اخلاق فمینیستی: تفاوت میان نسخه‌ها

وظیفه و هدف از بعثت پیامبر رسیدن به عالی‌ترین سطح اخلاق است، مراد از عالی‌ترین سطح، تکمیل و تتمیع مکارم اخلاقی است. اینکه می‌گوییم عالی‌ترین سطح اخلاق می‌خواهیم این را معلوم کنیم که اخلاق علاوه براینکه در سطح عالی باعث می‌شود مکارم اخلاقی تکمیل و تتمیع شوند در سطوح نازل‌تر هم یکسری کارکردهایی دارد.

به‌عبارت دیگر، بهترین شیوه‌ی زیست فردی را اخلاق ارائه می‌دهد و در نگاه کلان‌تر، درسطح اجتماعی، اخلاق، امکان زیست بهتر فرد را در جامعه فراهم می‌کند. بر همین اساس بسیاری از اندیشمندان بررسی مسائل اخلاقی را با استناد به این دلیل که علم اخلاق تعلیم‌دهنده‌ی راه صحیحِ زندگی است و در واقع متکفل بررسی عوامل موثر در تکامل بشری است، سرلوحه کار خود قرار می‌دهند. طبیعتا در برخی از زمان‌ها و ادوار تاریخی اقبال فکری بهتری نسبت به بررسی‌ بحث‌های علم اخلاقی داریم، وقتی می‌گوییم بحث اخلاقی، لزوماً به معنای اخلاق در بدنه جامعه نیست و در نگاه نخبگانی جامعه است.

*عالم اخلاق (عالم دین) توضیح می‌دهد که دروغ بد است.  

*روان‌شناسی که کار اخلاقی انجام می دهد به دنبال این است که چه ابعاد عاطفی داریم که در پذیرش مفاهیم اخلاقی تأثیرگذار است. چه ویژگی‌ای اگر داشته باشم منجر می‌شود که گزاره‌های اخلاقی را بهتر دریافت کنم یا کمتر روی من تاثیر بگذارند.

ما معتقدیم اگر یک رویکرد متفاوتی به عرصه اخلاق داشته باشیم که عقلانیت اخلاقی را برای ما پررنگ کند، این رویکرد، مقدمه ای برای علم اخلاق است و یک امتیازهایی را نسبت به سایر رویکردها دارد.

ما معتقدیم این رویکرد متفاوت به اخلاق در فلسفه اخلاق نمود پیدا می‌کند که نگاهش نگاه درجه دو نسبت به اخلاق است و باعث می شود که اولاً یک ساختار هندسی بین گزارهای اخلاقی و بین مفاهیم اخلاقی داشته باشیم؛ ساختار هندسی در واقع نسبت میان گزاره‎های اخلاقی را برای ما معلوم می‌کند. این ویژگی در فلسفه اخلاقی نمود دارد و باعث می‌شود که نظام اخلاقی یک تبیین مدللی شود و طبیعتاً اگر ما با استدلال، بحث های اخلاقی را پیش ببریم، رفتار جامعه را به سوی معنویت واخلاق گرائی بیشتر می توانیم پیش ببریم.

آن چیزی که ما در نگاه کلان‌تر از اخلاق می‌خواهیم بحث فلسفی اخلاق است. الزاما بعضی از مباحث تحت عنوان جنسیت و اخلاق مطرح می شوند، مباحث فلسفی اخلاق هستند، مباحث خود اخلاق نیستند.

این‌ها را نمی‌توان با رجوع به متون سابق بررسی کرد. حداقل ما تکلیف مشخصی نسبت‌ به این‌ها نداریم، باید رجوع به برخی قواعد کنیم و بر اساس آن قواعد، حکم اخلاقی اینها را برای خود معلوم کنیم.کارهایی از این دست در اخلاق کاربردی مطرح می‌شود.

یکی دیگر از مباحث مقدماتی کلان (یکسری اصول که باید پیش از بحث، جایگاهش برای ما معلوم شود) این است که آیا در مباحثی که از فلسفه‌ی اخلاق به جا مانده ما چیزی تحت عنوان رویکرد جنسی داریم؟یا بحث‌های فلسفه‌ی اخلاق  که یکسری بحث‌های جدیدی هستند. پس برای فهم جایگاه رویکردهای جنسیتی در مسائل فلسفه‌ی اخلاق باید یک نگاه تاریخی به مباحث فلسفی اخلاق داشته باشیم.

وقتی ما بحث‌های فلسفه‌ی اخلاقی را بررسی می‌کنیم و حیث تاریخی‌اش را می‌بینیم معمولاً تا سقراط و افلاطون حتی تا دیدگاه سوفسطائیان کشیده می‌شود.

فلاسفه‌ی اخلاق تأملات عمیقی دارند، این تاملات، هم گسترده هستند و هم مشمول قابل توجهی دارند ولی معتقد هستیم در این‌ها هم یکسری نقصان معرفتی وجود دارد. یکی از نقصان‌های جدی معرفتی این رویکردها این است که معمولا مداخله جنسیت در مباحث فلسفه اخلاق خصوصا اخلاق هنجاری، به آن کم توجهی شده است. تا کنون یک پژوهش جامعی در عرصه فلسفه اخلاق نداریم که به بررسی میزان مداخله‌ی جنسیت بپردازد. البته یک تک نگاره‌هایی داریم که این تک نگاره‌ها بعضی از مباحث جنسیتی مطرح شده، اما نه به عنوان یکی از موضوعات فلسفه اخلاق، بلکه هدف آن رفع یکی از دغدغه‌ها و معضلات علمی جامعه بوده است. یعنی دانشمندان وقتی با یک مسئله مواجه می‌شدند و برای حل و پاسخ آن یک طرح بحثی می‌کردند. اما اینکه این مسئله جایگاهش در نظام فکری چیست، نه، الزاماً این گونه نبوده است. یعنی یک دسته بندی گسترده ای از علم اخلاق نکردند که بعد وارد یکی از ریز موضوعات این دسته‌بندی شده باشند.

یکی دیگر از چالش‌هایی که در نظام اخلاقی خصوصاً نظام اخلاقی غربی داریم این است که این نظامات اخلاقی یک نگاه فرودستانه نسبت به زن‌ها دارند. این باعث می شود که در یک وضعیت تبعیض آمیز نسبت به مردها قرار بگیرند. ولی خود این، زمینه را برای واکاوی های بعدی در حوزه فلسفه ی اخلاق فراهم می‌کند.

*اولین قدمی که برای بررسی کارکرد اخلاقی جنسیت و نقش جنسیت در تعمیق باورها و ادراکات اخلاقی برداشته شد، توسط فمنیست های اخلاق گرا و اخلاق‌نگر مطرح شد.

یک موضوعات دیگری هم بود که در دسته‌بندی نظریات فمینیستی به آن می رسیم، ولی اجمالا عرض می کنم که: ادراک اخلاقی، داوری اخلاقی و معرفت شناسی اخلاق، همه از موضوعاتی هستند که اندیشمندان فمینیستی با استناد به نتایج برخی تحقیقات معتقد شدند که اینجا جای خالی جنسیت پررنگ و معلوم است و باید نگاه جنسیتی داشته باشیم .

فمینیستها معتقد بودند که ما باید همدلی، ترحم و همدردی را به عنوان ویژگی‌های زنانه در رویکردهای اخلاقی‌مان ذکر کنیم که اینها در اخلاق سنتی غرب جایشان خالی است. نظام اخلاق سنتی غرب، معایبی دارد که فمنیست اخلاق‌گرا مطرح می کند و خود زمینه ساز رویکرد جدید و تأملات جدید در حوزه‌ی فلسفه اخلاق شده است.

اگر بخواهیم آنها را دسته بندی کنیم در چهار محور عمده خلاصه می‌شوند:

طبیعتاً بخش بزرگی از این اخلاق، ناظر به دعاوی‌ای است که درباره رفتار با زنان است. داوری‌های که نسبت به این رفتارها انجام شده، اینها همه در مجموعه اخلاقی فمنیست‌ها هستند.

اخلاق‌نگرهای فمنیست یا اخلاقِ زنانه‌نگر بحث‌های متعددی را به عنوان مباحث جدید در حوزه‌ی فلسفه ی اخلاق پیش‌روی بشر می‌گذارد که اینها همان مسائلی هستند که به برخی از آنها خواهیم پرداخت.

این دو رویکرد متفاوت هستند.

مرور اجمالی به آراء فلاسفه متقدم داریم و بعد وارد آراء فمینیست‌های اخلاق‌گرا می‌شویم.

از باب نمونه ارسطو این پرسش را مطرح می‌کند که آیا برده غیر از خِصال (ویژگی‌های) خودش که به عنوان ابزار خدمتگزاری در اختیارش قرار میدادند، آیا برده می‌تواند فضیلت گرانمایه‌تری مثل میانه‌روی، دلیری و دادگری را داشته باشد، یا فقط فضایلش در خدمت بدنی خلاصه شدند؟

ارسطو همین سوال را درباره زن و کودک هم مطرح می‌کند و توضیح می‌دهد که آیا فضیلت کسانی که طبعاً  

فرمانروا هستند و فضیلت کسانی که طبعا فرمانبُردار هستند یکسان است؟

پاسخ ارسطو برای ما مهم است. او تاکید می‌کند که فرمانرواها که همان مردانِ شهروندِ آزادِ آتن هستند با فرمانبردارها که سه دسته برای آنها مطرح می‌کنند (زن و برده و کودک) با هم تفاوت کیفی دارند و طبیعتا باید بین فضائل این دو دسته فرق باشد. اولین گام برای بررسی اندیشه سنتی غرب، بررسی دیدگاه ارسطو است.

ما می‌بینیم یک سوگیری جنسیتی در اخلاق کاملاً مشهود و واضح است. اصلا اگر خود مفهوم فضیلت را به عنوان مفهوم کانونی فلسفه اخلاق بررسی کنیم غالباً به ندرت به‌عنوان صفت زنانه به کار برده شده؛ غالباً زن خوب، زن پاکدامن و زن فروتن است و خود کلمه فضیلت یک رویکرد مردانه دارد. یعنی هم ظاهر این کلمه و هم باطن آن مفهومی کاملاً جنسیت یافته است. پس این را ما به عنوان مقدمه مطرح می‌کنیم که زن‌ها در عقبه نظریه‌ی اخلاقی غرب، غالبا نادیده گرفته شدند. مرد آزاد و مرد قدرتمند، موجودی است که مستعد و سزاوار پروراندن ملکات اخلاقی است. در این تفکر خانه، در خدمت نهاد بزرگتر جامعه است. زن ها و کودک‌ها از آن جهتی که درخانه هستند باید به گونه‌ای عمل کنند که منافع نهاد بزرگتر اجتماع تامین شود ولو به قیمت از دست رفتن اختیار و اراده‌ی آزاد آنها باشد. در زن ها به عنوان اینکه در خانه مشغول هستند، همین روند تضعیفی و تحقیری نسبت به زن ها تا قرن 18 و 19 ادامه پیدا می‌کند.  

اولین کسانی که درصدد رفع فروتری از اخلاق زنانه هستند با همین رویکرد، که خلقیاتی که جامعه به زن‌ها نسبت می داد را غیراصیل و غیرواقعی و ساخته فرهنگ و اجتماع می‌دانستند. افرادی مثل: کرفات و جان استوارت میل هستند. کرفات مدعی شد فضایل زنانه و مردانه برخلاف آن چیزی که تا الان تصور می‌شد فضایل اخلاقی مردانه و زنانه یکسان هستند و نظام اخلاقی سنتی غرب یک خطائی کرده که دو جور فضیلت را برای زن‌ها و مردها مطرح می‌کند. میل هم همین را به عنوان خطای جوامع قبلی معرفی می‌کند و می‌گوید معیار دوگانه نداریم. معیار یکسانی برای سنجش ویژگی‌های اخلاقی زن ها و مردها داریم.  

طبیعتا بحث یکسانی فضیلت‌ها در همه دوره‌ها برای اندیشمندان خوشایند نبوده و به همین دلیل در زمان‌های مختلف بعد از قرن حتی 18 و 19 بعضی از اندیشمندان مصرانه معتقد شدند که فضایل اخلاقی زن و مرد را نمی‌توان یکسان تلقی کرد بلکه آن‌ها متفاوت هستند.

این روند ادامه پیدا می‌کند و بعدها در جریانات فمنیست (که باز تاکید می کنم توضیحش می‌دهیم) همین روند ادامه پیدا می‌کند و جوری این شرایط به نفع زنها می‌چرخد که معتقد شدند زن‌ها نه تنها فضایلشان متفاوت است که این تفاوت باعث این است که فضایل زنها فضایل برتری تلقی شوند. ویژگی‌های زنانه ویژگی‌های بهتری‌اند و باید این ویژگی‌ها را عمومیت داد تا همه گروه‌ها بتوانند از این ویژگی‌ها و فضایل زنانه بهره‌مند شوند.

5 نقد محوری جاگر عبارتند از :

اگر خاطرتان باشد به همین دلیل است که گفتیم فمنیست‌ها معتقدند تعدادی مفاهیم جدید را باید در نظام اخلاقی طرح کنیم تا خیالمان راحت شود که اخلاق، یک اخلاق گسترده است ویک‌سو‌‌نگر نیست.

آنچه مسلم است ارزش واژه‌ای است در حوزه‌های متفاوت و عرصه‌های متفاوت علوم انسانی، معنای خاص خودش را دارد؛ ولی علی رغم تنوعات که در کاربردش وجود دارد یک مفهوم پایه ای در مفهوم ارزش هم دارد، این مفهوم پایه‌ای، ارزیدن و ارزشمند بودن است.

ولی در غیرحوزه‌ی اخلاق این دوتا ویژگی را ندارد ممکن است بر اساس معیاری غیرانتخابی به وجود بیاید مثل ارزش مادی آن در حوزه ی اقتصاد.  

وقتی می‌گوییم «بیانگر مطلوبیتی است که به‌ واسطه ی اختیار و انتخاب است» باید بگوییم این اختیار و انتخاب چطوری ایجاد شده، من براساس چه ملاکی این اختیار و انتخاب را انجام دادم؛ این یک توضیح اجمالی در ارتباط با ارزش بود ولی در بحث رابطه‌ی ارزشمندی و جنسیت چند تبصره را باید بیان کنیم.  

وقتی بحث از رابطه ی جنسیت و ارزشمندی اخلاقی می‌کنیم بحثمان ذیل سه محور اساسی قرار دارد :

محور اول بحث از ارتباط بین جنسیت وارزشمندی ذاتی هست؛ منظورمان از جنسیت را توضیح دادیم ارزش را هم توضیح می‌دهیم اما ذاتی چی هست اما منظور از ارزشمندی ذاتی چه نوع ارزشمندی است. ذاتی در لغت به معنای گوهری جبلی، طبیعی و فطری است.  

در اصطلاح معانی متفاوت دارد که معنایی که ما اینجا برای ذاتی مطرح می‌کنیم همان معنای لغویش هست در منطق پنج تا معنا برای ذاتی مطرح شده ولی اینجا مراد ما از ذاتی به معنای گوهری، به معنای فطری، به معنای جوهری و طبیعی هست.  

سوال ما این است که آیا با استناد به طبیعی ونفس الامری بودن ارزشمندی برای انسان آیا ذات انسانی زن به طور طبیعی و نفس‌الامری بودن، مقتضی ارزشمندی هست یا خیر؟ یعنی آیا ذات انسانی مرد هست که وقتی بحث از ارزشمندی می‌شود آن را توضیح می‌دهیم یا نه ذات زن همین ویژگی ارزشمندی را دارد.  

یک نکته خیلی مهم این است که فهم ارتباط ارزشمندی ذاتی و جنسیت، جزء مباحث حوزه جنسیت هست اما  رابطه با فلسفه اخلاق ندارد، چرا؟  

دلیل این عدم ارتباط حوزه‌های این دو در واقع با هم متفاوت است اگر ذیل بحث یادتان مانده باشد ارزشمندی ذاتی ناظر به ارزشی است که از امور دارد بحث می‌کند و قبلا توضیح دادیم اخلاق راجع به صفات اکتسابی و کارهای اختیاری است؛ بنابراین صفات و کارهای ما از نظر اخلاقی مطلوب است که با اختیار ایجاد شود اگر این باشد پس بحث از ارزشمندی ذاتی را در حوزه اخلاق نمی‌توانیم بیاوریم چون در حیطه اختیار ما نیست پس چون از جهت ماهوی این دو حوزه با هم متفاوت است. باید بفهمیم چرا؟ آیا می‌توانیم بحث از ارزشمندی ذاتی را ذیل مجموعه‌ی اخلاق و ذیل مجموعه‌ی فلسفه اخلاق با همان تفکیکی که در این دو حوزه مطرح شد طرح کنیم یا نه ؟

  ثانیاً ما تعابیر متفاوتی در آراء بسیاری از اندیشمندان داریم که دلالت بر جنسیت بودن ارزشمندی ذاتی می‌کند و این دلیل دومی است که ما را می‌کشاند به اینکه علی‌رغم اینکه بحث ارزشمندی ذاتی تخصصا از حوزه اخلاق خارج است ولی ما ذیل مجموعه مباحث فلسفه اخلاق  آن را ذکر می‌کنیم.  

با همین رویکرد سراغ همان دیدگاه اندیشمندان می‌رویم ببینیم آنها به چه دلیل بحث ارزشمندی ذاتی را در حوزه فلسفه اخلاق آوردند. علاوه بر دیدگاه بعضی اندیشمندان، ما گزاره‌های عهدین را بررسی می‌کنیم یعنی نگاه تاریخی داشته باشیم. می‌بینیم که باز در همین حوزه یعنی بحث گزاره‌های عهدین نیز، بحث ارزشمندی ذاتی را در حوزه اخلاق  داریم و به عنوان بحث جنسیتی مطرح می‌کنیم. یعنی تعدادی گزاره‌ در کتاب مقدس هست که ناظر بر ارزشمندی ذاتی متاثر از جنسیت است. یک توضیح خیلی مختصری خواهیم داشت.