سفر حج: تفاوت میان نسخه‌ها

سفر حج به عنوان پدیده‌ای معنوی و الهی و چندوجهی، صرفاً به ابعاد فردی محدود نمی‌شود، بلکه دارای ابعاد و کارکردهای چندگانه دینی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی است. این فریضه الهی به گونه‌ای نمادین ابعاد مختلفی از معارف و ارزش‌های توحیدی و اسلامی را در چارچوبی واحد به نمایش می‌گذارد. در نظام احکام اسلامی، مردان و زنان در احکام احرام عمره یا حج در برخی امور مشترک، تابع قواعد یکسان هستند، اما به دلیل تفاوت‌های تکوینی و جنسیتی، در پاره‌ای از احکام احرام نیز دارای تفاوت‌ها و تمایزات خاص می‌باشند.  

== '''مفهوم‌شناسی''' ==

در اصطلاح شرعی، حج به‌معنای «اصلُ الحَجِّ، القَصدُ للِزّیارةِ، خُصَّ فی تعارف الشّرع بِقَصدِ بَیتِ اللهِ تعالى إقامَةً لِلنُسُک»؛ «قصد خاص خانه خداوند» برای انجام دادن اعمال مخصوص در برهه زمانی معین است<ref>کرکی، الرسائل محقق کرکی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۴۹.</ref>، اعم از حج تمتع یا عمره که به نحوی از انحاء در زمره حج محسوب می‌گردد.<ref>جوادی‌آملی، تفسر تسنیم، ۱۳۸۹ش،ج۱۵، ص۱۳۲؛ راغب‌اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۲۱۹-۲۱۸.</ref> این فریضه یکی از ارکان پنج‌گانه دین اسلام است<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۸.</ref> و به‌عنوان عبادتی مالی و بدنی در سال نهم هجری تشریع شده است.<ref>قرطبی، الجامع لأحکام القرآن'''،''' ۱۳۶۴ش، ج۴، ص۱۴۴.</ref>

سفر حج، سفر عبادی-سیاسی به مکه مکرمه برای انجام مناسک خاص در زمان معین است که بر مردان و زنان مسلمان مستطیع، حداقل یکبار در عمر واجب می‌شود.<ref>Long, Islamic Beliefs, Practices, and Cultures, 2011,  p.86.</ref>

== '''انواع حکم حج''' ==

همچنین حج در شریعت اسلام به دو قسم واجب و مستحب تقسیم می‌شود. حج واجب بر سه قسم است. حج تَمتُّع (حجه‌الاسلام) که در طول حیات، یک بار واجب می‌شود. حج نذری/عهدی که به‌وسیله نذر، عهد یا قسم بر انسان واجب می‌شود و حج نیابتی که با اجیر شدن برای ادای حج نیابتی از طرف دیگری بر فردی واجب است. سایر اقسام حج خارج از این موارد، جنبه تبرعی و مستحبی دارد. این تقسیم‌بندی مبتنی بر ادله فقهی و مورد تأیید مذاهب اسلامی است.<ref>مدرسی، أحکام العبادات، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۴۳.</ref>

== '''کارکردهای سفر حج''' ==

از بارزترین نمودهای پرستش که در دین مبین اسلام بدان تأکید شده، سفر حج است. سفر حج به عنوان یک فریضه دینی، دارای ابعاد چندگانه و کارکردهای پیچیده در سطوح فردی و جمعی است. از منظر فردی-دینی، این سفر با تمرکز بر تزکیه نفس، تقویت ایمان و ایجاد ارتباط عمیق تر با خداوند، نقش محوری در تحول معنوی فرد ایفا می‌کند. در بُعد سیاسی، حج به عنوان نماد عینی وحدت امت اسلامی، ظرفیتی منحصر به‌فرد برای ایجاد همگرایی سیاسی و تقویت گفتمان اسلامی در سطح بین المللی ارائه می‌دهد. از دیدگاه اجتماعی-فرهنگی، این آیین با گردهم آوردن مسلمانان از فرهنگ‌های مختلف، زمینه‌ساز تعاملات بینافرهنگی، تقویت هویت جمعی و ترویج ارزش‌های مشترک اسلامی می‌شود. در بُعد اقتصادی نیز، سفر حج به‌عنوان یک پدیده اقتصادی کلان، موجب رونق بخش‌های مختلف اقتصادی در منطقه حجاز شده و شبکه پیچیده‌ای در توسعه اقتصادی منطقه ایفا می‌کند.<ref>صالحی، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۶-۱۰۳.[https://miqat.hajj.ir/article_38038.html]</ref>

== '''احکام زنان و مردان در سفر حج''' ==

در اسلام، نگاه عادلانه به زن و مرد در احکام احرام عمره یا حج، مشهود است؛ به‌گونه‌ای که احکام احرام برای زنان و مردان در سفر حج دارای سه وجه متمایز اشتراکات، تمایزات و تخصیصات است. در واجبات، مستحبات، مکروهات و برخی از محرمات احرام همانند نیت، ادای تلبیه، استحباب طهارت بدنی، تقصیر ناخن‌ها، نگاه کردن در آینه و حرمت استفاده از سرمه و عطر، زن و مرد مشترک هستند<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۷۲؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۵۷.</ref>، اما در برخی موارد تفاوت‌های احکام زن و مرد در سه حیطه واجبات، مستحبات و محرمات احرام وجود دارد که نشان‌دهنده توجه عمیق اسلام به عدالت جنسیتی در عین رعایت تفاوت‌های فطری است.<ref>ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۲۹؛ شیخ طوسی، الجمل و العقود فی العبادات، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۱۴.</ref>

=== '''واجبات احرام''' ===

در واجبات احرام، نیّت، تلبیه، استحباب طهارت بدنی، تقصیر ناخن‌ها، نگاه کردن در آینه و حرمت استفاده از سرمه و عطر میان زن و مرد مشترک است<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۱۹۹.</ref>، اما در برخی احکام تفاوت وجود دارد. مردان باید دو لباس خاص احرام یکی ازار (عورتین و مابین ناف تا زانو) و دیگری رداء (روی کتف) بپوشند، درحالیکه زنان چنین الزامی ندارند.<ref>مقدس‌اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۷-۲۱۵.</ref> همچنین پوشیدن لباس حریر (ابریشم) برای مردان در احرام حرام است<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۱۷؛ طباطبائی‌حائری، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۹.</ref>، ولی برای زنان مکروه یا در برخی موارد جایز شمرده شده است.<ref>ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۸.</ref>

=== '''مستحبات احرام''' ===

در مستحبات احرام، زن و مرد در اغلب موارد مشترک هستند، اما در کیفیت ادای تلبیه تفاوت وجود دارد. بر اساس دیدگاه فقهای امامیه، مردان مستحب است تلبیه را با صدای بلند ادا کنند<ref>شهید ثانی، الروضه البهيه في شرح اللمعه الدمشقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۰.</ref>، در حالی که زنان باید به اندازه‌ای صدای خود را بالا ببرند که تنها اطرافیان نزدیک بشنوند.<ref>حلّی، الجامع للشرائع، ۱۴۰۵ق، ص۱۸۲.</ref> این تفاوت مبتنی بر روایاتی همچون «حدیث حریز»؛ «فِی رِوَایَةِ حَرِیزٍ أَنَّ رَسُولَ الله9 لَمَّا أَحْرَمَ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ: مُرْ أَصْحَابَکَ بِالْعَجِّ وَ الثَّجِّ فَالْعَجُّ رَفْعُ الصَّوْتِ بِالتَّلْبِیَةِ وَ الثَّجُّ نَحْرُ الْبُدْن» است که بلند گفتن تلبیه (عجّ) را برای مردان توصیه می‌کند.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۱۰.</ref> در مقابل، روایاتی مانند روایت «ابوبصیر از امام صادق(ع)» «لَیْسَ عَلَى النِّسَاءِ جَهْرٌ بِالتَّلْبِیَه»، حکم ویژه زنان را تبیین می‌نماید.<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۳۸۰.</ref>

=== '''محرمات احرام مخصوص مردان''' ===

در فقه اسلامی، محرمات احرام به دو دسته مشترک و جنسیتی تقسیم می‌شوند. از مهم‌ترین محرمات اختصاصی مردان در حال احرام می‌توان به چهار مورد اساسی اشاره نمود. نخست پوشیدن لباس دوخته‌شده مانند پیراهن، لبّاده و شب‌کلاه و شلوار که به طور خاص برای مردان حرام است<ref>موسوی عاملی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، ۱۴۱۱ق، ج۸، ص۴۰۸.</ref>؛ دوم پوشاندن سر به هر شکل اعم از کلاه، عمامه، پارچه، چیزهای غیرمعمول همانند گِل سرشور، برگ گیاهان، حنا یا سایر پوشش‌ها و حتی فرو بردن سر در آب<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۴۹-۳۴۷.</ref>؛ سوم استفاده از جوراب و کفش‌های بسته و هر چیز دیگری که روی پا را می‌پوشاند (به استثنای صندل‌های باز)<ref>محقق حلّی، المختصر النافع فی فقه الإمامیه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۴؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۱۱.</ref> و چهارم بهره‌گیری از سایه‌بان مانند چتر، هودج و امثال آن یا قرار گرفتن زیر سقف در حال سفر که بر مردان در حال احرام، حرام می‌باشد.<ref>موسوی عاملی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، ۱۴۱۱ق، ج۷، ص۳۶۲.</ref>

 

=== '''محرمات احرام مخصوص زنان''' ===

در فقه احرام، زنان نیز با محرمات اختصاصی مواجه هستند که رعایت آنها ضروری است. مهم‌ترین محرمات احرام مختص زنان شامل پوشاندن صورت با نقاب یا روبنده (برخلاف مردان که پوشش سر بر آنها حرام است)<ref>حلّی، تحریر أحکام الشریعه علی مذهب الإمامیه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۴.</ref>؛ استفاده از دستکش که پوشاندن دستها را به همراه دارد و در لسان روایات با عنوان «قفازین» مطرح شده است<ref>حلّی، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان،۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۴۴.</ref>؛ و به کار بردن زیورآلات آشکار مانند النگو و دستبندهای صدادار که زینت شمرده می‌شود.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۴۰۵.</ref> همچنین براساس نظر فقها، تراشیدن موی سر، برای زنان، آنگونه که مردان انجام می‌دهند، حرام است. ولی کوتاه کردن مو ایرادی ندارد.<ref>طباطبائی، مناسک الحج و الزیاره، ۱۴۲۳ق، ص۲۱۶.</ref> این احکام که مبتنی بر روایات معتبر فقهی است، با هدف حفظ حریم خاص احرام و پرهیز از هرگونه زینت ظاهری وضع شده‌اند.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴۵.</ref>

== '''استطاعت زنان در سفر حج''' ==

حج به عنوان فریضه الهی، اگرچه در اصول کلی وجوب همانند بلوغ، عقل و استطاعت مالی، جسمی و امنیتی برای زنان و مردان شرایط مشترکی دارد، اما به دلیل ملاحظات شرعی ناظر به تفاوت‌های تکوینی و کارکردهای اجتماعی جنسیتی، دارای احکام اختصاصی برای زنان می‌باشد.

=== '''هزینه مالی حج''' ===

=== '''شرط ضمن عقد''' ===

صرف وعده سفر حج در ضمن عقد ازدواج، به خودی خود موجب استطاعت زن محسوب نمی‌گردد، لیکن شوهر ملزم به وفای به عهد بوده و در صورت اثبات استحقاق، حکم مطالبه آن تابع احکام مهریه خواهد بود. این رویکرد فقهی نشانگر تفکیک بین جنبه اخلاقی (لزوم وفای به عهد) و جنبه شرعی (عدم ایجاد استطاعت صرف با وعده) می‌باشد.<ref>بهجت، مناسک حج و عمره، ۱۴۲۴ق، ص۴۵-۴۶.</ref>

=== '''مهریه و نفقه''' ===

=== '''رجوع به کفایت''' ===

=== '''اذن همسر''' ===

=== '''همراه داشتن مَحرم''' ===

بر اساس دیدگاه امام خمینی و فقهای امامی، شافعی و مالکی، همراهی محرم برای سفر حج زن شرط نیست مگر در صورت عدم امنیت، که در این حالت همراهی محرم یا فرد مورد اطمینان حتی با پرداخت اجرت ضروری است.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ۱۳۶۳ش، ج۱۴، ص۱۴۳.</ref> در مقابل، فقهای حنبلی و حنفی همراهی محرم را به طور مطلق یا در سفرهای بیش از سه روز واجب می‌دانند.<ref>سمرقندی، تحفه الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۸۷-۳۸۸.</ref> مبنای اختلاف در استناد به آیات و روایات مختلف است، به طوری که فقهای امامی به عمومیت وجوب حج و امکان امنیت بدون محرم استناد می‌کنند، در حالی که دیگران به روایات منع سفر بدون محرم تمسک می‌جویند.<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ق. ج۵، ص۴۰۱.</ref> در موارد اختلاف نظر زن و شوهر درباره امنیت سفر، رأی زن مقدم است مگر آنکه خلاف آن اثبات شود، و در هر حال حج بدون محرم در صورت تحقق امنیت صحیح است.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۷، ۳۳۲-۳۳۱.</ref> هزینه همراهی محرم در صورت نیاز، جزو شرایط استطاعت محسوب می‌شود و عدم توانایی پرداخت آن موجب سقوط وجوب می‌گردد.<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۵۳.</ref>

 

== منابع ==

== پانویس ==