سفر حج: تفاوت میان نسخه‌ها

سفر حج به عنوان یکی از بارزترین مصادیق عبادت در اسلام، فرایندی چندبُعدی است که علاوه بر جنبه فردی و عبادی، دارای ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی و روانشناختی برای مردان و زنان می‌باشد. نحوه تجربه و بروز تحولات هر از یک ابعاد سفر حج، متأثر از ویژگی‌های جنسیتی متفاوت است. این تفاوت‌ها ناشی از نقش‌های اجتماعی و روانی متمایز زنان و مردان در مواجهه با تجارب معنوی است.<ref>[[غفاری هشتجین و فهیمی، «کارکرد حج در گسترش وحدت، اسکتبارستیزی و ظلم‌ستیزی میان مسلمانان متأثر از مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی تشیع»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۲.|https://journal.hzrc.ac.ir/article_713095.html]]</ref>  

سفر حج به مثابه یک کنش سیاسی-دینی، نقش محوری در تحقق اهداف سیاسی جهان اسلام ایفا می‌کند. این فریضه الهی با مؤلفه‌های اساسی فرهنگ سیاسی تشیع همانند عدالت‌خواهی، استکبارستیزی و تقیه پیوندی ناگسستنی دارد. این مناسک با ایجاد اتحاد سیاسی و تقویت وحدت جهان اسلام، بستری برای قیام و مقابله یکپارچه، عظیم و عزت‌مندانه ملت‌های مسلمان در برابر مفسدان جهانی فراهم می‌آورد.<ref>[[غفاری هشتجین و فهیمی، «کارکرد حج در گسترش وحدت، اسکتبارستیزی و ظلم‌ستیزی میان مسلمانان متأثر از مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی تشیع»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۲-|https://journal.hzrc.ac.ir/article_713095.html]]</ref> اگر برائت از مشرکان، از پایه‌های اصلی حج باشد، در این عرصه نیز زنان همانند مردان، در کنار سایر مسلمانان به نفی ظلم، ستم، شرک و استعمار می‌پردازند و فریادهای ظلم‌ستیزانه خود را علیه ستمگران عصر، سرداده و این بُعد را نیز تقویت می‌کنند؛ زیرا در سال‌های اخیر بازتاب تأثیر برنامه‌های حمایتی دولت‌ها برای تسهیل حج بانوان، نشانه‌ای از بهبود شرایط امنیتی برای زنان زائر بوده است.<ref>[[منصورنژاد، «زنان و حج»، ۱۳۸۴ش، ص۱۹۲.|https://miqat.hajj.ir/article_37818.html]]</ref>  

سفر حج به عنوان یک پدیده اجتماعی-دینی، نقش بی‌بدیلی در تقویت پیوندهای اجتماعی میان مردان و زنان جهان ایفا می‌کند. این مناسک با ایجاد فضای تعامل فراقومی و فراملی، به تأثیرگذاری بر تنظیم برخورد اجتماعی مردان و زنان، پیشگیری از کجروی‌ها، ارتباطات اجتماعی مسلمانان، افزایش انسجام اجتماعی مسلمانان، تقویت امنیت اجتماعی جهان اسلام، ایفای نقش در اعتماد اجتماعی مسلمانان، افزایش پویایی جامعه اسلامی، تقویت کنترل اجتماعی در جامعه، افزایش نشاط اجتماعی در جامعه، جهت‌دهی به قشربندی اجتماعی مسلمانان و تقویت ارزش‌ها در جامعه اسلامی ارتقا می‌بخشد.<ref>[[حیدری، «نگاهی به کارکردهای جامعه‌شناختی حج»، ۱۴۰۰ش، ص۷.|https://miqat.hajj.ir/article_158031.html]]</ref>  

سفر حج که در آیات قرآن‌کریم همانند آیات ۲۷ و ۲۸ سوره حج و آیه ۲ سوره مائده و آیاتی از سوره قصص نیز به آن اشاره شده است از منظر کلان، حج موجب رشد تجارت بین‌المللی، توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و ایجاد اشتغال در کشورهای میزبان می‌گردد. در سطح خرد نیز این سفر با تشویق به انفاق، کمک به مستمندان و توزیع ثروت، به تحقق اقتصاد توحیدی کمک می‌کند. همچنین حج با ایجاد فرصت‌های جدید کسب‌وکار و تقویت همکاری‌های اقتصادی بین مردان و زنان مسلمان، می‌تواند به کاهش اثرات تحریم‌های اقتصادی علیه کشورهای اسلامی منجر شود. مشارکت زنان در سفر حج نیز تأثیر مستقیمی بر بهبود شاخص‌های اقتصادی آنان همانند بهبود دسترسی زنان به فرصت‌های شغلی و افزایش سطح آگاهی و استقلال مالی زنان مسلمان داشته است.<ref>[[نجفی، «حج، عامل شکوفایی فرهنگی، آگاهی سیاسی و رشد اقتصادی»، ۱۳۹۳ش، ص۱۷۸-۱۷۵.|https://miqat.hajj.ir/article_36454.html]]</ref>  

در کنار سایر ابعاد، سفر حج برای زنان مسلمان، فرصتی بی‌بدیل برای ایفای نقش فرهنگی در سطح امت اسلامی فراهم می‌آورد؛ زیرا سفر حج از عوامل مهم سازنده و تأثیرگذار برای احیای فرهنگ قرآنی و نبوی در جهت اعاده حقوق زنان و شکوفایی استعدادهای آنان، نشانه کاهش محدودیت‌های جنسیتی در عرصه‌های مذهبی و بیانگر پذیرش گسترده‌تر نقش فعال زنان در امور دینی است.<ref>[[منصورنژاد، «زنان و حج»، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۳.|https://miqat.hajj.ir/article_37818.html]]</ref>  

===بُعد مذهبی===

از منظر مذهبی، سفر حج موجب آمرزش گناهان، تقویت ایمان، کسب رضایت الهی و ذخیره‌سازی توشه معنوی برای آخرت می‌گردد. این سفر روحانی با تأکید بر مفاهیمی چون توحید، تعاون، تسلیم و اخلاص، تقویت ایمان و تقوا، توبه و آمرزش، برابری و وحدت و خودسازی، به بازآفرینی عهد الست و تجدید میثاق مردان و زنان با پروردگار منجر می‌شود. احادیث متواتر نیز حج مقبول را موجب بازگشت به حالت تولد یافتن از مادر دانسته‌اند که نشان‌دهنده جنبه تطهیرکننده و نوزایی معنوی این عبادت برای مردان و زنان است. حضور بیشتر زنان در سفر حج، تأکید بر جایگاه برابر مردان و زنان در عبادات اسلامی، نشانه اشتیاق فزاینده زنان به تعمیق باورهای دینی و بازتاب اهمیت سفر حج در نظام ارزشی زنان مسلمان است.<ref>[[صالحی، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.|https://miqat.hajj.ir/article_38038.html]]</ref>  

با توجه به تأثیرات روان‌شناختی سفر حج بر ابعاد عاطفی انسان می‌توان چنین استدلال کرد که مناسک حج بر سلامت روانی زائران تأثیرگذار است. این تأثیرات چهاربُعدی عبارت از ایجاد و تقویت احساس آرامش روانی و امنیت در طول اقامت در مکه و انجام مناسک <ref>ابن‌شعبه حرّانى، تحف ‌العقول، ۱۳۸۴ق، ص 123.</ref>، ارتقای سطح دلبستگی معنوی به خداوند <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۳۷.</ref>، کاهش وابستگی‌های مادی و تعلقات دنیوی<ref>نورى، مستدرك الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۱۶۵.</ref> و افزایش عزت‌نفس و احساس خودارزشمندی است.<ref>Kroll and Sheehan, "Religious belives and practices among 52 Psychiatric in Patient in Minnesota", 1989, p.69. </ref>

در خصوص سفر حج و تأثيرگذاري آن بر دینداری مردان و زنان، نمي‌توان به تفاوت معناداری دست يافت. عظمت و شکوه مناسک حج، کعبه و مشاعر مقدسه به گونه‌ای است که به طور یکسان بر تمامی زائران، صرف نظر از جنسیت تأثیرگذار است.<ref>[[محمدی و همکاران، «بررسی ابعاد روان‌شناختی مناسک حج و تأثیر آن بر سطح دینداری حجاج»،، ۱۳۸۷ش، ص۳۴-۳۳.|https://ensani.ir/fa/article/123684/]]</ref>

در اسلام، نگاه عادلانه به زن و مرد در احکام احرام عمره یا حج، مشهود است؛ به‌گونه‌ای که احکام احرام برای زنان و مردان در سفر حج دارای سه وجه متمایز اشتراکات، تمایزات و تخصیصات است. در واجبات، مستحبات، مکروهات و برخی از محرمات احرام همانند نیت، ادای تلبیه، استحباب طهارت بدنی، تقصیر ناخن‌ها، نگاه کردن در آینه و حرمت استفاده از سرمه و عطر، زن و مرد مشترک هستند،<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۷۲؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۵۷.</ref> اما در برخی موارد تفاوت‌های احکام زن و مرد در سه حیطه واجبات، مستحبات و محرمات احرام وجود دارد که نشان‌دهنده توجه عمیق اسلام به عدالت جنسیتی در عین رعایت تفاوت‌های فطری است.<ref>ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۲۹؛ شیخ طوسی، الجمل و العقود فی العبادات، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۱۴.</ref>

در فقه احرام، زنان نیز با محرمات اختصاصی مواجه هستند که رعایت آنها ضروری است. مهم‌ترین محرمات احرام مختص زنان شامل پوشاندن صورت با نقاب یا روبنده (برخلاف مردان که پوشش سر بر آنها حرام است)<ref>حلّی، تحریر أحکام الشریعه علی مذهب الإمامیه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۴.</ref>؛ استفاده از دستکش که پوشاندن دستها را به همراه دارد و در لسان روایات با عنوان «قفازین» مطرح شده است<ref>حلّی، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان،۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۴۴.</ref> و به کار بردن زیورآلات آشکار مانند النگو و دستبندهای صدادار که زینت شمرده می‌شود.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۴۰۵.</ref> همچنین براساس نظر فقها، تراشیدن موی سر، برای زنان، آن‌گونه که مردان انجام می‌دهند، حرام است. ولی کوتاه کردن مو ایرادی ندارد.<ref>طباطبائی، مناسک الحج و الزیاره، ۱۴۲۳ق، ص۲۱۶.</ref> این احکام که مبتنی بر روایات معتبر فقهی است، با هدف حفظ حریم خاص احرام و پرهیز از هرگونه زینت ظاهری وضع شده‌اند.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴۵.</ref>

حج به عنوان فریضه الهی، اگرچه در اصول کلی وجوب همانند بلوغ، عقل و استطاعت مالی، جسمی و امنیتی برای زنان و مردان شرایط مشترکی دارد، اما به دلیل ملاحظات شرعی ناظر به تفاوت‌های تکوینی و کارکردهای اجتماعی جنسیتی، دارای احکام اختصاصی برای زنان می‌باشد.<ref>ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۲۱.</ref> در فقه امامیه، استطاعت مالی زن برای حج مبتنی بر دو قسم، استطاعت ابتدایی (تمکن شخصی) و استطاعت بالمعنی‌الاعم (پذیرش هزینه از ثالث) است.<ref>خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۳.</ref>

بر اساس فقه اسلامی، هزینه حج بر عهده خود زن است و در صورت توانایی مالی مستقیم یا از طریق درآمد شخصی، حج واجب می‌شود <ref>ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۲۱.</ref>، حتی اگر برای شوهر مشقت ایجاد کند (مشروط به عدم اختلال در زندگی). پذیرش هزینه از شخص ثالث (مانند شوهر یا پدر) در صورت وثوق به انجام تعهد الزامی است.<ref>خمینی، مناسک حج، ۱۳۸۱ش، ص۳۳.</ref>  وعده حج در عقد ازدواج به‌خودی‌خود استطاعت ایجاد نمی‌کند، ولی شوهر ملزم به وفای به عهد است.<ref>بهجت، مناسک حج و عمره، ۱۴۲۴ق، ص۴۵-۴۶.</ref> مهریه تنها در صورت توانایی مالی شوهر و عدم اختلاف زناشویی می‌تواند مبنای استطاعت باشد.<ref>بهجت، مناسک حج و عمره، ۱۴۲۴ق، ص۴۵-۴۶.</ref> شوهر موظف به پرداخت نفقه متعارف در مدت حج است، اما هزینه‌های سفر، مگر در صورت تساوی هزینه‌های سفر و اقامت بر عهده زن است.<ref>حلّی، الجامع للشرائع، ۱۴۰۵ق، ص۲۲۱.</ref> رجوع به کفایت برای زنان تحت تکفل، اطمینان از تأمین معاش پس از حج کافی است، اما زنان سرپرست خانوار باید هزینه‌های سفر و زندگی خود و تحت‌تکفل‌ها را تأمین کنند.<ref>بهجت، مناسک حج و عمره، ۱۴۲۴ق، ص۴۵-۴۶.</ref>