سفر حج

سفر حج؛ سفر به مکه و انجام مناسک واجب دینی برای مردان و زنان مسلمان مستطیع.

سفر حج به‌عنوان پدیده‌ای معنوی و الهی و چندوجهی، دارای ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی و روانشناختی در سطوح فردی و جمعی برای مردان و زنان است که به‌گونه‌ای نمادین ابعاد مختلفی از معارف و ارزش‌های توحیدی و اسلامی را در چارچوبی واحد به نمایش می‌گذارد. مردان و زنان در احکام احرام عمره یا حج در برخی امور مشترک، تابع قواعد یکسان هستند، اما به‌دلیل تفاوت‌های تکوینی و جنسیتی، در پاره‌ای از احکام احرام نیز دارای تفاوت‌ها و تمایزات خاصی هستند.

مفهوم‌شناسی

واژه «حج» مصدر و به‌معنای «قصدکردن» و «آهنگ چیزی را داشتن» است. واژۀ عربی «حَجّ» (به فتح حاء، به‌عنوان مصدر) و «حِجّ» (به کسر حاء، به‌عنوان اسم مصدر) به‌معنای «آوردن دلیل و برهان» و «قصدکردن امری مهم» است.

در اصطلاح شرعی، حج به‌معنای «اصلُ الحَجِّ، القَصدُ للِزّیارةِ، خُصَّ فی تعارف الشّرع بِقَصدِ بَیتِ اللهِ تعالى إقامَةً لِلنُسُک»؛ «قصد خاص خانۀ خداوند» برای انجام دادن اعمال مخصوص در برهۀ زمانی معین است، اعم از حج تمتع یا عمره که به‌نحوی از انحاء در زمرۀ حج محسوب می‌شود. این فریضه یکی از ارکان پنج‌گانۀ دین اسلام و به‌عنوان عبادتی مالی و بدنی در سال نهم هجری تشریع شده است.

سفر حج، سفری عبادی-سیاسی به مکۀ مکرمه برای انجام مناسک خاص در زمان معین است که بر مردان و زنان مسلمان مستطیع، حداقل یک‌بار در عمر واجب می‌شود.

انواع حج

در تمام مذاهب اسلامی سه قسم حج تمتع، حج اِفراد و حج قِران است.

همچنین حج در شریعت اسلام به دو قسم واجب و مستحب تقسیم می‌شود. حج واجب بر سه قسم است. حج تَمتُّع (حجه‌الاسلام) که در طول حیات، یک‌بار واجب می‌شود. حج نذری/عهدی که به‌وسیلۀ نذر، عهد یا قسم بر انسان واجب می‌شود و حج نیابتی که با اجیرشدن برای ادای حج نیابتی از طرف دیگری بر فردی واجب است. سایر اقسام حج خارج از این موارد، جنبۀ تبرعی و مستحبی دارد. این تقسیم‌بندی مبتنی بر ادلۀ فقهی و مورد تأیید مذاهب اسلامی است.

آمار زائران حج

مراسم حج ۱۴۰۴ش، با حضور ۱.۶۷ میلیون نفر، برگزار شد که از این تعداد، ۱.۵ میلیون نفر (۸۹.۸ درصد) زائر خارجی از ۱۷۱ کشور جهان و ۱۶۶,۰۰۰ نفر (۱۰.۲ درصد) از شهروندان عربستانی بودند. از نظر شیوه‌های سفر، سفر هوایی با ۱.۴ میلیون نفر (۸۳.۸ درصد زائران خارجی) همچنان روش غالب بود، در حالی‌که ۶۶,۰۰۰ نفر از مرزهای زمینی و ۵,۰۰۰ نفر از طریق دریا وارد شدند. این آمار نشان‌دهندۀ تثبیت ظرفیت حج در سطح فعلی و تأثیر سیاست‌های مدیریت جمعیت عربستان است.

ترکیب جنسیتی زائران حج در سال ۱۴۰۴ش، نشان‌دهندۀ حضور ۸۷۷,۸۴۱ مرد (۵۲.۵ درصد) و ۷۹۵,۳۸۹ زن (۴۷.۵ درصد) بود که بیانگر تعادل نسبی در مشارکت جنسیتی در این مراسم مذهبی است.

بر اساس تنوع مذهبی و جنسیتی در سال ۱۴۰۴ش، تعداد کل زائران ایرانی اعزامی به حج تمتع بالغ بر ۸۱,۴۵۰ نفر بوده است که از این تعداد ۴۴,۵۰۰ نفر (۵۴ درصد) را زنان و ۳۶,۹۵۰ نفر (۴۶ درصد) را مردان تشکیل می‌دهند. این آمار نشان‌دهندۀ کاهش یک‌درصدی سهم زائران مرد نسبت به سال گذشته است. همچنین از مجموع زائران ایرانی، تعداد ۱۳,۹۰۰ نفر از هموطنان اهل‌سنت بوده‌اند.

ابعاد سفر حج؛ تجربه زیسته مردان و زنان

سفر حج به‌عنوان یکی از بارزترین مصادیق عبادت در اسلام، فرایندی چندبُعدی است که علاوه بر جنبۀ فردی و عبادی، دارای ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی و روانشناختی برای مردان و زنان است. نحوۀ تجربه و بروز تحولات هر از یک ابعاد سفر حج، متأثر از ویژگی‌های جنسیتی متفاوت است. این تفاوت‌ها ناشی از نقش‌های اجتماعی و روانی متمایز زنان و مردان در مواجهه با تجارب معنوی است.

بُعد فردی

سفر حج برای مردان بیشتر با تجربه‌هایی مانند مسئولیت‌پذیری در انجام مناسک جمعی، تقویت روحیۀ تعاون در مواقف مختلف و تعمیق حس تکلیف‌مداری همراه است که منجر به تحولاتی در رفتارهای اجتماعی و خانوادگی آنان می‌شود. در حالی‌که زنان عموماً با تمرکز بر جنبه‌های عاطفی و درونی این سفر، به درکی عمیق‌تر از مفاهیمی مانند توکل و تسلیم دست یافته و این تجربه را به عاملی برای تقویت صبر، استقامت و تعمیق باورهای دینی تبدیل می‌کنند. هر دو جنس مشترکاً شاهد پالایش درونی، کاهش تعلقات مادی و تحول نگرش‌ها هستند.

بُعد سیاسی

سفر حج به‌مثابۀ یک کنش سیاسی-دینی، نقشی محوری در تحقق اهداف سیاسی جهان اسلام ایفا می‌کند. این فریضۀ الهی با مؤلفه‌های اساسی فرهنگ سیاسی تشیع همانند عدالت‌خواهی، استکبارستیزی و تقیه پیوندی ناگسستنی دارد. این مناسک با ایجاد اتحاد سیاسی و تقویت وحدت جهان اسلام، بستری برای قیام و مقابلۀ یکپارچه، عظیم و عزت‌مندانۀ ملت‌های مسلمان در برابر مفسدان جهانی فراهم می‌آورد. اگر برائت از مشرکان، از پایه‌های اصلی حج باشد، در این عرصه نیز زنان همانند مردان، در کنار سایر مسلمانان به نفی ظلم، ستم، شرک و استعمار می‌پردازند و فریادهای ظلم‌ستیزانۀ خود را علیه ستمگران عصر، سر داده و این بُعد را نیز تقویت می‌کنند؛ زیرا در سال‌های اخیر بازتاب تأثیر برنامه‌های حمایتی دولت‌ها برای تسهیل حج بانوان، نشانه‌ای از بهبود شرایط امنیتی برای زنان زائر بوده است.

بُعد اجتماعی

سفر حج به‌عنوان یک پدیدۀ اجتماعی-دینی، نقش بی‌بدیلی در تقویت پیوندهای اجتماعی میان مردان و زنان جهان ایفا می‌کند. این مناسک با ایجاد فضای تعامل فراقومی و فراملی، به تأثیرگذاری بر تنظیم برخورد اجتماعی مردان و زنان، پیشگیری از کجروی‌ها، ارتباطات اجتماعی مسلمانان، افزایش انسجام اجتماعی مسلمانان، تقویت امنیت اجتماعی جهان اسلام، ایفای نقش در اعتماد اجتماعی مسلمانان، افزایش پویایی جامعۀ اسلامی، تقویت کنترل اجتماعی در جامعه، افزایش نشاط اجتماعی در جامعه، جهت‌دهی به قشربندی اجتماعی مسلمانان و تقویت ارزش‌ها در جامعۀ اسلامی ارتقا می‌بخشد.

بُعد اقتصادی

سفر حج که در آیات قرآن‌کریم همانند آیات ۲۷ و ۲۸ سوره حج و آیه ۲ سوره مائده و آیاتی از سوره قصص نیز به آن اشاره شده است از منظر کلان، موجب رشد تجارت بین‌المللی، توسعۀ زیرساخت‌های اقتصادی و ایجاد اشتغال در کشورهای میزبان می‌شود. در سطح خرد نیز این سفر با تشویق به انفاق، کمک به مستمندان و توزیع ثروت، به تحقق اقتصاد توحیدی کمک می‌کند. همچنین حج با ایجاد فرصت‌های جدید کسب‌وکار و تقویت همکاری‌های اقتصادی بین مردان و زنان مسلمان، می‌تواند به کاهش اثرات تحریم‌های اقتصادی علیه کشورهای اسلامی منجر شود. مشارکت زنان در سفر حج نیز تأثیر مستقیمی بر بهبود شاخص‌های اقتصادی آنان همانند بهبود دسترسی به فرصت‌های شغلی و افزایش سطح آگاهی و استقلال مالی زنان مسلمان داشته است.

بُعد فرهنگی

سفر حج به‌عنوان یک آیین جمعی، نقش بی‌بدیلی در تقویت و انتقال ارزش‌های اسلامی در سطح جهانی ایفا می‌کند. این مناسک با ایجاد بزرگ‌ترین گردهمایی سالانۀ مسلمانان، به بستری برای خودباوری فرهنگی، تبادل فرهنگی، انتقال دانش دینی و تقویت گفتمان اسلامی تبدیل شده است. از مهم‌ترین کارکردهای فرهنگی حج می‌توان به تقویت هویت مشترک اسلامی، اشاعۀ ارزش‌های اخلاقی، توسعۀ شبکه‌های ارتباطی فراملی و ترویج جهان‌شمولی پیام اسلام اشاره کرد.

سفر حج برای زنان مسلمان، فرصتی بی‌بدیل برای ایفای نقش فرهنگی در سطح امت اسلامی فراهم می‌آورد؛ زیرا سفر حج از عوامل مهم سازنده و تأثیرگذار برای احیای فرهنگ قرآنی و نبوی در جهت اعادۀ حقوق زنان و شکوفایی استعدادهای آنان، نشانۀ کاهش محدودیت‌های جنسیتی در عرصه‌های مذهبی و بیانگر پذیرش گسترده‌تر نقش فعال زنان در امور دینی است.

بُعد معنوی

سفر حج موجب آمرزش گناهان، تقویت ایمان، کسب رضایت الهی و ذخیره‌سازی توشۀ معنوی برای آخرت می‌شود. این سفر روحانی با تأکید بر مفاهیمی چون توحید، تعاون، تسلیم و اخلاص، تقویت ایمان و تقوا، توبه و آمرزش، برابری و وحدت و خودسازی، به بازآفرینی عهد الست و تجدید میثاق مردان و زنان با پروردگار منجر می‌شود. احادیث متواتر نیز حج مقبول را موجب بازگشت به حالت تولد یافتن از مادر دانسته‌اند که نشان‌دهندۀ جنبۀ تطهیرکننده و نو زایی معنوی این عبادت برای مردان و زنان است. حضور بیشتر زنان در سفر حج، تأکید بر جایگاه برابر مردان و زنان در عبادات اسلامی، نشانۀ اشتیاق فزایندۀ زنان به تعمیق باورهای دینی و بازتاب اهمیت سفر حج در نظام ارزشی زنان مسلمان است.

بُعد روانشناسی

مناسک حج بر سلامت روانی زائران تأثیرگذار است. این تأثیرات چهار بُعدی عبارت از ایجاد و تقویت احساس آرامش روانی و امنیت در طول اقامت در مکه و انجام مناسک، ارتقای سطح دلبستگی معنوی به خداوند، کاهش وابستگی‌های مادی و تعلقات دنیوی و افزایش عزت‌نفس و احساس خودارزشمندی است.

در خصوص سفر حج و تأثيرگذاري آن بر دینداری مردان و زنان، نمي‌توان به تفاوت معناداری دست يافت. عظمت و شکوه مناسک حج، کعبه و مشاعر مقدسه به‌گونه‌ای است که به‌طور یکسان بر تمامی زائران، صرف نظر از جنسیت تأثیرگذار است.

احکام مردان و زنان در سفر حج

احکام احرام برای زنان و مردان در سفر حج دارای سه وجه متمایز اشتراکات، تمایزات و تخصیصات است. در واجبات، مستحبات، مکروهات و برخی از محرمات احرام همانند نیت، ادای تلبیه، استحباب طهارت بدنی، تقصیر ناخن‌ها، نگاه کردن در آینه و حرمت استفاده از سرمه و عطر، زن و مرد مشترک هستند، اما در برخی موارد تفاوت‌های احکام زن و مرد در سه حیطۀ واجبات، مستحبات و محرمات احرام وجود دارد که نشان‌دهندۀ توجه عمیق اسلام به عدالت جنسیتی در عین رعایت تفاوت‌های فطری است.

واجبات احرام

در واجبات احرام، نیّت، تلبیه، استحباب طهارت بدنی، تقصیر ناخن‌ها، نگاه کردن در آینه و حرمت استفاده از سرمه و عطر میان زن و مرد مشترک است، اما در برخی احکام تفاوت وجود دارد. مردان باید دو لباس خاص احرام یکی ازار (عورتین و مابین ناف تا زانو) و دیگری رداء (روی کتف) بپوشند، درحالی‌که زنان چنین الزامی ندارند. همچنین پوشیدن لباس حریر (ابریشم) برای مردان در احرام حرام است، ولی برای زنان مکروه یا در برخی موارد جایز شمرده شده است.

مستحبات احرام

در مستحبات احرام، زن و مرد در اغلب موارد مشترک هستند، اما در کیفیت ادای تلبیه تفاوت وجود دارد. بر اساس دیدگاه فقهای امامیه، مردان مستحب است تلبیه را با صدای بلند ادا کنند، در حالی‌که زنان باید به اندازه‌ای صدای خود را بالا ببرند که تنها اطرافیان نزدیک بشنوند. این تفاوت مبتنی بر روایاتی همچون «حدیث حریز»؛ «فِی رِوَایَةِ حَرِیزٍ أَنَّ رَسُولَ الله9 لَمَّا أَحْرَمَ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ: مُرْ أَصْحَابَکَ بِالْعَجِّ وَ الثَّجِّ فَالْعَجُّ رَفْعُ الصَّوْتِ بِالتَّلْبِیَةِ وَ الثَّجُّ نَحْرُ الْبُدْن» است که بلند گفتن تلبیه (عجّ) را برای مردان توصیه می‌کند. در مقابل، روایاتی مانند روایت «ابوبصیر از امام صادق» «لَیْسَ عَلَى النِّسَاءِ جَهْرٌ بِالتَّلْبِیَه»، حکم ویژۀ زنان را تبیین می‌کند.

برخی فقها این تفاوت را با استناد به مبانی حفظ عفت عمومی و پرهیز از فتنه توجیه کرده‌اند.

محرمات احرام مخصوص مردان

در فقه اسلامی، محرمات احرام به دو دسته مشترک و جنسیتی تقسیم می‌شوند. از مهم‌ترین محرمات اختصاصی مردان در حال احرام می‌توان به چهار مورد اساسی اشاره کرد. نخست پوشیدن لباس دوخته‌شده مانند پیراهن، لبّاده و شب‌کلاه و شلوار که به‌طور خاص برای مردان حرام است؛ دوم پوشاندن سر به هر شکل اعم از کلاه، عمامه، پارچه، چیزهای غیرمعمول همانند گِل سرشور، برگ گیاهان، حنا یا سایر پوشش‌ها و حتی فرو بردن سر در آب؛ سوم استفاده از جوراب و کفش‌های بسته و هر چیز دیگری که روی پا را می‌پوشاند (به استثنای صندل‌های باز) و چهارم بهره‌گیری از سایه‌بان مانند چتر، هودج و امثال آن یا قرار گرفتن زیر سقف در حال سفر که بر مردان در حال احرام، حرام است.

محرمات احرام مخصوص زنان

مهم‌ترین محرمات احرام مختص زنان شامل پوشاندن صورت با نقاب یا روبنده (برخلاف مردان که پوشش سر بر آنها حرام است)؛ استفاده از دستکش که پوشاندن دست‌ها را به همراه دارد و در لسان روایات با عنوان «قفازین» مطرح شده است و به‌کار بردن زیورآلات آشکار مانند النگو و دستبندهای صدادار که زینت شمرده می‌شود. همچنین بر اساس نظر فقها، تراشیدن موی سر، برای زنان، آن‌گونه که مردان انجام می‌دهند، حرام است. ولی کوتاه کردن مو ایرادی ندارد. این احکام که مبتنی بر روایات معتبر فقهی است، با هدف حفظ حریم خاص احرام و پرهیز از هرگونه زینت ظاهری وضع شده‌اند.

حوزه احکام	موارد اشتراک	احکام مختص مردان	احکام مختص زنان
واجبات	- نیت - تلبیه (لبیک گفتن)	- وجوب پوشیدن لباس احرام خاص (نخ دوخته نشده) - حرمت پوشیدن لباس حریر (ابریشم)	- عدم وجوب پوشش خاص احرام - جواز نسبی پوشیدن لباس حریر (مکروه یا جایز)
مستحبات	- طهارت بدنی - تقصیر ناخن‌ها - پرهیز از آلودگی	- استحباب بلند گفتن تلبیه (عجّ) - استحباب پوشیدن لباس سفید	- استحباب پوشیدن لباس غیرشفاف - گفتن تلبیه با صدای آهسته (فقط برای اطرافیان نزدیک)
محرمات	- حرمت استعمال عطر -  حرمت سرمه کشیدن - نگاه کردن در آینه -  حرمت شکار	- حرمت پوشیدن لباس دوخته (مانند شلوار و پیراهن) - حرمت پوشاندن سر (کلاه/عمامه) - حرمت پوشیدن جوراب و کفش بسته - حرمت استفاده از سایه‌بان (چتر/سقف)	- حرمت پوشاندن صورت (نقاب/روبنده) - حرمت پوشیدن دستکش - حرمت استفاده از زیورآلات آشکار (دستبند صدادار/النگو) - کوتاه کردن مو همانند مردان
فلسفه تفاوت‌ها	- تأکید بر تساوی در اصل عبادت - اشتراک در اهداف معنوی	- حفظ سادگی و وحدت ظاهری مردان - پرهیز از تشبه به غیرمحرم	- حفظ حریم عفت و پرهیز از زینت‌های ظاهری - جلوگیری از جلب توجه نامحرم

استطاعت زنان در سفر حج

حج به‌عنوان فریضۀ الهی، اگر چه در اصول کلی وجوب همانند بلوغ، عقل و استطاعت مالی، جسمی و امنیتی برای زنان و مردان شرایط مشترکی دارد، اما به‌دلیل ملاحظات شرعی ناظر به تفاوت‌های تکوینی و کارکردهای اجتماعی جنسیتی، دارای احکام اختصاصی برای زنان است. در فقه امامیه، استطاعت مالی زن برای حج مبتنی بر دو قسم، استطاعت ابتدایی (تمکن شخصی) و استطاعت بالمعنی‌الاعم (پذیرش هزینه از ثالث) است.

بر اساس فقه اسلامی، هزینۀ حج بر عهدۀ خود زن است و در صورت توانایی مالی مستقیم یا از طریق درآمد شخصی، حج واجب می‌شود، حتی اگر برای شوهر مشقت ایجاد کند (مشروط به عدم اختلال در زندگی). پذیرش هزینه از شخص ثالث (مانند شوهر یا پدر) در صورت وثوق به انجام تعهد الزامی است. وعدۀ حج در عقد ازدواج به‌خودی‌خود استطاعت ایجاد نمی‌کند، ولی شوهر ملزم به وفای به عهد است. مهریه تنها در صورت توانایی مالی شوهر و عدم اختلاف زناشویی می‌تواند مبنای استطاعت باشد. شوهر موظف به پرداخت نفقۀ متعارف در مدت حج است، اما هزینه‌های سفر، مگر در صورت تساوی هزینه‌های سفر و اقامت بر عهدۀ زن است. رجوع به کفایت برای زنان تحت تکفل، اطمینان از تأمین معاش پس از حج کافی است، اما زنان سرپرست خانوار باید هزینه‌های سفر و زندگی خود و تحت‌تکفل‌ها را تأمین کنند.

بر اساس دیدگاه فقهای امامی و برخی از فقهای اهل‌سنت، اذن شوهر برای حج واجب اعم از حجه‌الاسلام و حج نذری در صورت تنگی وقت، شرط نبوده و شوهر حق ممانعت ندارد، هرچند در صورت وسعت وقت می‌تواند سفر را تا کاروان آخر به تأخیر اندازد. در مورد سفر حج مستحبی و نذر با وقت وسیع، اذن شوهر معتبر است و عدم اخذ آن موجب معصیت و سقوط حق نفقه می‌شود. زن در عدۀ طلاق رجعی حکم زن شوهردار را دارد، ولی در عدۀ طلاق بائن و وفات نیاز به اجازه ندارد. این احکام مبتنی بر حفظ حقوق زناشویی و تفکیک میان واجبات و مستحبات است.

بر اساس دیدگاه امام خمینی و فقهای امامی، شافعی و مالکی، همراهی محرم برای سفر حج زن شرط نیست مگر در صورت عدم امنیت، که در این حالت همراهی محرم یا فرد مورد اطمینان حتی با پرداخت اجرت ضروری است. در مقابل، فقهای حنبلی و حنفی همراهی محرم را به‌طور مطلق یا در سفرهای بیش از سه روز واجب می‌دانند. مبنای اختلاف در استناد به آیات و روایات مختلف است، به‌طوری که فقهای امامی به عمومیت وجوب حج و امکان امنیت بدون محرم استناد می‌کنند، در حالی‌که دیگران به روایات منع سفر بدون محرم تمسک می‌جویند. در موارد اختلاف نظر زن و شوهر دربارۀ امنیت سفر، رأی زن مقدم است مگر آنکه خلاف آن اثبات شود، و در هر حال حج بدون محرم در صورت تحقق امنیت صحیح است. هزینۀ همراهی محرم در صورت نیاز، جزو شرایط استطاعت محسوب می‌شود و عدم توانایی پرداخت آن موجب سقوط وجوب می‌شود.

منابع

• ابن‌ادریس حلّی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
• ابن‌‌اثیر، مبارک‌ بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش.
• ابن‌شعبه حرّانی، حسن‌ بن‌ على، تحف ‌العقول، تهران، كتاب‌فروشى اسلاميه، 1384ق.
• ابن‌منظور، محمد بن مکرم المصری، لسان العرب، بیروت، المصریه العامه للتألیف، ۱۳۱۵ق.
• بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
• بهجت، محمدتقی، مناسک حج و عمره، قم، شفق، ۱۴۲۴ق.
• حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، آل‌البیت، ۱۴۰۹ق.
• حلّی، یحیی‌‌ بن سعید، الجامع للشرائع، قم، سیدالشهداء العلمیه، ۱۴۰۵ق.
• حلّی، حسن‌ بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
• حلّی، حسن‌‌ بن یوسف، تحریر أحکام الشریعه علی مذهب الإمامیه، قم، موسسه الامام الصادق، ۱۴۲۱ق.
• حلی، حسن‌ بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۳ق.
• حیدری، مجتبی، «نگاهی به کارکردهای جامعه‌شناختی حج»، میقات حج، دوره ۳۰، شماره ۱۱۷، ۱۴۰۰ش.
• خمینی، سید روح‌الله، مناسک حج، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
• خمینی، سیّد روح‌الله، تحریر الوسیله، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۶ش.
• راغب‌اصفهانی، حسین‌ بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۲ق.
• سمرقندی، محمد بن احمد، تحفه الفقهاء، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• شهید ثانی، زین‌الدین‌ بن على، الروضه البهيه في شرح اللمعه الدمشقيه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۳ق.
• شهید ثانی، زین‌الدین‌ بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سیدحسن‌ موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، الجمل و العقود فی العبادات، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۸۷ش.
• صالحی، سیدرضا، «مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج»، میقات حج، دوره ۱۹، شماره ۷۴، ۱۳۸۹ش.
• طباطبائی، سید محمدعلی، مناسک الحج و الزیاره، الطبّاع، ۱۴۲۳ق.
• طباطبائی‌ حائری، علی‌‌ بن محمد، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، آل‌البیت، ۱۴۱۸ق.
• غفاری هشتجین، زاهد و فهیمی، علی‌اکبر، «کارکرد حج در گسترش وحدت، اسکتبارستیزی و ظلم‌ستیزی میان مسلمانان متأثر از مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی تشیع»، حج و زیارت، دوره ۸، شماره ۲۳، ۱۴۰۲ش.
• قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دار الکتب العلميه، ۱۳۶۴ش.
• کرکی، علی‌‌ بن حسین، الرسائل محقق کرکی، قم، مکتبه آیه‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• محقق حلّی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیه، قم، المطبوعات الدینیه، ۱۴۱۸ق.
• محمدی، محمدرضا و همکاران، «بررسی ابعاد روان‌شناختی مناسک حج و تأثیر آن بر سطح دینداری حجاج»، روان‌شناسی و دین، دوره ۱، شماره ۴، ۱۳۸۷ش.
• مدرسی، محمدتقی، أحکام العبادات، تهران، دار محبی الحسین، ۱۴۲۴ق.
• مقدس‌اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، قم، فقه الثقلین الثقافیة، ۱۴۲۹ق.
• منصورنژاد، محمد، «زنان و حج»، میقات حج، دوره ۱۴، شماره ۵۳، ۱۳۸۴ش.
• موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات بیروت، شرائع الإسلام، آل‌البیت، ۱۴۱۱ق.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
• نجفی، حافظ، «حج، عامل شکوفایی فرهنگی، آگاهی سیاسی و رشد اقتصادی»، میقات حج، دوره ۲۳، شماره ۸۹، ۱۳۹۳ش.
• نورى، ميرزاحسين، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البيت، 1408ق.
• نووی، یحیی‌ بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
• Kroll, Jerome; Sheehan, William, "Religious belives and practices among 52 Psychiatric in Patient in Minnesota", American Journal of Psychiatry, Vol. 146(1), pp.67-72, 1989.
• Long, Matthew, Islamic Beliefs, Practices, and Cultures, Marshall Cavendish Corporation, 2011.