرتاضانه به‌سمت زندگی دنیوی را عهده‌دار است.

تمایلات جنسی در آیین هندو

در مورد تمایلات جنسی دو دیدگاه کلی در آیین هندو وجود دارد:

1. برخی مانند اوپه‌نیشدها و قانون‌نامۀ مانو نگاهی منفی نسبت به مسائل جنسی داشته و زن را موجودی شیطانی، اغواگر و مانعی برای تعالی معنوی و انگیزه‌های روحانی مرد قلمداد می‌کنند؛
2. در مکتب وده‌ای مسائل جنسی و مراقبت‌های معنوی منافاتی با هم نداشته و زوجین اعمال مذهبی را با یکدیگر انجام می‌دهند. از دیدگاه مکتب تنتره نیز شهوت بخشی از وجود بشریت و امری مثبت بوده و مسائل جنسی در صورتی‌که طبق قواعد خاص پرورش یابد، پله‌ای برای نجات انسان تلقی می‌شوند. به‌تصریح متون دینی، روابط جنسی پیش از ازدواج مجاز نیست.

سن ازدواج

در متون مختلف آیین هندو، زمان‌ها و مناطق مختلف، مواجهۀ‌ متفاوتی نسبت به سن ازدواج وجود دارد؛ برای مثال، در برخی مناطق، دختران و پسران نوزاد به عقد یکدیگر درآورده می‌شوند. هدف از ازدواج در این سن وابسته کردن دختر و پسر به زندگی مشترک از دوران کودکی است. در آموزه‌های وده‌ای، ازدواج دختران در سنین پایینتر از شانزده یا هفده سالگی توصیه نمی‌شود. در دورۀ حماسی، فشارهای جدی جامعه برای ازدواج در نه تا ده سالگی آغاز شد. در دوران معاصر از ازدواج کودکان ممانعت شده اما در عین حال سن ازدواج در مناطق شهری هند رو به افزایش است. مطابق آموزه‌های آیین هندو اگر پدر یا قیم، تا سه سال پس از رسیدن دختر به سن ازدواج او را شوهر ندهد، مرتکب گناه بزرگی شده است. به‌تصریح متون دینی آیین هندو، مرد هنگامی‌که دوران تعلیم و مطالعۀ متون مذهبی را گذرانده باشد، می‌تواند ازدواج کند.

همسرگزینی

رایج‌ترین نوع ازدواج در بین پیروان آیین هندو، انتخاب همسر به‌صورت درون‌طبقاتی (کاستی) بود و در شرایط بسیار خاص ازدواج میان کاستی نیز صورت می‌گرفت. مراسم آشنایی و خواستگاری برای انتخاب همسر گاه دارای آداب خاصی بود. در برخی فرهنگ‌ها خواستگاری از سوی خانوادۀ دختر انجام می‌پذیرفت؛ طبق قانون‌نامۀ مانو اگر تا سه سال پس از رسیدن به سن ازدواج، دختر شوهر داده نمی‌شد، او آزاد بود همسری برای خود برگزیند. در دوره‌هایی از تاریخ نیز، در جشنی با نام سامانا، دختران و پسران می‌توانستند با اختیار خود همسری برای خویش انتخاب کنند. در میان پیروان آیین هندو به تناسب کاست، هشت گونه همسرگزینی رایج بود که برخی از آنها به طبقات خاصی اختصاص داشت. تقدیم دختر به داماد آموزش‌دیده یا روحانی مسئول قربانی، خرید عروس، ازدواج اجباری به‌صورت ربوده شدن، عدم تمایل یا اغفال و ازدواج عاشقانه از گونه‌های همسرگزینی بود. براساس برخی متون و در برهه‌هایی از تاریخ، طالع و تقدیر نقش بسیار مهمی در ازدواج دو فرد ایفا می‌کرد.

مراسم ازدواج

مراسم عروسی در میان هندوان، وجهۀ مذهبی دارد. برگزاری آیین ازدواج به‌طور کلی از مجلس نامزدی، جشن عروسی در یک روز خوش‌یُمن، تقدیم حلقۀ گل از سوی عروس و داماد به یکدیگر، تحویل دادن عروس به داماد، قرار دادن دست عروس در دست داماد، هفت بار چرخش به دور آتش مقدس به‌همراه خواندن اوراد و سرودهای مذهبی توسط روحانی هندو، تشکیل شده است. نحوۀ برگزاری مراسم با توجه به مذهب، طبقه، موقعیت اجتماعی و میزان تمکن مالی و منطقه تفاوت دارد.

زن هندو پس از ازدواج

تهیۀ جهیزیه در آیین هندو، بر عهدۀ خانوادۀ دختر بوده و اهمیت آن تا حدی بود که گاه شأن دختر در خانوادۀ همسر، با مقدار جهیزیه‌ سنجیده می‌شد. کارشناسان معتقدند که یکی از دلایل تمایل نداشتن خانواده‌ها به دختر داشتن، همین مسأله بود. زن در خانواده عهده‌دار امور مالی نبود و از اموال خانواده (پدری و همسری) ارث نمی‌برد. در دوره‌های مختلف، هرچند، نوع نگاه به شخصیت زن تفاوت دارد، اما آن‌چه در حماسه‌ها و متون آمده تأکید بر حمایت مرد از زن و نقش خدمت‌گزاری زن برای مرد و فداکاری برای کسب رضایت شوهر است. زن هندو، در جایگاه مادری دارای منزلت خاصی بوده و همراه با استادان دینی، نقش مهمی در آموزش دینی فرزندان ایفا می‌کند. در دوران معاصر به‌ویژه از قرن نوزده به بعد، با بازبینی قوانین هند، تغییراتی در وضعیت زن در عرصه‌های مختلف حاصل شده است.

چندهمسری در آیین هندو

در مقاطع مختلف تاریخ آیین هندو، مواضع گوناگونی در مورد تعدد زوجات وجود داشته است. مطابق قانون سنتی، مردان می‌توانستند تا چهار همسر اختیار کنند. در برخی مقاطع تعدد زوجات در جامعۀ هند به‌ویژه بین بزرگان رواج داشته اما به‌تدریج مذموم و گاه ممنوع شده است؛ برای مثال، در دورۀ وده‌ای، تک‌همسری رواج داشت. در قانون‌نامه مانو نیز تصریح شده ترجیح بر این است که مرد بیش از یک زن اختیار نکند. از مواردی که مرد می‌توانست بدون طلاق زن، همسر دیگری اختیار کند این بود که زن شراب می‌نوشید یا بیمار، سرکش و پرخاشگر می‌شد. نازایی و دخترزایی نیز از موارد مجاز برای ازدواج مجدد مرد بود. در یکی از متون هندویی نیز از چندشوهری یکی از زنان اسطوره‌ای هندو یاد شده است.

طلاق در آیین هندو

مطابق آیین هندو مرد اختیار داشت زن را به‌دلیل عدم پاکدامنی طلاق دهد؛ اما زن به هیچ دلیلی نمی‌توانست از شوهر خود طلاق بگیرد. در دوران معاصر اما قانون طلاق به‌سمت حقوق برابر زن و مرد تغییر یافته است.

وضعیت زنان بیوه در آیین هندو

در دورۀ وده‌ای، زن بیوه تنها حق ازدواج با برادرشوهر خود را داشت. در دورۀ حماسی نیز زنان بیوه حق ازدواج مجدد نداشتند. در قرن نوزدهم با تصویب قانون ازدواج بیوه‌ها، بیوه‌زنان هندی می‌توانستند دوباره ازدواج کنند. در برخی ادوار و مناطق هندوستان، رسمی به نام «ساتی» رواج داشت که بر اساس آن، زن پس از مرگ شوهر به‌منظور ابراز عشق و وفاداری به‌همراه جسد شوهر، سوزانده می‌شد. زن بیوه اگر از این کار ممانعت می‌کرد، تا آخر عمر حق ازدواج مجدد نداشت و همچون کنیز می‌بایست در خانوادۀ شوهر متوفای خود خدمت کرده و به ریاضت، نذر و دعا می‌پرداخت تا به اعتقاد هندوان در چرخۀ تناسخ و زندگی بعدی به یکدیگر بپیوندند. برگزاری این مراسم در زمان حاضر منع قانونی دارد.

منابع

• «جایگاه زن در هندوئیسم و اسلام»، وب‌سایت ادیان نیوز، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1397ش.
• جعفری، حسین‌علی و دهقانی‌زاده، محمدرضا، زن، ازدواج و خانواده در دین هندویی، تهران، حکمت و عرفان، 1398ش.
• حق‌پرست، زهرا و ابراهیم، علیرضا، «آیین ازدواج در دین هندویی شیوایی»، نامه الهیات، سال سیزدهم، شمارۀ54، بهار1400ش.
• غلامی، علی و حاجی‌اسماعیلی، سمیه، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، قم، جامعة‌الزهرا، 1399ش.
• لطیفی، عبدالحسین، «آداب و احکام ازدواج در دین هندویی»، پژوهشنامه ادیان، شمارۀ1، 1386ش.
• هولم، جیم و بوکر، جان، زن در ادیان بزرگ جهان، ترجمه علی غفاری، تهران، امیرکبیر، 1384ش.