خانواده زن‌سرپرست: تفاوت میان نسخه‌ها

خانوارهای زن‌سرپرست در مقایسه با خانوارهای مردسرپرست از نظر شاخص‌های اقتصادی-اجتماعی در وضعیت نامطلوب‌تری قرار دارند. این خانوارها عمدتاً در دهک‌های درآمدی پایین‌تر جای می‌گیرند؛ به‌طوری‌که آمار توزیع خانوارها بر اساس دهک‌های درآمدی نشان می‌دهد ۴۳.۳ درصد از خانوارهای زن‌سرپرست در دو دهک پایین درآمدی جامعه قرار دارند، در حالی‌که این نسبت برای خانوارهای مردسرپرست ۱۶.۸ درصد است.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_64650.html خانی و همکاران، «مطالعه آسیب‌پذیری اجتماعی زنان سرپرست خانوار و زنان دارای سرپرست در منطقه سلطان‌آباد شهر تهران»، ۱۳۹۶ش، ص۵۹۸.]</ref>  

میانگین سن زنان سرپرست خانوار ۵۷.۶ سال است، در حالی‌که این رقم برای سرپرستان مرد ۴۴.۱ سال است. همچنین، ۲۹.۷ درصد از خانوارهای زن‌‌سرپرست حداقل یک فرد بی‌سواد دارند که نشان‌دهندۀ «زنانه‌شدن سالمندی» است، در حالی‌که این نسبت در خانوارهای مردسرپرست تنها ۱.۵ درصد است. این آمار گویای آن است که میزان بی‌سوادی و ترک تحصیل در بین اعضای خانوارهای زن‌سرپرست به‌مراتب بیشتر است.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_64650.html خانی و همکاران، «مطالعه آسیب‌پذیری اجتماعی زنان سرپرست خانوار و زنان دارای سرپرست در منطقه سلطان‌آباد شهر تهران»، ۱۳۹۶ش، ص۵۹۸.]</ref>  

بر اساس آمار پژوهشكده آمار در سال ۱۳۹۲ش، نسبت خانوارهایی که در آنها زنان سرپرست، غیرشاغل هستند، ۸۲.۱ درصد است، در حالی‌که این رقم برای خانوارهای مردسرپرست ۰.۲۵ درصد بوده است. از سوی دیگر، میانۀ درآمد سالانۀ خانوارهای زن‌سرپرست ۶۵ میلیون و ۵۳۲ هزار و ۷۱۳ ریال است، در حالی‌که این مقدار برای خانوارهای مردسرپرست ۹۹ میلیون و ۳۳۵ هزار و ۸۴۶ ریال برآورد شده است.<ref>پژوهشكده آمار، «بررسي ويژگي‌هاي اجتماعي، اقتصادي و سلامت خانوارهاي زن‌سرپرست با تأكيد بر سياست‌ها و برنامه‌هاي پشتيباني»، ۱۳۹۲ش.</ref>

بررسی داده‌های طرح هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار در سال ۱۴۰۰ش، نشان می‌دهد که عوامل مختلفی در شکل‌گیری خانوارهای زن‌سرپرست نقش داشته‌اند که به ترتیب اهمیت عبارتند از: ۱) بیوه‌گی (۷۹ درصد): فوت همسر یا بیوه شدن اصلی‌ترین دلیل زن‌سرپرست شدن خانوارها است که نزدیک به چهار پنجم موارد را شامل می‌شود. ۲) وجود همسر، ولی عدم سرپرستی مرد (۹ درصد): این گروه با اختلاف بسیار زیاد شامل زنان متأهلی است که به دلایلی مانند بیکاری همسر، از کارافتادگی، اعتیاد یا سایر مشکلات از جانب مرد، عملاً سرپرستی خانوار را بر عهده دارند. ۳) طلاق (۸ درصد): مطلقه بودن حدود یک‌دهم از زنان سرپرست خانوار را تشکیل می‌دهد. ۴) تجرد قطعی (۴ درصد): کمترین سهم مربوط به زنانی است که هیچ‌گاه ازدواج نکرده‌اند.<ref>[https://nashr.majles.ir/article_10278.html عبداللهی و عرب، «بررسی وجود رابطه بین علت زن سرپرست شدن خانوار و فقر در خانوارهای زن سرپرست»، ۱۴۰۴ش، ص۸.]</ref>

۳) خانوارهایی که مرد در آنها حضور فیزیکی دارد، اما به دلایلی مانند بیکاری، از کار افتادگی، اعتیاد در تأمین معاش خانواده نقشی ندارد و در عمل، زنان مسئولیت ادارۀ زندگی خود و در برخی موارد فرزندانشان را بر عهده دارند.<ref>ربیعی، «بررسی تعدد نقش و سلامت روان زنان سرپرست خانوار با تمرکز بر روی زنان دستفروش مترو»، ۱۳۹۰ش، ص۲۶.</ref>  

این طبقه‌بندی ساختاریافته نشان می‌دهد که پدیدۀ زن‌سرپرست خانوار می‌تواند هم در غیاب فیزیکی مرد و هم در حضور غیرفعال او محقق شود، که هر کدام پیامدهای اجتماعی و اقتصادی خاص خود را به همراه دارد.<ref>Mwangi, an assessment of impact of poverty on female headed household in kangemi, kenya, 2017, p.11-14.</ref>

==ازدواج مجدد در خانوارهای زن‌‌سرپرست؛ رویکرد فقهی و حقوقی==

در نظام فقهی-حقوقی اسلام، ازدواج مجدد زنان مطلقه به‌عنوان امری مستحب مورد تأکید قرار گرفته است.<ref>طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، ۱۴۰۸ق،  ج۲، ص۱۱۰.</ref>  

از منظر فقه امامیه، این استحباب مبتنی بر روایات معتبری چون حدیث نبوی «اَلنِّكَاحُ سُنَّتِي» و با هدف تحکیم نهاد خانواده، مشروط بر رعایت شرایطی همچون گذراندن دورۀ عدّه (سه طهر برای طلاق رجعی و چهار ماه و ده روز در مورد وفات) و توجه به مصلحت فرزندان، توصیه شده است.<ref>موسوی سبزواری، مهذب الأحکام في بیان الحلال و الحرام، ۱۴۱۳ق، ج۲۴، ص۶.</ref>  

در نظام حقوقی ایران، مواد 1041 و 1170 قانون مدنی این حق را به رسمیت شناخته و ازدواج مجدد را پس از عدّۀ آزاد اعلام کرده‌اند. برای زنان سرپرست‌خانوار، این مسئله از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا ازدواج مجدد می‌تواند بر حق حضانت (با توجه به ماده 1170 قانون مدنی) و وضعیت مالی فرزندان تأثیر بگذارد. پیش از ازدواج مجدد باید توافق‌های لازم دربارۀ حضانت، نفقه و ملاقات فرزندان به‌صورت رسمی ثبت شود. رویۀ قضایی ایران نشان می‌دهد که دادگاه‌ها در تفسیر مصلحت کودک، به حفظ ارتباط عاطفی فرزند با هر دو والد توجه ویژه‌ای دارند. این نگاه جامع، همسو با تأکیدات فقهی بر حفظ کرامت زن و حقوق فرزندان، الگویی متعادل از تعامل فقه و حقوق در موضوع ازدواج مجدد زنان مطلقه ارائه می‌دهد.<ref>[https://mrfeghh.ctb.iau.ir/article_691186.html مظلوم‌زاده و همکاران، «بررسی فقهی حقوقی حضانت کودک از طرف مادر؛ چالش‌ها و راهکارها»، ۱۴۰۱ش، ص۱۱۲-۱۰۹.]</ref>

==حضانت فرزند در خانوارهای زن‌‌سرپرست؛ رویکرد فقهی-حقوقی==

در نظام فقهی-حقوقی ایران، ولایت به‌عنوان یک نهاد حقوقی، انحصاراً به پدر و جد پدری اختصاص یافته است. بر اساس دیدگاه اکثریت فقهای امامیه و مواد قانون مدنی (به‌ویژه مواد ۱۱۸۰ تا ۱۱۸۴)، ولی قهری صرفاً پدر و در صورت فقدان او، جد پدری شناخته می‌شود. در این چارچوب حقوقی، مادر به هیچ‌وجه در زمرۀ اولیای قهری قرار نمی‌گیرد و از اختیارات ولایتی برخوردار نیست.<ref>کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ۱۴۱۱ق، ص۹۲؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۶۱ش، ج۳، ص۲۳.</ref>  البته فقه اهل‌سنت مادر را نیز شامل می‌شود.<ref>خطیب، فقه الطفل، دراسه مقارنه فی ضوء المذاهب الفقهیه السبعیه، ۲۰۱۰م، ص۲۱۰.</ref>

بر اساس دیدگاه مشهور فقها، در خانواده‌های زن‌سرپرست، مادر در نگهداری فرزند از اولویت برخوردار است؛ به این صورت که برای فرزند پسر تا سن دوسالگی و برای فرزند دختر تا سن هفت‌سالگی حق حضانت مادر بر پدر تقدم دارد.<ref>میرزای قمی، جامع الشتات، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۳۵۲.</ref> هرچند با توجه به عدم تناسب حکم اولیۀ حضانت (تقدم مادر در نگهداری پسر تا دوسالگی) با واقعیت‌های اجتماعی امروز و مصالح عالیه کودک، ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید و به موجب آن در مواردی که والدین کودک جدا از هم زندگی می‌کنند، حق حضانت و نگهداری فرزند (اعم از پسر یا دختر) تا سن هفت‌سالگی با مادر بوده و پس از آن به پدر منتقل می‌شود.<ref>[https://mrfeghh.ctb.iau.ir/article_691186.html مظلوم‌زاده و همکاران، «بررسی فقهی حقوقی حضانت کودک از طرف مادر؛ چالش‌ها و راهکارها»، ۱۴۰۱ش، ص۱۰۸.]</ref>  

فقهای شیعه با استناد به منابع معتبر فقهی بر این باور هستند که شرایط اساسی برای حضانت‌کنندۀ کودک عبارت از عاقل‌بودن<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۴۲۳.</ref> آزادبودن، مسلمان‌بودن<ref>حلّی، تحریر االحکام، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۳۵۱.</ref> و دارای صلاحیت اخلاقی و سکونت ثابت حاضن است.<ref>شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۴۰.</ref> مهم‌ترین شرط مورد تأکید فقهای امامی، مسلمان‌بودن حضانت‌کننده است که مستند به آیه ۱۴۱ سوره نساء و روایات معتبری است.<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۴۲۲.</ref>  این تأکید ناشی از نگرانی جدی فقها از تأثیرپذیری کودک از باورهای غیراسلامی و احتمال انحراف عقیدتی است.<ref>نجفی، جواهر الکالم فی شرایع الاسلام، ۱۲۷۴ش، ج۳۱، ص۲۸۷.</ref> شرط اساسی دیگر، ثبات سکونت حضانت‌کننده است؛ به این معنا که انتقال کودک توسط مادر به منطقه‌ای با امکانات کمتر از محل سکونت قبلی، از دیدگاه فقهی مجاز شمرده نمی‌شود، چرا که این امر ممکن است به نقصان در تربیت و رشد کودک منجر شود. این شرایط در مجموع نشان‌دهندۀ حساسیت فقه امامیه نسبت به حفظ مصالح مادی و معنوی کودک در مسئلۀ حضانت است.<ref>شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۴۰؛ شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۴۲۵.</ref>

اولویت مادر در نگهداری و سرپرستی از فرزند تا زمانی است که ازدواج نکند. این حکم بین فقها اجماعی است.<ref>آملی، المکاسب و البیع، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۶۹.</ref> در قانون مدنی نیز که برگرفته از فقه امامیه است، طبق مادۀ ۱۱۷۰ قانون مدنی در صورت ازدواج مادر حضانت با پدر است، مگر اینکه دادگاه با توجه به مصلحت طفل برخلاف این اصل تصمیم بگیرد.<ref>صفایی و امامی، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۱.</ref>

همچنین در موضوع حضانت فرزندان در خانواده‌های زن‌سرپرست، مسائل تکلیف نفقه و تأمین مالی فرزند، حق ملاقات و ارتباط با والد غیرحاضن، استثنائات و موارد سقوط حق حضانت یا ولایت، نقش نهادهای حمایتی دولتی و مدنی و رویه قضایی و آرای محاکم در تفسیر مصلحت کودک از دیگر نکات حائز اهمیت است.<ref>[https://mrfeghh.ctb.iau.ir/article_691186.html مظلوم‌زاده و همکاران، «بررسی فقهی حقوقی حضانت کودک از طرف مادر؛ چالش‌ها و راهکارها»، ۱۴۰۱ش، ص۱۰۸.]</ref>

افزایش تعداد خانواده‌های زن‌سرپرست را می‌توان به‌عنوان چالشی اجتماعی تلقی کرد که ریشه در نابرابری‌های ساختاری جنسیتی جامعه دارد. در نظام تقسیم کار سنتی، نقش سرپرستی خانواده را به مردان اختصاص داده و زنان برای ایفای نقش سرپرستی تربیت نشده‌اند. زمانی که تقسیم کار جنسیتی، به هر دلیلی کارایی خود را از دست دهد، زنان ناگزیر به پذیرش این مسئولیت می‌شوند و با مشکلات چندبُعدی مواجه می‌شوند.<ref>Fitzpatric and Gomez, “Still cought in a trip: the continued povertization of women”, 1997, p.338.</ref> بار مضاعف نقش‌های خانگی و خانه‌داری و نقش مادری، همراه با محدودیت‌های ساختاری در دسترسی به فرصت‌های شغلی مناسب، فشارهای روانی و جسمانی قابل توجهی بر این زنان وارد می‌سازد.<ref>Montoya and Teixeira, “Multidimensional Poverty in Nicaragua: Are Female-Headed Households Better off”, 2017, p.1037.</ref>  

نابرابری دستمزدها علی‌رغم انجام وظایف مشابه با مردان، محرومیت از شبکه‌های اعتباری رسمی و غیررسمی و کمبود ابزارهای مدیریت ریسک، چرخۀ فقر و نابرابری را در این گروه تقویت می‌کند.<ref>Grube-Farrell, “Women, work and occupation al segregation in the uniformed services”, 2002, p.347.</ref> این شرایط نه‌تنها بر وضعیت معیشتی، بلکه بر سلامت روانی و اجتماعی زنان سرپرست‌خانوار تأثیرات منفی بلندمدتی برجای می‌گذارد.<ref>Klasen and et. al, “A Feminization of Vulnerability? Female Headship, Poverty, and Vulnerability in Thailand and Vietnam”, 2015, p.36.</ref>

توانمندسازی به‌عنوان فرآیندی تعریف می‌شود که طی آن افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها بر مسائل و مشکلات پیش روی خود تسلط می‌یابند.<ref>Snehendu and et. al, “Empowerment of women for health promotion: a meta analysis”, 1999, p.1435.</ref> عوامل تآثیرگذار توانمندسازی خانوارهای زن‌سرپرست در ابعاد سه‌گانۀ اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی و فردی-روان‌شناختی و در سه سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی قابل طبقه‌بندی است.

اجرای برنامه‌های توانمندسازی برای خانوارهای زن‌سرپرست منجر به ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب و بازار کار پایدار، فقرزدایی، ارائۀ تسهیلات مالی و اعتباری، اعطای وام خودکفایی، توسعۀ برنامه‌های بیمه‌ای و تأمین اجتماعی، توزیع سبد کالای اساسی، افزایش بودجۀ نهادهای حمایتی و بهبود خدمات رفاهی می‌شود.<ref>[https://refahj.uswr.ac.ir/browse.php?a_id=3383&sid=1&slc_lang=fa&ftxt=0 حسین‌پور و همکاران، «شناسایی و اولویت‌بندی راه‌های توانمندسازی زنان سرپرست خانوار»، ۱۴۰۰ش، ص۸۱.]</ref> مشاركت فعال زنان در محيط شغلي به افزايش اقتدار شخصي، بين فردي و سياسي آنان منتهی می‌شود.<ref>Almeleh and et. al, “Women's achievement of empowerment through activism in the work place”, 1993, p. 29.</ref>  

توانمندسازی روان‌شناختی موجب تقویت مؤلفه‌های حیاتی مانند رشد خود-کارآمدی، رشد خود-ارزشمندی و عزت‌نفس، كاهش خود-سرزنشي، قبول مسئولیت شخصی برای تغییر، تشکیل گروه‌ و خودآگاهی نقادانه، کنترل بر زندگی، قدرت تصمیم‌گیری و حل مسئله می‌شود که این عوامل به‌عنوان سرمایه‌ای پایدار، کیفیت نقش مادرانۀ زنان را به‌صورت همه‌جانبه ارتقا می‌دهد و از پریشانی‌های روان‌شناختی خانواده می‌کاهد.<ref>Davis, “Role occupancy, quality and psychological distress among Caucasian and African American women”, 2010, p. 85.</ref>

زنان در خانواده‌های زن‌سرپرست به‌رغم چالش‌های اولیه، از طریق کسب تجربه در مدیریت چندگانۀ مسئولیت‌های خانوادگی، مادری، شغلی و اجتماعی، به‌تدریج به سطح بالاتری از خود-کارآمدی و نگرش مثبت به خود، دست یافته‌اند.<ref>[https://refahj.uswr.ac.ir/browse.php?a_id=2982&sid=1&slc_lang=fa احمدنیا و کامل‌قالیباف، «زنان سرپرست تهران؛ مطالعه کیفی تجربیات، چالش‌ها و ظرفیت‌های آنان»، 1396ش، ص119.]</ref> این تحول روان‌شناختی عمدتاً محصول سازگاری موفقیت‌آمیز با نقش‌های چندگانه و تعاملات اجتماعی رو به رشد است.<ref>Mc Whirter, Counseling for empowerment. Alexandria, 1994, p. 92.</ref> کیفیت زندگی این زنان ارتباط مستقیمی با میزان دسترسی به حمایت‌های اجتماعی دارد، به‌طوری که دریافت حمایت‌های ساختاریافته منجر به بهبود شاخص‌های اجتماعی (کیفیت روابط اجتماعی و احساس تعلق به جامعه)، عینی (مسکن، اشتغال و درآمد) و ذهنی (سلامت روانی و رفع مشکلات عاطفی) می‌شود.<ref>[https://refahj.uswr.ac.ir/browse.php?a_id=3121&sid=1&slc_lang=fa قربانی و همکاران، « فراتحلیل نیازها و اولویت‌های زندگی زنان سرپرست خانوار با رویکرد جامعه‌شناختی»، ۱۳۹۸ش، ص74-81.]</ref> این رویکرد یکپارچه، بر اهمیت توسعۀ شبکه‌های حمایتی رسمی و غیررسمی به‌عنوان عامل کلیدی در توانمندسازی جامع این گروه تأکید دارد و الگویی اثربخش برای ارتقای پایدار این قشر آسیب‌پذیر محسوب می‌شود.<ref>Parsons, “Specific practice strategies for empowermentbased practice with women: A study of two groups,” 159-179, 2001, p.164.</ref>