بدون خلاصۀ ویرایش |
زهرا زارعی (بحث | مشارکت‌ها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
فرایند نوسازی و صنعتی شدن، پیامدهای بسیار گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف زندگی اجتماعی به وجـود آورده كـه برخی مثبت و برخی منفی تفسیر شده‌اند. در این میان، نهاد [[خانواده]] نیز همچون سـایر نهادهـای نظـام اجتمـاعی، از این پیامدها بی‌نصیب نمانده است. [[خانواده]] در دورۀ مدرن، نه تنها الگوهای ساختار خود را با نظام نوین جهانی تطبیـق داد، بلكه محتوای مناسبات خانوادگی و فرایندهای درونی [[خانواده]] نیـز از ایـن فراینـد رنـگ پـذیرفت. الگـوی غالـب تغییرات صورت گرفته در ساختار [[خانواده]]، در كشورهای غربی خود را به شکل كـاهش نـرخ [[ازدواج]]، تـأخیر در [[ازدواج]]، افزایش [[طلاق]] و هم بالینی، ظهور الگوهای جدید [[خانواده]]، ازجمله [[خانواده]] های تک والدی و هـم بـالینی و... نشـان داد. از این رو، زمینه‌ساز کاهش قابل توجه در فرزندآور بود. البته گسترۀ این دگرگونی‌ها در محدودۀ غرب باقی نماند. جوامع دیگر از جمله کشورهای آسیایی نیز پس از مواجهه با فرایند صنعتی شدن و نوسازی اندک و بیش، تحولات [[خانواده]] را تجربه کرده‌اند. | |||
[[خانواده]] ایرانی، به ویژه در چند دهۀ اخیر به دلیل قرار گرفتن در متن شرایط جدید جهانی و ارتباطات گسترده و تعامل با جوامع دیگر، با دگرگونی‌های چشمگیری در ساحت‌های گوناگون زندگی اجتماعی روبرو بوده است. این تحولات، گسترده وسیعی را در برگرفته است. از جنبه‌های جمعیت شناختی نظیر تغییر بُعد خانوار، ترکیب اعضای [[خانواده]]، میانگین سن [[ازدواج]] و... دگرگونی در نقشهای اعضا در درون [[خانواده]]، نوع روابط آنان با یکدیگر و کارکردهای اجتماعی، عاطفی و حمایتی [[خانواده]] را در بر می‌گیرد. بررسی دگرگونی در حوزه [[خانواده]]، به ویژه تغییرات فرهنگی و ارزشی [[خانواده]]، به ویژه کاهش [[باروری]]، از جملـه | [[خانواده]] ایرانی، به ویژه در چند دهۀ اخیر به دلیل قرار گرفتن در متن شرایط جدید جهانی و ارتباطات گسترده و تعامل با جوامع دیگر، با دگرگونی‌های چشمگیری در ساحت‌های گوناگون زندگی اجتماعی روبرو بوده است. این تحولات، گسترده وسیعی را در برگرفته است. از جنبه‌های جمعیت شناختی نظیر تغییر بُعد خانوار، ترکیب اعضای [[خانواده]]، میانگین سن [[ازدواج]] و... دگرگونی در نقشهای اعضا در درون [[خانواده]]، نوع روابط آنان با یکدیگر و کارکردهای اجتماعی، عاطفی و حمایتی [[خانواده]] را در بر می‌گیرد. بررسی دگرگونی در حوزه [[خانواده]]، به ویژه تغییرات فرهنگی و ارزشی [[خانواده]]، به ویژه کاهش [[باروری]]، از جملـه دگرگـونی‌هـایی است كه ریشه در تحولات [[خانواده]] دارد. برای شناخت علل مؤثر بر كاهش [[بـاروری]]، مطالعه تغییرات [[خانواده]] ضرورتی انکارناپذیر است؛ زیرا با شناخت تحولات نظام‌های خانوادگی و خویشاوندی با روشی مؤثر و ژرفانگرانه، می‌توان بـه فهـم دگرگونی ساختارهای اجتماعی فرهنگی در جامعه، كه بر كاهش [[باروری]] تأثیرگذار بوده‌انـد، دسـت یافـت. | ||
ایـن نوشتار بر آن است كه با استفاده از اسناد كتابخانه‌ای و تحلیل ثانویه آمار و نتایج پژوهش با روش توصـیفی و تبیینـی، بـه بررسی نقش عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر كاهش باروری در [[خانواده]] یابد. سؤال اصلی این پـژوهش ایـن اسـت كـه چـه عوامل اجتماعی و با چه سازوكاری بر كاهش [[باروی]] تأثیر می‌گذارند؟ | |||
==گزارش مقاله== | ==گزارش مقاله== | ||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
===ادبیات پژوهش=== | ===ادبیات پژوهش=== | ||
جامعه شناسان و | جامعه شناسان و جمعیت شناسان، برای تبیین دگرگونی‌های موجد در ساختار و الگـوی [[ازدواج]] و [[خانواده]]، بـه عـواملی چون صنعتی شدن، افزایش نقش [[زنان]] در اقتصاد [[خانواده]]، افزایش تحصیلات [[زنان]] همراه با استقلال اقتصـادی آنـان و تغییر در نگرش و ارزش‌های جوانان اشاره مـی‌كننـد. الگـوی تحـولات صـورت گرفتـه در [[خانواده]] و عوامل دخیل در آن را می‌توان به دو دسته كلی تقسیم‌بندی كرد: | ||
* نخست | * نخست تبیین‌های سـاختاری؛ تبیـین‌هـایی هستند كه بر نقش تغییرات ساختاری جامعه در تبیین تغییرات [[خانواده]] تأكید دارند. | ||
* دوم، | * دوم، تبیـین‌هـایی كـه بیشـتر بـر نقش تغییر ارزش‌ها و نگرش‌ها، در تحلیل تغییرات [[خانواده]] تأکید دارند و به عبارت دیگر، عوامل اثرگذار در رفتارهای [[باروری]] در دو سطح کلان و خرد مطرح می‌کند. در سطح کلان عوامل زمینه‌ای، عوامل اجتماعی، محیطی، سیاسی و فرهنگی و در سطح خرد؛ عوامل ذهنی – روانی نظیر ارزش‌ها، انگیزه‌ها، آرزوها و گرایش فردی در رفتار باروری مورد بررسی قرار می‌گیرند. | ||
===عوامل اجتماعی مؤثر بر كاهش [[باروری]] === | ===عوامل اجتماعی مؤثر بر كاهش [[باروری]] === | ||
# '''شهرنشینی:''' | # '''شهرنشینی:''' یكی از شاخصه‌های زندگی مدرن، شهرگرایی است. بـی‌شـک شـهرها، مولـد نـوع خـاص از مناسـبات اجتمـاعی و [[خانواده|خانوادگی]] هستند. توسعه شهرهای مدرن، تأثیر شایانی بر عادت‌ها، شیوه‌های رفتار، الگوهای اندیشه و احساس بر جای می‌گذارند. به موازات كاهش روستانشـینی و افـزایش شهرنشـینی، الگوی [[خانواده]] شهری هسته‌ای نیز گسترش می‌یابد. | ||
# '''گسترش سطح سواد و | # '''گسترش سطح سواد و تحصیلات:''' یكی از مهم‌ترین شاخص‌های نوسازی، گسترش سطح سواد و تحصـیلات اسـت كـه پیامـدهای بسـیاری را بـر ساخت‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی به دنبال داشته است. اثر بخشی مؤثر میزان تحصیلات بالا بر افزایش سن [[ازدواج]]، به ویژه سن [[ازدواج]] [[زنان]] در مطالعات زیادی بررسی شده است. | ||
در | در این مطالعات، بر این مسئله تأكید شده است كه نوسازی از طریق گسترش تحصیلات عمومی و فراهم كردن امكانـات حضـور در فعالیـت‌هـای بیـرون از خانـه، موقعیت [[زنان]] را بهبود بخشیده است. موقعیت بهبودیافته [[زنان]]، با افزایش سن [[ازدواج]]، كاهش فاصـله سنی بـین [[زوج|زوجین]]، افزایش قدرت تصمیم گیری در [[خانواده]] و كاهش باروری همراه بوده است. اثر سواد بر كاهش سطح باروری، به عنوان عاملی مهم در بین كلیه اقوام و قومیت‌ها نیز به روشنی آشـكار اسـت. بعد نگارنده به تبیین رابطه تحصیلات و کاهش [[باروری]] می‌پردازد. در تبیین رابطه میان باروری و تحصیلات، سه مؤلفه شناختی، نگرشی و اقتصادی مورد توجه قرار می‌گیرد. | ||
# ''' | # '''افزایش سن [[ازدواج]]:'''[[ازدواج]]، شالوده تشکیل [[خانواده]] بوده که از طریق آن کارکرد تولید مثل و فرزندآوری آغاز می‌شود. یکی از عوامل مهم در دگرگونی کنش باروری، بخصوص در مورد [[زنان]]، سن [[ازدواج]] است. زمان [[ازدواج]]، به علت ارتباط نزدیک و بلافصل با باروری، به صورت گسترده‌ای مورد توجه جمعیت شناسان قرار گرفته است. ارتباط زناشویی بین دو نفر در قالب [[ازدواج]]، مشروط به توافق جمعی درباره آن است. قواعد اجتماعی حاكم بر [[ازدواج]]، تعیین‌كننده اصلی زمان [[ازدواج]] اند. | ||
# '''رشد [[طلاق]]:''' [[طلاق]] در حقیقت، گونه‌ای از گسیختگی [[خانواده]] است. و اغلب زمانی اتفاق می‌افتد که استحکام [[رابطه زناشویی]] از بین رفته، میان [[زن]] و [[شوهر]] ناسازگاری و تنش به وجود می‌آید. در گذشته [[ازدواج]] آسان و [[طلاق]] سخت بود اما در دوره جدید [[ازدواج]] سخت و [[طلاق]] آسان شده است.امروزه [[طلاق]] پدیده‌ای اجتماعی است که نه تنها بر چگونگی مناسبات افراد تأثیر می‌گذارد، بلکه آسیب‌های جبران ناپذیری را بر جامعه وارد می‌سازد. | # '''رشد [[طلاق]]:''' [[طلاق]] در حقیقت، گونه‌ای از گسیختگی [[خانواده]] است. و اغلب زمانی اتفاق می‌افتد که استحکام [[رابطه زناشویی]] از بین رفته، میان [[زن]] و [[شوهر]] ناسازگاری و تنش به وجود می‌آید. در گذشته [[ازدواج]] آسان و [[طلاق]] سخت بود اما در دوره جدید [[ازدواج]] سخت و [[طلاق]] آسان شده است.امروزه [[طلاق]] پدیده‌ای اجتماعی است که نه تنها بر چگونگی مناسبات افراد تأثیر می‌گذارد، بلکه آسیب‌های جبران ناپذیری را بر جامعه وارد می‌سازد. | ||
# | #تغییر الگوی [[خانواده]] از گسترده به هسته‌ای: ساختار [[خانواده]] و نوع آن، نیز از عوامل تأثیرگذار بر رفتار باروری است. به عبارت دیگـر، گسـترده یـا هسـته‌ای بـودن [[خانواده]]، عواملی هستند كه نگرش والدین را در مورد شمار فرزندان، بنا بـه دلائـل اقتصـادی، اجتمـاعی و فرهنگـی، تحت تأثیر قرار می‌دهند. این رابطه را از چند جهت می‌توان مورد بررسی قرار داد، که نگارنده در مقاله آن را تبیین کرده است. | ||
# '''غلبه فضای گفتمانی كم فرزندآوری:''' مراد از فضای گفتمانی کم فرزندآوری، آن دسته از مفاهیم، معانی و احکامی است که در تفسیرهای اعضای جامعه پیرامون جمعیت و فرزندآوری وجود دارد. منابع نهادی در خصوص مسئله | # '''غلبه فضای گفتمانی كم فرزندآوری:''' مراد از فضای گفتمانی کم فرزندآوری، آن دسته از مفاهیم، معانی و احکامی است که در تفسیرهای اعضای جامعه پیرامون جمعیت و فرزندآوری وجود دارد. منابع نهادی در خصوص مسئله جمعیت، تلاش می‌كنند در ارائه صورت‌بندی جدید بـین جمعیـت، اقتصاد، وضعیت اقتصادی خانوار، جمعیت و محیط زیست، جمعیت و منـابع، جمعیـت و فضـای زنـدگی، جمعیـت و توسعه و... ارتباط برقرار كنند. و گفتمان کم فرزندآوری زمینه را برای اشاعه گونه‌ای از تفکر عقلانی در برابر اندیشه مبتنی بر سنت‌های اجتماعی و فرهنگی پیرامون فرزندآوری فراهم می‌آورد. که در این جا به توضیح مفاهیم گفتمان کم فرزندآوری، محوریت کیفیت فرزندان در برابر کمیت آنان، خود حمایت‌گری [[زنان]]، چالش‌زدایی از مدیریت [[خانواده]] و منابع نهادی که در این قسمت هم به نهادهای بهداشتی، نهادهای دینی و نهادهای آموزشی، رسانه‌های ارتباطی پرداخته می‌شود. | ||
# '''نقش مذهب در تحولات [[باروری]]:''' | # '''نقش مذهب در تحولات [[باروری]]:''' بی‌تردید، دین ازجمله تأثیرگذارترین نهادهای اجتماعی است كه در تحولات زندگی بشـر، دارای نقـش برجسـته اسـت. دگرگونی‌های [[خانواده]] از جمله کاهش [[باروری]] در جوامع معاصر، به ویژه در جوامع صنعتی را نیز باید در ارتباط تنگاتنگ با وضعیت و جایگاه دین و ارزش‌های معنوی تبیین کرد. مذهب از سه طریق عمده بر رفتار باروری، تأثیر می‌گذارد، که عبارت از: ارزش‌های و هنجارهای مذهبی، نهادهای مذهبی، هویت مذهبی می‌باشد. | ||
#'''نقش رسانه‌ها:'''یکی از حوزه‌های مهم [[خانواده]] متأثر از فرایند رسانه‌ای شدن، رفتار باروری است. بی‌شک توسعه وسایل ارتباطی از قبیل رادیو، تلویزیون و تلفن، حتی در دوردست ترین نقاط کشور، به ویژه در مناطق روستایی و محروم، از یک سو نقش مهمی در توسعه آگاهی عموم و افزایش رفاه مردم داشته و از سوی دیگر، توسعه ارتباطات رابطۀ مستقیمی با به کار بردن روش‌های پیشگیری از [[بارداری]] در جامعه دارد. که در این جا به توضیح؛ شیوه‌های تأثیر رسانه بر رفتار [[باروری]]، بازنمایی تصویر [[خانواده]] در رسانه، فراغت رسانه‌ای و کم فرزند آوری و تغییر نگرش [[زنان]] و دختران درباره بدن و زیبایی پرداخته می‌شود. | #'''نقش رسانه‌ها:'''یکی از حوزه‌های مهم [[خانواده]] متأثر از فرایند رسانه‌ای شدن، رفتار باروری است. بی‌شک توسعه وسایل ارتباطی از قبیل رادیو، تلویزیون و تلفن، حتی در دوردست ترین نقاط کشور، به ویژه در مناطق روستایی و محروم، از یک سو نقش مهمی در توسعه آگاهی عموم و افزایش رفاه مردم داشته و از سوی دیگر، توسعه ارتباطات رابطۀ مستقیمی با به کار بردن روش‌های پیشگیری از [[بارداری]] در جامعه دارد. که در این جا به توضیح؛ شیوه‌های تأثیر رسانه بر رفتار [[باروری]]، بازنمایی تصویر [[خانواده]] در رسانه، فراغت رسانه‌ای و کم فرزند آوری و تغییر نگرش [[زنان]] و دختران درباره بدن و زیبایی پرداخته می‌شود. | ||
== | ==نتیجه‌گیری== | ||
یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد كه پدیده‌های جمعیتی، به شدت متأثر از زمینه‌هـای اجتمـاعی و فرهنگـی هـر جامعـه هستند. شرایط اجتماعی و فرهنگی، از طریق تأثیرگذاری بر ساختار [[خانواده]] و فرایندهای درون [[خانواده]]، بر پدیـده بـاروری تأثیر می‌گذارند. ازآنجاكه شرایط اجتماعی، تا حدود بسیار زیادی قابل برنامه‌ریزی و مدیریت هستند، بسـیاری از كشـورها با جهت‌دهی سیاست‌های جمعیتی خود، به سوی سازوکاری شرایط اجتماعی و فرهنگی با كاهش [[باروری]]، به ایـن هـدف دست یافتند. سوگ‌مندانه باید گفت: موفق‌ترین كشور در این عرصه، كشور ما بود. اما آنچه نباید فراموش كرد، ایـن اسـت كه راه برگشت و جبران گذشته از همین مسیر، امكان‌پذیر اسـت. | |||
ازایـن رو، اگـر سیاسـت‌گذاران كشـور خواهـان افـزایش باروی هستند، راه آن دگرگونی شرایط اجتماعی و فرهنگی، به شكلی اسـت كـه بـا شـرایط تسـهیل [[بـاروری]] سـازگاری داشته باشد. توجه به روستاها، باز توزیع عادلانـه جمعیتـی، پـایش سـرزمینی، كـاهش سـن [[ازدواج]]، تـرویج نقـش هـای [[جنسيت|جنسیت]]ی، بازتولید گفتمان زادآوری زیاد، بازمهندسی پیام‌های رسـانه‌ای و توجـه دادن [[زنان]] و دختران، بـه زیبـایی‌هـای معنوی به جای زیبایی‌های ظاهری و... از سنخ سازگاری شرایط اجتماعی با تمایل به زادآوری زیاد است. | |||
==منبع== | ==منبع== | ||
