بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
==مفهومشناسی== | ==مفهومشناسی== | ||
«اقتدار» در لغت به معنای توانایی انجام کار<ref>. فراهیدی، کتاب العین، 1409ق، ج5، ص113.</ref> و علامت غالب شدن و استیلا<ref>. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1430ق، ج7، ص247.</ref> است. اقتدار در خانواده به معنای توان و اجازۀ تصمیم‌گیری دربارۀ امور مختلف خانواده بوده و مهمترین مؤلفۀ آن، قدرت تصمیم‌گیری در اموری چون تعداد فرزندان، تربیت فرزندان، امور اقتصادی و هزینهها و خرید است.<ref>. مهدوی و صبوری خسروشاهی، «بررسی ساختار توزیع قدرت در خانواده»، 1382ش، ص31.</ref> در تحلیل توزیع قدرت در خانواده، اصطلاحاتی چون «پدرسالاری»، «زنسالاری» و «مادرسالاری» استفاده شده<ref>. بستان، جامعهشناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1390ش، ص84.</ref> که هر یک، جایگاه یا قدرت مرد و زن در تصمیم‌گیری و مدیریت خانواده را بهصورت خاصی معنا میکند.<ref>. منادی، مردمنگاری خانواده، 1394ش، ص50.</ref> | «اقتدار» در لغت به معنای توانایی انجام کار<ref>. فراهیدی، کتاب العین، 1409ق، ج5، ص113.</ref> و علامت غالب شدن و استیلا<ref>. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1430ق، ج7، ص247.</ref> است. اقتدار در خانواده به معنای توان و اجازۀ تصمیم‌گیری دربارۀ امور مختلف خانواده بوده و مهمترین مؤلفۀ آن، قدرت تصمیم‌گیری در اموری چون تعداد فرزندان، تربیت فرزندان، امور اقتصادی و هزینهها و خرید است.<ref>. مهدوی و صبوری خسروشاهی، «بررسی ساختار توزیع قدرت در خانواده»، 1382ش، ص31.</ref> در تحلیل توزیع قدرت در خانواده، اصطلاحاتی چون «پدرسالاری»، «زنسالاری» و «مادرسالاری» استفاده شده<ref>. بستان، جامعهشناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1390ش، ص84.</ref> که هر یک، جایگاه یا قدرت مرد و زن در تصمیم‌گیری و مدیریت خانواده را بهصورت خاصی معنا میکند.<ref>. منادی، مردمنگاری خانواده، 1394ش، ص50.</ref> اندیشمندان دینی از مفهوم قرآنی «قوّامیت» استفاده کرده‌اند که اقتدار در خانواده را هم حق و هم تکلیف مرد میدانند که در دو بعد قوّامیت شوهر بر زن و ولایت پدر بر فرزند تجلی مییابد و بهطور کلّی بهمعنای سرپرستی، حمایت، محافظت و تشخیص و رعایت مصالح خانواده و اعضای آن توسط مرد (شوهر و پدر خانواده) است.<ref>. مقدادی، ریاست خانواده، 1385ش، ص38-52.</ref> از این منظر، مرد مقتدر در خانوادۀ خود: | ||
#توانایی بالایی در تامین نیازهای مادی و معنوی خانوادهاش دارد؛ | #توانایی بالایی در تامین نیازهای مادی و معنوی خانوادهاش دارد؛ | ||
| خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
==اقتدار مرد در خانواده غربی== | ==اقتدار مرد در خانواده غربی== | ||
در بیشتر جوامع غربی، «پدری» در مقایسه با «مادری»، | در بیشتر جوامع غربی، «پدری» در مقایسه با «مادری»، بیش از آنکه نوعی مقام و منزلت باشد، نوعی فعالیت است و پدران فقط نقش نانآور و عهدهدار کار مزدی هستند و بیشتر کارهای والدگری، برعهده زنان است؛ به همینجهت، اجلاسیه احزاب پارلمانی اروپا بر تقویت نقش پدران برای مشارکت در امور فرزندان تاکید کرده است.<ref>. برناردز، درآمدی به مطالعات خانواده، 1384ش، ص294 و 321.</ref> با این وجود، دولت سوئد هرگونه تنبیه فیزیکی و رفتار توهینآمیز والدین با کودکان را منع کرده و با آموزش جنسی به کودکان در مدارس، بهطور عملی، اقتدار والدین را نادیده گرفته است.<ref>. گاردنر، جنگ علیه خانواده، 1386ش، ص114.</ref> در آمریکا، قوانین به کاهش بیش از پیش جایگاه مرد و پدر در خانواده و جامعه انجامیده است؛ بهگونهای که حق حضانت پس از طلاق به مادر واگذار شده و مردانِ جداشده، فرزندان خود را یا اصلاً نمیبینند و یا یک روز در هفته میبینند. این پدران اغلب احساس میکنند که هویت و جایگاه خود را در خانواده از دست داده‌اند؛ از اینرو، طبق برآوردها، 36% کودکان آمریکایی، جدا از پدران اصلیشان زندگی میکنند و حدود40% این کودکان، حداقل 1 سال پدران خود را ندیدهاند و بیش از نیمی از کودکان، بخش مهمی از دوران کودکیشان را جدا از پدر گذراندهاند.<ref>. سیدل و گاردنر، وایوای اروپا- آمریکا، 1389ش، ص20-22 و ص39.</ref> | ||
==اقتدار مرد در خانوادۀ ایرانی== | ==اقتدار مرد در خانوادۀ ایرانی== | ||
در ایران تا پیش از مشروطه، پدر در راس هرم قدرت و مورد اطاعت و احترام اعضای خانواده بود | در ایران تا پیش از مشروطه، پدر در راس هرم قدرت و مورد اطاعت و احترام اعضای خانواده بود. با ورود مدرنیته و عواملی چون کشف حجاب، تحصیل فرزندان در خارج و اشتغال در ادارههای دولتی، پدر این جایگاه را در برخی از خرده فرهنگ‌ها از دست داد.<ref>. صفری و ظاهری عبدوند، «بررسی تاثیر مدرنیته بر جایگاه پدر/شوهر در خانواده ایرانی»، 1396ش، ص33 و 35؛ شفیعزاده و همکاران، «تحلیل تاثیر تحول ساختار قدرت خانواده بر حق ولایت»، 1398ش، ص169-170.</ref> بهاعتقاد برخی پژوهشگران، جامعه ایران که تا دهۀ 1360ش، بر محور تفکر مردسالارانه بوده، در دهه 1390ش بهسمت تفکر زنسالارانه و سپس کودکسالاری سوق یافته است.<ref>. پیشقدم و همکاران، «واکاوی زباهنگ مردسالاری و زنسالاری در فرهنگ ایرانی»، 1399ش، ص110.</ref> | ||
آمارهای چند دهۀ گذشته، نشانگر تحول اساسی در جایگاه زنان در جامعه و خانواده و کاهش اقتدار مردان است. در پیمایش 1374ش، 60% افراد، مردان را در جامعه، مهمتر میدانستند.<ref>. عبدی، مقدمهای بر پژوهش در جامعهشناسی خانواده در ایران، 1393ش، ص103.</ref> همچنین فقط 20% خانوارهای تهرانی، پدر را تصمیمگیرندۀ اصلی معرفی کرده‌اند.<ref>. گودرزی، ارزشها و نگرشهای فرهنگی-اجتماعی شهروندان تهران، 1390ش، ص54.</ref> بهلحاظ سنّی، 70. 5% افراد مسن و 59. 6% افراد بین 15-24 سال، پدر را تصمیمگیرندۀ اصلی خانوادۀ خود معرفی کرده‌اند.<ref>. آزاد ارمکی، جامعهشناسی خانواده ایرانی، 1384ش، ص73-74.</ref> | آمارهای چند دهۀ گذشته، نشانگر تحول اساسی در جایگاه زنان در جامعه و خانواده و کاهش اقتدار مردان است. در پیمایش 1374ش، 60% افراد، مردان را در جامعه، مهمتر میدانستند.<ref>. عبدی، مقدمهای بر پژوهش در جامعهشناسی خانواده در ایران، 1393ش، ص103.</ref> همچنین فقط 20% خانوارهای تهرانی، پدر را تصمیمگیرندۀ اصلی معرفی کرده‌اند.<ref>. گودرزی، ارزشها و نگرشهای فرهنگی-اجتماعی شهروندان تهران، 1390ش، ص54.</ref> بهلحاظ سنّی، 70. 5% افراد مسن و 59. 6% افراد بین 15-24 سال، پدر را تصمیمگیرندۀ اصلی خانوادۀ خود معرفی کرده‌اند.<ref>. آزاد ارمکی، جامعهشناسی خانواده ایرانی، 1384ش، ص73-74.</ref> | ||
== | ==گفتمانهای زنگرایی و تساویطلبی== | ||
درباره نقش و جایگاه زن‌ومرد در خانواده، دو گفتمان شکل گرفته است؛ گفتمان زنگرایی به نقد پدرسالاری و مردمَداری، محوریتبخشیدن به نقش زن در خانواده و جامعه، بازسازی نظام اجتماعی زنمدار و برابریطلبی با مردان تاکید میکند. گفتمان دوم نیز به افزایش قدرت زنان در جامعه و تنظیم مجدد روابط زنان و مردان در خانه تاکید دارد. این مطالبات، الزامات قانونی همچون مکلفکردن مردان به رعایت حقوق مساوی در مالکیت، سلب حق طلاق از مرد، حق تحصیل و اشتغال برای زن را داشته است.<ref>. آزاد ارمکی، خانواده ایرانی، 1393ش، ص148-149.</ref> | درباره نقش و جایگاه زن‌ومرد در خانواده، دو گفتمان شکل گرفته است؛ گفتمان زنگرایی به نقد پدرسالاری و مردمَداری، محوریتبخشیدن به نقش زن در خانواده و جامعه، بازسازی نظام اجتماعی زنمدار و برابریطلبی با مردان تاکید میکند. گفتمان دوم نیز به افزایش قدرت زنان در جامعه و تنظیم مجدد روابط زنان و مردان در خانه تاکید دارد. این مطالبات، الزامات قانونی همچون مکلفکردن مردان به رعایت حقوق مساوی در مالکیت، سلب حق طلاق از مرد، حق تحصیل و اشتغال برای زن را داشته است.<ref>. آزاد ارمکی، خانواده ایرانی، 1393ش، ص148-149.</ref> | ||
| خط ۷۱: | خط ۷۱: | ||
==پیامدهای اقتدار پدر== | ==پیامدهای اقتدار پدر== | ||
نقش ضعیف پدران همراه با نقش مادران سلطهجو، با ابتلای بیشتر به بیماری شیزوفرنی فرزندان همراه بوده است؛ <ref>. کوزر و روزنبرگ، نظریههای بنیادین جامعهشناختی، 1393ش، ص549.</ref> علاوه | نقش ضعیف پدران همراه با نقش مادران سلطهجو، با ابتلای بیشتر به بیماری شیزوفرنی فرزندان همراه بوده است؛<ref>. کوزر و روزنبرگ، نظریههای بنیادین جامعهشناختی، 1393ش، ص549.</ref> علاوه بر اینکه کاهش اقتدار مرد در خانواده به آسیب‌های مختلف اجتماعی، همچون کاهش فرزندآوری زنان،<ref>. کاوهفیروز و کرمی، «بررسی ابعاد ساختار قدرت در خانواده و رابطه آن با باروری»، 1394ش، ص291.</ref> کاهش کارآمدی خانواده و بروز اختلافات و نارضایتی زناشویی یا سلب آرامش خانواده انجامیده و در مقابل، حفظ اقتدار مرد بهدور از آسیب‌های مردسالاری و پدرسالاری سنتی، به کاهش اختلافات زناشویی و طلاق فرزندان میانجامد.<ref>. زارعی توپخانه، «بررسی ساختار توزیع قدرت در خانواده»، 1392ش، ص111.</ref> | ||
==قانون و اقتدار مرد در خانواده== | ==قانون و اقتدار مرد در خانواده== | ||
طبق ماده 1105 قانون مدنی، «در روابط زوجین، ریاست خانواده از خصائص شوهر است». این ریاست، اختیاری است برای تثبیت و مصلحت خانواده؛ بنابراین، مرد نمیتواند از آن سوءاستفاده کند<ref>. فتحی و کوهی اصفهانی، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بههمراه نظرات تفسیری شورای نگهبان، 1397ش، اصل40.</ref> یا آن را به زن یا کسی دیگر واگذار کند. جایگاه سرپرستی مرد، پیامدهای حقوقی دیگری بهدنبال دارد؛ | طبق ماده 1105 قانون مدنی، «در روابط زوجین، ریاست خانواده از خصائص شوهر است». این ریاست، اختیاری است برای تثبیت و مصلحت خانواده؛ بنابراین، مرد نمیتواند از آن سوءاستفاده کند<ref>. فتحی و کوهی اصفهانی، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بههمراه نظرات تفسیری شورای نگهبان، 1397ش، اصل40.</ref> یا آن را به زن یا کسی دیگر واگذار کند. جایگاه سرپرستی مرد، پیامدهای حقوقی دیگری بهدنبال دارد؛ از جمله اینکه اقامتگاه زن همان اقامتگاه مرد است؛ تعیین مسکن با مرد بوده و زن باید تمکین کند؛ شوهر میتواند زن را از شغلی که منافی مصالح خانواده یا حیثیت خود یا زن باشد، بازدارد؛ طفل صغیر تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود است و هزینه اداره خانواده نیز برعهده مرد قرار دارد.<ref>. قانون مدنی، مواد 1005، 1114، 1117، 1180، 1199، وبسایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.</ref> | ||
==عوامل کاهش اقتدار مرد در خانواده== | ==عوامل کاهش اقتدار مرد در خانواده== | ||
| خط ۸۶: | خط ۸۶: | ||
سلب اقتدار پدر و جایگزینی گفتمان مشاوره بهجای آن، ناشی از تغییر نگرشها به الگوهای کهن جنسیتی و تقسیم کار است؛ یعنی زنانگی و مردانگی، دیگر با بایدها و نبایدهای فرهنگی گذشته، معنا نمییابد و خانواده تعاریف جدیدی از الگوهای جنسیتی پذیرفته است.<ref>. چراغی کوتیانی و شرفالدین، بحران خاموش، 1397ش، ص228.</ref> گسترش فردگرایی در جامعه، به تمامیتخواهی همۀ اعضا و یکسانسازی نیازها و انتظارات آنان در خانواده و استفاده حداکثری از امکانات در خانواده انجامیده است.<ref>. آزاد ارمکی، خانواده ایرانی، 1393ش، ص174و182.</ref> | سلب اقتدار پدر و جایگزینی گفتمان مشاوره بهجای آن، ناشی از تغییر نگرشها به الگوهای کهن جنسیتی و تقسیم کار است؛ یعنی زنانگی و مردانگی، دیگر با بایدها و نبایدهای فرهنگی گذشته، معنا نمییابد و خانواده تعاریف جدیدی از الگوهای جنسیتی پذیرفته است.<ref>. چراغی کوتیانی و شرفالدین، بحران خاموش، 1397ش، ص228.</ref> گسترش فردگرایی در جامعه، به تمامیتخواهی همۀ اعضا و یکسانسازی نیازها و انتظارات آنان در خانواده و استفاده حداکثری از امکانات در خانواده انجامیده است.<ref>. آزاد ارمکی، خانواده ایرانی، 1393ش، ص174و182.</ref> | ||
== | ==رسانه== | ||
مجلات خانوادگی با نمایش سلبریتیهای مرد با ظاهری جذاب در تبلیغ کالاهای آرایشی و بهداشتی و بازنمایی مردانی فاقد ویژگیهای مردانه، اقتدار سنتی مردانه که مبتنی بر کار و قدرت را شکسته و سبب زنانه کردن نقش مردان و تبدیل بدن مردانه که قبلاً در ارتباط با کار بود، به شیئی جنسی و دارای جذابیت ظاهری شدهاند.<ref>. بازیار و همکاران، «بازنمایی مردانگی در آگهیهای تبلیغاتی مجلات خانوادگی»، 1398ش، ص85-92.</ref> در سینمای ایران نیز مرد عموماً فردی بیتدبیر، ظالم، بیعاطفه و خودخواه یا منفعل بازنمایی شده و غیرتورزی و اقتدارگرایی مردانه یا زیر سؤال و یا از بین رفته است و در مقابل، زنان چهرهای مظلوم، فعال، فداکار و درعینحال، غیرمقیّد به هنجارهای اسلامی دارند که اغلب نقش دینی شوهر را نیز نادیده میگیرند.<ref>. اسماعیلی، بازنمایی الگوی شخصیت زن‌ومرد در سینمای ایران، 1393ش، ص320-328</ref> | مجلات خانوادگی با نمایش سلبریتیهای مرد با ظاهری جذاب در تبلیغ کالاهای آرایشی و بهداشتی و بازنمایی مردانی فاقد ویژگیهای مردانه، اقتدار سنتی مردانه که مبتنی بر کار و قدرت را شکسته و سبب زنانه کردن نقش مردان و تبدیل بدن مردانه که قبلاً در ارتباط با کار بود، به شیئی جنسی و دارای جذابیت ظاهری شدهاند.<ref>. بازیار و همکاران، «بازنمایی مردانگی در آگهیهای تبلیغاتی مجلات خانوادگی»، 1398ش، ص85-92.</ref> در سینمای ایران نیز مرد عموماً فردی بیتدبیر، ظالم، بیعاطفه و خودخواه یا منفعل بازنمایی شده و غیرتورزی و اقتدارگرایی مردانه یا زیر سؤال و یا از بین رفته است و در مقابل، زنان چهرهای مظلوم، فعال، فداکار و درعینحال، غیرمقیّد به هنجارهای اسلامی دارند که اغلب نقش دینی شوهر را نیز نادیده میگیرند.<ref>. اسماعیلی، بازنمایی الگوی شخصیت زن‌ومرد در سینمای ایران، 1393ش، ص320-328</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
