چندهمسری

چندهمسری؛ الگوی چندزنی و چندشوهری برای مردان و زنان.

چندهمسری هرچند شامل چندشوهری نیز می‌شود؛ اما چنین الگویی همیشه ناظر به چندزنی بوده و چندشوهری هرگز در حیات بشری جدی تلقی نشده است. چندزنی عمدتاً ناشی از تفاوت‌های روانی مردان و زنان بوده و با عوامل فرهنگی، اجتماعی و تا حدی محیط جغرافیایی، تقویت و تبدیل به سنت رایج در تاریخ و بسیاری از جوامع انسانی شده است. چندزنی پیامدهایی برای زنان، شوهران و دیگر اعضای خانواده دارد؛ اما با نگاهی وسیع و متناسب با نظام حقوقی اسلام، نه‌تنها الگویی مناسب برای حل مشکلات فردی و اجتماعی به‌شمار می‌آید بلکه پیامدهای آن برای زنان نیز کنترل می‌شود.

تعریف چندهمسری

چندهمسری در مقابل تک‌همسری بوده و شامل چندشوهری و چندزنی می‌شود؛ اما معمولا به الگوی چندزنی اطلاق می‌شود. این اصطلاح به‌معنای نوعی ازدواج است که داشتن بیش از یک زن را مجاز می‌شمارد. اصطلاح چندهمسری از حیث ریشه‌شناسی تعدد زوج یا زوجه را مشخص نمی‌کند، اما کاربرد تاریخی آن همیشه به‌مفهوم زناشویی مرد با بیش از یک زن بوده است. شکل دیگر چندهمسری، چند شوهری است، اما این‌که یک زن در آن واحد بیش از یک شوهر داشته باشد به‌طور محدود در تاریخ بشر وجود داشته است.

دیدگاه‌های نظری دربارۀ چندهمسری

از منظر جمعیت‌شناسی گاهی در شرایط اجتماعی ویژه، تعداد زنان آماده ازدواج بیش از مردان شده و تعدد زوجات مانع بحران اجتماعی می‌شود. در نگرش جامعه‌شناختی نیز چندهمسری با ارجاع به فزونی جمعیت زنان و عقیم‌بودن برخی از آنها، توجیه می‌شود.

گزارش‌های مردم‌شناسان حاکی از گرایش طبیعی اقوام ابتدایی به چندهمسری است؛ یک بررسی قوم‌نگارانه از ۸۴۹ جامعه ابتدایی در سرتاسر جهان نشان داده است که از این تعداد، ۷۰۸ جامعه چندزنی، ۴ جامعه چندشوهری و ۱۳۷ جامعه تک‌همسری بوده‌اند.

ادوارد ویلسون از زیست‌شناسان برجسته به این نکته اشاره می‌کند که میان اقوام ابتدایی، مردان عمدتا در جنگ‌ها کشته می‌شدند؛ اما جنگجویان باقیمانده توجه جدی به تولید مثل داشته و برای این امر، هرکدام دارای چندین زن بودند و گاهی ‌جنگ‌ها برای در اختیار داشتن زنان بیشتر بود.

از منظر روان‌شناسی؛ مردان معمولاً به دنبال تنوع جنسی بوده و جذابیت‌های فیزیکی زن برای‌شان مهم است؛ اما زنان عمدتا به سمت شاخص‌های ثروت یا قدرت مردان کشیده می‌شوند. برخی نگرش‌ها؛ شرایط جغرافیایی را نیز مؤثر دانسته و چندزنی را از الزامات حیات اجتماعی در محیط‌های گرم می‌دانند.

جنسیت و چندهمسری

گزارش‌های مردم‌شناسان حاکی از گرایش طبیعی اقوام ابتدایی به چندزنی است. دانشمندان آن را نشان‌دهندۀ تمایل طبیعی مردان به‌ چندزنی و گرایش فطری زنان به تک‌همسری می‌دانند. گرایش به چندزنی در رویکرد روان‌شناسی نیز، بر مبنای تفاوت‌های طبیعی و روانی زنان و مردان توجیه می‌شود؛ برخی دانشمندان معتقدند؛ زنان به‌طور طبیعی تک‌همسرگرا و متنفر از تنوع همسر بوده و می‌خواهند در پناه عاطفی و عملی یک مرد باشند.

عقیده رایج روان‏‌شناسان و فیلسوفان اجتماعی غرب بر این است که مرد، متمایل به چندهمسری آفریده شده و تک‌همسری بر خلاف طبیعت او است. به تعبیر مرتضی مطهری؛ زن متکی و مرد تکیه‌گاه است. این امر از منظر قرآن نیز مورد تایید است؛ لذا تنوع همسری در زنان، نوعی بیماری دانسته می‌شود. الزامات اجتماعی، چندهمسرگرایی طبیعی مردان را توسعه داده است.

فراتر از گرایش‌های متفاوت زن و مرد در تعدد همسر؛ چندشوهری موجب اختلاط نسل می‌شود و این امر از یک سوی با غریزۀ علاقه به فرزند و اصل اطمینان پدری مخالف است و از سوی دیگر با گرایش فطری انسان به داشتن سلسله نسبی مشخص، نمی‌سازد. چنین عواملی موجب شده است که چندشوهری در جوامع بشری تبدیل به رسم رایج نشود.

چندهمسری در ادیان و اقوام

چندهمسری ریشۀ کهن در ادیان و جوامع بشری دارد؛ در آیین یهود، تعدد همسر برای مرد هیچ محدودیتی نداشته و تنها شرطش این است که مرد بتواند نفقه همسران خود را تامین کند.

در مسیحیت نص خاصی در مورد ممنوعیت چندزنی وجود ندارد، بلکه در رساله پولس مطالبی است که جواز تعدد زوجات را می‌رساند. همچنین در ادیان کنفسیوس و بودا چندزنی مجاز دانسته شده است و در دین لیکی که در چین پیروانی دارد، تعداد زنانی که یک مرد می‌تواند بگیرد تا ۲۳۰ نفر است.

بر اساس ماده ۱۶ احوال شخصیه زرتشتیان؛ تعدد زوجات برای زن و مرد زرتشتی جایز نیست. ویل دورانت، چندزنی را روش رایج در اجتماعات اولیه می‌داند. در ایران، چین، هند، مصر، یونان و روم باستان تعدد زوجات قانونی بود؛ منتها به‌دلیل شرایط اقلیمی، قانون چندزنی تنها در روم لغو شد.

میان بابلی‌ها، آشوری‌ها، سرخپوستان آمریکا و در عصر جاهلیت نیز تعدد زوجات امر رایج به‌شمار می‌رفت. اسلام تک همسری را بهتر دانسته و چندزنی را به‌دلیل ضرورت‌های اجتماعی محدود و مشروط ساخت. امروزه؛ چندزنی در بیش از ۷۵% از جوامع یافت می‌شود.

عوامل چندهمسری

برخی محققین، ریشه چندهمسری را در طبیعت مردانه دانسته و معتقدند؛ مرد ذاتا چندهمسری است و صرفا تقیدات اخلاقی، تنگناهای اقتصادی و نظارت دائمی زوجه می‏تواند تک‌همسری را بر او تحمیل کند.

مهم‌ترین عاملی که پدیدۀ چندزنی را تقویت می‌کند افزایش جمعیت زنان نسبت به مردان است و بر همین مبنا؛ مرتضی مطهری بر خلاف تصور عمومی که چندزنی را ستم علیه زن می‌داند، تعدد زوجات را از حقوق زنان و تکلیفی به عهده مردان تلقی می‌کند.

همچنین داشتن فرزند امر غریزی است و عقیم بودن زن موجب می‌شود که مرد همسر جدیدی انتخاب کند. در برخی جوامع، داشتن زنان و فرزندان زیاد حاکی از منزلت بالای اجتماعی مرد بوده و همین امر نقش مؤثری در ترویج چندزنی در جوامع بشری داشته است.

منتسکیو با اشاره به شرایط محیطی، ‏ معتقد است؛ در آب و هوای شرق، زن زودتر بالغ و سریع‌تر پیر می‏شود، از سوی دیگر، نیروی جنسی مرد بیشتر تقویت می‌شود؛ لذا رسم چندزنی در کشورهای غربی کمتر بوده و در مشرق زمین تبدیل به سنت اجتماعی شده است.

از دیگر عوامل چندزنی، تنوع طلبی جنسی مردان است و برمبنای گزارش‌های تاریخی؛ چندزنی در اجتماعات اولیه از امتیازات اقلیت ثروتمند به‌شمار می‌رفت، مردم عادی دارای یک همسر و افراد فقیر فاقد همسر بودند، در مواردی، قدرتمندان عیاش، برخی افراد را می‌کشتند تا بر زنان‌شان دست‌یابند. محققینی به این نکته نیز اشاره دارند که اگر ازدواج اول تحمیلی باشد، فرد در شرایط مناسب اقدام به ازدواج بعدی می‌کند.

پیامدهای چندهمسری

از منظر شهید مطهری؛ خوشبختی زناشویی مبتنی بر دلبستگی متقابل زن و شوهر بوده و چندهمسری متعارض با آن است. بسیاری از مردان که از تعدد زوجات بهره‌مند هستند، در ظاهر دارای چند زن به‌شمار می‌روند؛ اما در واقع تعلق خاطر به یکی از همسران داشته و بقیه معمولا از مدار زناشویی‌شان خارج هستند.

پیامدهای چندزنی برای زنان تابع نظام فرهنگی است؛ در برخی کشورها، همسران یک مرد اغلب با یکدیگر روابط دوستانه‌ای داشته و حتی زن اول بودن، امتیاز به‌شمار می‌آید به‌طوری که زن یا زنان ارشد نقش بیشتری در تصمیمات خانوادگی دارند؛ اما در جوامع دیگر قضیه بر عکس است و پیامدهای منفی آن عمدتا متوجه همسر و همسران ارشد می‌شود.

در گذشته مَرد به‌دلیل این‌که ثروتش میان انبوهی از فرزندانش توزیع نشود یکی از همسرانش را به‌عنوان همسر اصلی قرار می‌داد و میراث فقط به فرزندان این زن می‌رسید و زنان دیگر و فرزندان آن‌ها نادیده گرفته می‌شدند.

در بسیاری از فرهنگ‌ها زنان در برابر هووی تازه، احساس شکست و سرخوردگی می‌کنند. آنها علاوه بر این‌که خود را رها شده از سوی همسران‌شان می‌بینند، از سوی بستگان و دیگر اعضای جامعه نیز مورد شماتت قرار گرفته و تحقیر می‌شوند. این زنان، در صورت امکان طلاق می‌گیرند و در شرایطی هم صرفاً به‌خاطر فرزندان‌شان رضایت به زندگی مشترک می‌دهند.

چند‌زنی فراتر از زنان برای خانواده و دیگر اعضای آن نیز دارای پیامدهایی است که از آن جمله می‌توان به ناتنی شدن خانواده اشاره کرد؛ در این خانواده‌ها به‌ تبع ناسازگاری زنان، معمولا رقابت‌های منفی میان برادران و خواهران ناتنی شکل‌گرفته، پیوندهای خواهری و برادری آنها نیز آسیب می‌بیند.

اسلام و چندهمسری

در نگرش اسلام؛ تک‌همسری، طبیعی‏‌ترین شکل زناشویی بوده و هرکدامی از زوجین با دلبستگی متقابل، منافع جنسی دیگری را مختص به خود می‌‏داند و این مثل عامیانه که: «خدا یکی، زن یکی»، اعتقادی مطابق با عهد زناشویی و ارزش‌های اسلامی است؛ منتها اسلام به‌دلیل الزامات اجتماعی، چندزنی را بر خلاف چندشوهری به‌طور کلی لغو نکرد، بلکه آن را محدود به چهار زن و مشروط به شرایطی کرد.

مهم‌ترین شرط تعدد زوجات در اسلام، تامین نفقه و رعایت عدالت میان همسران است؛ بر مبنای آیه ۳ سوره نساء، مردها در صورتی مجاز به داشتن چند همسر هستند که در تامین نیازهای معیشتی و روابط زناشویی، بتوانند عدالت را میان آن‌ها رعایت کنند؛ اگر افرادی چنین توانمندی را در خود ندیده و نتوانند با همسران‌شان بر مبنای عدالت رفتار کنند، مکلف هستد که به یک همسر اکتفا کنند.

در چارچوب الگوی چندزنی که اسلام پیشنهاد کرده است، مصالح فردی و نیازهای اجتماعی تامین می‌شود. از منظر برخی محققین؛ آسیب‌های ناشی از چندزنی عمدتاً ناشی از عدم تربیت درست افراد است؛ اگر نظام تربیتی اسلام به درستی در جامعه تطبیق شود آرامش در خانواده‌های چندزنی نیز حاکم می‌شود؛ زیرا تعدد زوجات یک راه حل مناسب و متناسب با دیدگاه کلان اجتماعی است که تطبیق آن نیاز به تدبیر جدی دارد.

چندهمسری در ایران

بر اساس آمار رسمی سال ۱۴۰۱ش، حدود ۱.۵ درصد از ازدواج‌های ثبت‌شده در ایران، شامل چندهمسری است که تقریباً معادل ۳۰۰ هزار مرد ایرانی می‌شود. چندهمسری عمدتاً در استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان، گلستان، کردستان و خراسان جنوبی، دیده می‌شود. چندهمسری در جامعه ایرانی، مقبولیت اجتماعی ندارد و تنها یک راه‌حل برای شرایط خاص است که نمی‌تواند به‌صورت یک الگوی عمومی ترویج شود؛ به‌طور مثال یک پژوهش نشان داده است که چندهمسری میان ایرانیان در دهۀ ۱۳۶۰ش، به‌دلیل شرایط جنگی، افزایش داشته است. البته رایج‌ترین شکل چندهمسری در ایران، ازدواج‌های غیررسمی است که ثبت نمی‌شوند.

رواج چندهمسری در برخی مناطق ایران، بیشتر به دلایل اقتصادی و سنتی است، نه به‌عنوان یک انتخاب آگاهانه و مورد پذیرش زنان. انگارۀ شناختی رایج میان ایرانیان دربارۀ چندهمسری آن است که مردان از برقراری عدالت میان چند همسر ناتوان هستند و چندهمسری در عمل، موجب افزایش تنش‌های خانوادگی، کاهش رضایت زناشویی و حتی تضعیف روابط میان فرزندان و والدین می‌شود.

منابع

• قرآن کریم
• «تعدد زوجات در ادیان»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 2 آبان 1391ش.
• «جهش چند همسری‌ در ایران»، وب‌سایت روزنامه هفت صبح، تاریخ انتشار: 14 اسفند 1403ش.
• «چندهمسری ۳۰۰ هزار مرد ایرانی»، خبرگزاری کار ایران: ایلنا، تاریخ انتشار: 13 اسفند 1403ش.
• خانی، محمدرضا و دیگران، «بازپژوهی تحلیلی دلالت آیه 3 سوره نساء بر اصل تک‌همسری یا چندهمسری»، پژوهش‌های قرآنی، سال 25، شماره2، تابستان 1399ش.
• رمضان‌نرگسی، رضا، «بازتاب چندهمسری در جامعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1388ش.
• «زن در دین یهود»، در وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1394ش.
• قائم‌مقام فراهانی، ناهید السادات، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، دو فصلنامه هفت آسمان، دوره پانزدهم، شماره 60، اسفند 1392ش.
• قرائتی، محسن، ‏ تفسیر نور، تهران، ‏ مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ‏1383ش. ‏
• مطهری، مرتضی، ‏مجموعه آثار، تهران- قم‏، صدرا، 1377ش‏.
• مطهری، مرتضی، ‏یادداشت‌های شهید مطهری، ‏ تهران- قم‏، صدرا، 1378ش‏.
• «نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1395ش.