بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
|خدمات = | |خدمات = | ||
}} | }} | ||
شیخ محمد عبده ( | شیخ محمد عبده (۱۳۲۳ ق)، فقیه، حقوق‌دان، اصلاح‌گر دینی، مفتی اسبق مصر و از شاگردان سید جمال الدین اسدآبادی است. وی نامورترین مرید سید جمال بود، ولی ارج و آوازه او نزد اهل سنت از آن رو بلند است که نه تنها در احیای فکر دینی و انطباق آن با مبانی عقلی کوشید، بلکه از تجددخواهی دینی برای اصلاح پاره‌ای از وجوه زندگی اجتماعی مصر بهره جست. «تفسیر المنار» و «شرح نهج البلاغه» از مهم‌ترین آثار او ست. | ||
==زندگی‌نامه== | ==زندگی‌نامه== | ||
محمد عبده در سال | محمد عبده در سال ۱۲۶۶ق (۱۸۴۹م)، در خانواده‌ای متوسط در روستای محله‌ی نصر، واقع در بحیره، در مصب رود نیل زاده شد. خانواده او اگر چه ثروت بسیار نداشت به سبب شهرت به دانشوری و پارسایی، از اعتبار و حیثیت فراوان محلی برخوردار بود. محمدعبده در آغاز به ورزش و بازی‌های پهلوانی دل بسته بود، ولی در سن سیزده سالگی به اجبار پدرش به «جامع احمدی» در طنطا رفت که پس از «جامع الازهر» در آن زمان معتبرترین مرکز تعلیم معارف اسلامی در مصر به شمار می‌رفت.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D9%87 دانشنامه اسلامی]</ref> | ||
درس‌هایی که در جامع احمدی به طلاب می‌آموختند مانند هر مدرسه‌ی قدیمی دیگر، تجوید و علم قرائت و فقه و نحو بود که قرن‌ها جزو تعلیمات اساسی باسوادان بود. این درس‌ها عبده را از درس خواندن بیزارتر کرد. در دلش افتاد که درس و کتاب را رها کند و به پیشه‌ی بیشتر هموطنانش که زراعت بود روی بیاورد. چون پدرش مصمم بود که او را به درس خواندن وا دارد، عبده از طنطا گریخت و به ده دیگری رفت که برخی از خویشاوندانش در آن می‌زیستند. یکی از آن خویشاوندان، شیخ درویش، دایی پدر عبده، عارفی وارسته بود که دیار او عبده را در خط فکری و اخلاقی تازه‌ای انداخت. شیخ چون پیشتر به طرابلس سفر کرده و از عقاید سنوسیان اثر پذیرفته بود، مانند آنان این نظر را تبلیغ می‌کرد که راه رستگاری مسلمانان بازگشت به اسلام و روزگاران پیامبر و صحابه و تقلید از سادگی آنان در دینداری و پارسایی و پیراستن عقاید دینی کنونی مردم از بدعت‌های گذشتگان است.<ref> | درس‌هایی که در جامع احمدی به طلاب می‌آموختند مانند هر مدرسه‌ی قدیمی دیگر، تجوید و علم قرائت و فقه و نحو بود که قرن‌ها جزو تعلیمات اساسی باسوادان بود. این درس‌ها عبده را از درس خواندن بیزارتر کرد. در دلش افتاد که درس و کتاب را رها کند و به پیشه‌ی بیشتر هموطنانش که زراعت بود روی بیاورد. چون پدرش مصمم بود که او را به درس خواندن وا دارد، عبده از طنطا گریخت و به ده دیگری رفت که برخی از خویشاوندانش در آن می‌زیستند. یکی از آن خویشاوندان، شیخ درویش، دایی پدر عبده، عارفی وارسته بود که دیار او عبده را در خط فکری و اخلاقی تازه‌ای انداخت. شیخ چون پیشتر به طرابلس سفر کرده و از عقاید سنوسیان اثر پذیرفته بود، مانند آنان این نظر را تبلیغ می‌کرد که راه رستگاری مسلمانان بازگشت به اسلام و روزگاران پیامبر و صحابه و تقلید از سادگی آنان در دینداری و پارسایی و پیراستن عقاید دینی کنونی مردم از بدعت‌های گذشتگان است.<ref> | ||
[https://wiki.ahlolbait.com/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D9%87 دانشنامه اسلامی]</ref> | [https://wiki.ahlolbait.com/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D9%87 دانشنامه اسلامی]</ref> | ||
| خط ۳۶: | خط ۳۷: | ||
پس از جامع احمدی به جامع الازهر رفت. در آنجا بزرگترین علمای آن روزگار مصر جمع بودند، ولی شیوه و موضوع درس‌ها چنان نبود که او را خرسند کند. در سراسر مدت تحصیلاتش در الازهر تنها یک استاد بود که می‌توانست تشنگی او را برای دانستن بیشتر فرو نشاند. و او شیخ حسن الطویل بود که به رغم بدگویی‌های مخالفان به شاگردانش ریاضیات و فلسفه می‌آموخت و علاوه بر آن، چون از اوضاع سیاسی مصر آگاه بود و دلیرانه از آن سخن می‌گفت شاگردانش را در مورد مسائل سیاسی نیز کنجکاو می‌کرد. | پس از جامع احمدی به جامع الازهر رفت. در آنجا بزرگترین علمای آن روزگار مصر جمع بودند، ولی شیوه و موضوع درس‌ها چنان نبود که او را خرسند کند. در سراسر مدت تحصیلاتش در الازهر تنها یک استاد بود که می‌توانست تشنگی او را برای دانستن بیشتر فرو نشاند. و او شیخ حسن الطویل بود که به رغم بدگویی‌های مخالفان به شاگردانش ریاضیات و فلسفه می‌آموخت و علاوه بر آن، چون از اوضاع سیاسی مصر آگاه بود و دلیرانه از آن سخن می‌گفت شاگردانش را در مورد مسائل سیاسی نیز کنجکاو می‌کرد. | ||
با اینهمه هیچ کس به اندازه‌ی | با اینهمه هیچ کس به اندازه‌ی سیدجمال الدین اسدآبادی در تحول روحی عبده مؤثر نبود. سید جمال هنگام نخستین سفرش به قسطنطنیه از مصر گذشت و عبده او را نخستین بار در همین سفر در قاهره دید و یکباره شیفته‌اش شد. روش سید جمال الدین در تفسیر قرآن و احاطه‌اش بر تفسیر و ذوقش در مباحث عرفانی و فلسفی و اخلاق اجتماعی اسلام، چشم عبده را به جهانی که الازهر از او پنهان نگاه می‌داشت گشود.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D9%87 دانشنامه اسلامی]</ref> | ||
اعتراف خود عبده به تأثیر سید جمال بر او، هرچند به گزافه آمیخته است، از اندازه‌ی دلبستگی او به سید در این دوره حکایت دارد: «پدرم به من حیاتی بخشید که علی و محروس [دو برادرش که کشاورز بودند] در آن با من سهیم بودند، ولی سیدجمال به من حیاتی بخشید که من در آن با محمد و ابراهیم و موسی و عیسی و اولیاء و قدیسان شریکم». او به تشویق سید به مطالعه‌ی فلسفه پرداخت و گواه آن، دو دست‌نویسی است که خود از کتاب «اشارات» ابن سینا تهیه کرده است و یکی از آنها با ستایش سید پایان می‌پذیرد. | اعتراف خود عبده به تأثیر سید جمال بر او، هرچند به گزافه آمیخته است، از اندازه‌ی دلبستگی او به سید در این دوره حکایت دارد: «پدرم به من حیاتی بخشید که علی و محروس [دو برادرش که کشاورز بودند] در آن با من سهیم بودند، ولی سیدجمال به من حیاتی بخشید که من در آن با محمد و ابراهیم و موسی و عیسی و اولیاء و قدیسان شریکم». او به تشویق سید به مطالعه‌ی فلسفه پرداخت و گواه آن، دو دست‌نویسی است که خود از کتاب «اشارات» ابن سینا تهیه کرده است و یکی از آنها با ستایش سید پایان می‌پذیرد. | ||
در سال | در سال ۱۲۹۴ق (۱۸۷۷م)، تحصیلاتش را به پایان رساند و از الازهر شهادتنامهی علمی گرفت. از آن پس پیشه‌ی معلمی را آغاز کرد که تا پایان عمر بیش از هر کار دیگری با طبعش سازگار افتاد. علاوه بر الازهر در دارالعلوم که به تازگی برای تربیت قاضی و معلم، از میان طلاب الازهر، تأسیس شده بود درس می‌داد.<ref> عنایت، حمید؛ (۱۳۷۰)، سیری در اندیشه سیاسی عرب: از حمله ناپلئون به مصر تا جنگ جهانی دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ هفتم ۱۳۸۹</ref> | ||
او شاگردان زیادی را تربیت نمود که از آن جمله می‌توان به [[محمد رشید رضا]]، سعد زغلول، احمد امین، طه حسین، عبدالقادر مغربی، مصطفی عبدالرازق اشاره کرد. سال بعد به دعوت دانشکده دارالعلوم قاهره به تدریس تاریخ پرداخت. عبده علاوه بر کار معلمی کار سیاسی هم می‌کرد و به همین خاطر وارد حزب وطنی مصر شد. وی همچنین بنا به پیشنهاد ریاض پاشا، وزیر خدیو پاشا، به سردبیری روزنامه الوقایع المصریه منصوب شد. | او شاگردان زیادی را تربیت نمود که از آن جمله می‌توان به [[محمد رشید رضا]]، سعد زغلول، احمد امین، طه حسین، عبدالقادر مغربی، مصطفی عبدالرازق اشاره کرد. سال بعد به دعوت دانشکده دارالعلوم قاهره به تدریس تاریخ پرداخت. عبده علاوه بر کار معلمی کار سیاسی هم می‌کرد و به همین خاطر وارد حزب وطنی مصر شد. وی همچنین بنا به پیشنهاد ریاض پاشا، وزیر خدیو پاشا، به سردبیری روزنامه الوقایع المصریه منصوب شد. | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۹: | ||
==دیدگاه== | ==دیدگاه== | ||
اگر چه افرادى دیگرى از نویسندگان عرب مسأله حقوق [[زن]] را اندکى پیشتر از عبده مطرح کرده بودند، اما از میان عالمان دینى، اولین کسى که درباره حقوق | اگر چه افرادى دیگرى از نویسندگان عرب مسأله حقوق [[زن]] را اندکى پیشتر از عبده مطرح کرده بودند، اما از میان عالمان دینى، اولین کسى که درباره حقوق زنان و [[تعدد زوجات]] با دیدگاه‌هاى جدید سخن گفت محمد عبده بود. عبده قائل به بازگشت به میراث فرهنگی اسلام است و در این باره می‌گوید: «از مهم‌ترین واجبات، این است که به تمدن کهن اسلامی بنگریم و بدان بازگردیم، اما نه برای اینکه از آن صورت و رونوشت برداریم و از تمامی آنچه هست، پیروی کنیم، بلکه بدان منظور که این تمدن را با عقل و خِرَد بسنجیم و در علل پیشرفت و انحطاط امت اسلامی بیندیشیم و قاعده‌ای را به دست آوریم که بتوانیم بنیانی سودمند، برای حال و زمان آینده، بسازیم.» | ||
از این رو مهم‌ترين ره‌آورد محمدعبده برای ديدگاه اجتهادی انديشه اسلامی معاصر، رهايی مسائل [[زنان]] از زندان ظاهرگرايی است. گرايش عبده در مسايل زنان راه ميانه‌ای بين ديدگاه‌های سلفی و نگرش‌های تجددگرا در جوامع اسلامی است. اگر ديدگاه سلفی ارزش ميراث منقول از سلف را بر منزلت عقل در مسايل زنان برتری می‌دهد، عبده به جايگاه ويژه عقل تأكيد می‌كند؛ هرچند كه او به عقل ارزش مطلقی نمی‌دهد و اهميت نصوص دينی مربوط به زن را ناچيز نمی‌شمارد. | |||
به عقيده عبده، كاربرد عقل برای فهم الگوهای رهايی [[زنان]] در انديشه اسلامي نوگرا در گروی سه نكته است: اولاً، عقل بشر به عنوان قوه‌ای در ميان قوای ديگر، توان درك مسايل زنان جامعه اسلامی معاصر را دارد. ثانياً، عقل بشر توان تفسير كتاب خداوند را دارد؛ از اين رو تفسير روشنگرانه و معاصر از آيات مربوط به زنان، صرفاً مبتنی بر ديدگاه مفسران پيشين، نكات ادبی، سيره پيامبران و شأن نزول آيات نمی‌باشد؛ زيرا نگرش مفسران پيشين درباره زنان بر سطح عقل، ميزان دانش آنها، آگاهی جامعه و ساختار فرهنگی آن زمان درباره زن وابسته است؛ در حاليكه دستاوردهای عقلي كنونی، تنها به ره‌آوردهای فكری آنها محدود و منحصر نمی‌شود و ثالثاً، ميان نصوص سلف درباره زنان و آيات قرآن در اين زمينه، تمايز وجود دارد. | |||
به اين ترتيب در نظر عبده منزلت عقل بشر، برتر از منزلت ميراث سلفي است؛ زيرا از محتوای متون سلفی دليلي كه بر دستاوردهای عقل | |||
برتری داشته باشد، يافت نمی‌شود؛ اما در اين ميان نصوص قرآني مستثنا هستند؛ | برتری داشته باشد، يافت نمی‌شود؛ اما در اين ميان نصوص قرآني مستثنا هستند؛ زيرا آيات قرآن خالی از اشتباه و برتر از مواضع جدل می‌باشند؛ از اين رو بر عقل مقدم می‌شوند. عبده تقديم آيات قرآن را نه از آن جهت می‌داند كه ظواهر آيات بر عقل و براهين آن مقدم هستند، آنگونه كه سلفيان گمان می‌كنند، بلكه آيات قرآنی چارچوبی رامشخص می‌كنند كه در آن چارچوب، انسان می‌تواند عقل و علم خود را بدون آن كه به محظور مخالفت با قرآن بيفتد، به كار گيرد.<ref>[http://ensani.ir/file/download/article/20120514175031-9046-16.pdf صورت‌بندی مطالعات ][[زنان]] در جهان اسلام</ref> | ||
«حمد عبده» به منظور ایجاد شیوه‌ای نو در بررسی و استفاده از میراث فرهنگی و برنامه‌ریزی برای ساخت بنیانی سودمند برای آینده، به نوشتن تفسیر جدیدی از قرآن دست زد. ناشر این اثر، [[محمد رشید رضا]]، آن را در چند قسمت، در مجله‌اش (المنار) چاپ کرد. سپس آن را با نام «تفسیر المنار» تجدید چاپ نمود. محمد عبده در تفسیرش، آنچه را مربوط به فقه [[زنان]] می‌شد، در دو مسأله مطرح نمود و در چند جای دیگر این دو مسأله را پی گرفت. مسأله نخست: مساوات کامل [[مرد]] و | «حمد عبده» به منظور ایجاد شیوه‌ای نو در بررسی و استفاده از میراث فرهنگی و برنامه‌ریزی برای ساخت بنیانی سودمند برای آینده، به نوشتن تفسیر جدیدی از قرآن دست زد. ناشر این اثر، [[محمد رشید رضا]]، آن را در چند قسمت، در مجله‌اش (المنار) چاپ کرد. سپس آن را با نام «تفسیر المنار» تجدید چاپ نمود. محمد عبده در تفسیرش، آنچه را مربوط به فقه [[زنان]] می‌شد، در دو مسأله مطرح نمود و در چند جای دیگر این دو مسأله را پی گرفت. مسأله نخست: مساوات کامل [[مرد]] و زن در انسانیت و ارزش‌های انسانی بود و دومین مسأله: ضرورت گذر از مسأله [[چندهمسری]] ([[تعدد زوجات]]) با اجتهاد در برداشت از آیات مربوطه.<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4100/24222/%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%87-%D9%88-%D8%B2%D9%86%D8%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%DB%8C-%D9%88-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%AD%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C پایگاه اطلاح رسانی حوزه]</ref> | ||
عبده مسأله | عبده مسأله تعدد زوجات را سبب کینه و دشمنى فرزندان خواند، و مدعى شد که در بیشتر موارد [[مردان]] نمى‌توانند یا نمى‌خواهند به عدالت رفتار کنند، بنابراین نباید چند همسرى امرى آزاد باشد، بلکه باید تنها با اجازه قاضى و در موارد خاص باشد. محمد عبده در سال 1879 میلادى به حکومت مصر طرحى را پیشنهاد کرد که در آن درخواست شده بود سازمانى براى نظارت بر [[تعدد زوجات]] به وجود بیاید، تا کسانى که شایستگى و توانایى آن را ندارند اقدام به تعدد همسران خویش نکنند، اما حکومت آن طرح را نپذیرفت.<ref>علوی نژاد، سید علی حیدر، [[رویگردهاى روشنفکرى به مساله زن در قرآن]]، پژوهش‌های قرآنی 1380 شماره 25 و 26 [[ویژه نامه زن در قرآن]]</ref> | ||
شیخ محمد عبده افزون بر صادر کردن چنین فتوایی که در وقتش فتوایی جسورانه در باب [[چندهمسری]] محسوب می‌شد، خواستار مساوات و برابری [[زن]] و [[مرد]] در حق داشتن [[طلاق]] شد. نیز او خواستار این شد که اجرای | شیخ محمد عبده افزون بر صادر کردن چنین فتوایی که در وقتش فتوایی جسورانه در باب [[چندهمسری]] محسوب می‌شد، خواستار مساوات و برابری [[زن]] و [[مرد]] در حق داشتن [[طلاق]] شد. نیز او خواستار این شد که اجرای طلاق تحت ضوابطی قانونی و در محضر دادگاه و با طی مراحل قانونی صورت پذیرد تا بدین وسیله از هرج و مرج در اجرای طلاق جلوگیری صورت بگیرد و نیز جلو حق‌تلفی‌ها گرفته شود. شیخ محمد عبده برای دفاع از دیدگاهش در باب قانونی شدن حق داشتن طلاق به صورت مساویانه برای زن و شوهر، به مثال‌هایی از فتواهای فقهای سلف اشارت می‌کند. برای نمونه، برپایه مذهب ابوحنیفه و مالک رواست که زن در هنگام اجرای عقد نکاح شرط بگذارد که می‌تواند هر وقتی که دلش خواست خود را طلاق بدهد. | ||
عبده طرفدار اجرای سخت | عبده طرفدار اجرای سخت طلاق است. او برای تایید دیدگاه خود به مستنداتی از میراث فقهی مسلمانان تمسک می‌جوید.<ref>[http://www.jomhornews.com/fa/article/47423/ شیخ محمدعبده و مسائل ][[زنان]]</ref> | ||
عبده با كار بست روش اجتهادي خود در مسايل [[زنان]]، علاوه بر نوآوری‌هايی که در مساله [[طلاق]] و [[تعدد زوجات]] ايجاد | عبده با كار بست روش اجتهادي خود در مسايل [[زنان]]، علاوه بر نوآوری‌هايی که در مساله [[طلاق]] و [[تعدد زوجات]] ايجاد | ||
كرد؛ خواستار برابری | كرد؛ خواستار برابری زن و مرد در تمامی حقوق و وظايف به جز حق سرپرستی و رياست، آموزش همگانی زنان، منع حق مطلق طلاق برای مردان، اعطای حق طلاق به زنان از طريق حكومت و منع تعدد زوجات در عصر حاضر جز در مواردی از قبيل نازايی زن از موارد قابل ذكر در اين زمينه است. برخی از آموزه‌های عبده در انديشه اسلامی معاصر به ويژه از دهه هشتاد ميلادی، به وسيله انديشمندان اجتهادگرا تعقيب شده است. | ||
==آثار== | ==آثار== | ||
| خط ۷۶: | خط ۸۰: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
*[http://www.jomhornews.com/fa/article/47423/ شیخ محمدعبده و مسائل [[زنان]]] | *[http://www.jomhornews.com/fa/article/47423/ شیخ محمدعبده و مسائل [[زنان]]] | ||
*علوی نژاد، سید علی حیدر، | *علوی نژاد، سید علی حیدر، رویکردهاى روشنفکرى به مساله زن در قرآن، پژوهش‌های قرآنی 1380 شماره 25 و 26 ویژه نامه زن در قرآن | ||
*[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4100/24222/%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%87-%D9%88-%D8%B2%D9%86%D8%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%DB%8C-%D9%88-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%AD%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C پایگاه اطلاح رسانی حوزه] | *[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4100/24222/%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%87-%D9%88-%D8%B2%D9%86%D8%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%DB%8C-%D9%88-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%AD%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C پایگاه اطلاح رسانی حوزه] | ||
*[http://ensani.ir/file/download/article/20120514175031-9046-16.pdf صورت‌بندی مطالعات زنان در جهان اسلام] | *[http://ensani.ir/file/download/article/20120514175031-9046-16.pdf صورت‌بندی مطالعات زنان در جهان اسلام] | ||
