باروری
| شناسه مقاله |
|---|
| نویسنده: اسماعیل چراغی کوتیانی |
| عنوان: بررسی نقش عوامل اجتماعی- فرهنگی موثر در کاهش باروری |
| درجه: پژوهشی/ اصیل (دارای رتبه معتبر) |
| کلیدواژه:خانواده، باروری، شهرنشینی، طلاق، تحصیلات، سن ازدواج، رسانه، دین. |
چکیده
فرایند نوسازی، خانواده را نیز همچون سایر ساحت‌های زندگی اجتماعی، دگرگون نموده است. کاهش باروری، از جمله دگرگونی‌هایی است که در تحولات خانواده ریشه دارد و می‌تواند چالش‌های فراوانی را در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی برای جامعه ایرانی به وجود آورد. ازاین رو، شناخت عوامل اجتماعی- فرهنگی پیدایی این پدیده، ضرورتی انکارناپذیر است. از سوی دیگر، شناخت عوامل تاثیرگذار بر کاهش باروری، از مسیر مطالعه تغییرات خانواده، می گذرد؛ زیرا باروری در خانواده اتفاق می‌افتاد. این نوشتار با روش توصیفی- تبیینی و یاری جستن از تحلیل ثانویه آمارهای موجود و واکاوی و تبیین مهم ترین علل اجتماعی - فرهنگی این پدیده، به فهمی دقیق‌تر از علل پیدایی این پدیده دست یافته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که شهرنشینی و فرهنگ آن، گسترش سواد و تحصیلات، افزایش سن ازدواج، رشد روزافزون طلاق، هسته‌ای شدن خانواده، غلبه فضای گفتمانی کم فرزندآوری، نفوذ مذهب و گسترش رسانه‌ها، از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در کاهش باروری می‌باشند.
مقدمه
فرايند نوسازی و صنعتی شدن، پيامدهای بسيار گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف زندگی اجتماعی به وجـود آورده كـه برخی مثبت و برخی منفی تفسير شده‌اند. در اين ميان، نهاد خانواده نيز همچون سـاير نهادهـای نظـام اجتمـاعی، از اين پيامدها بی‌نصيب نمانده است. خانواده در دورۀ مدرن، نه تنها الگوهای ساختار خود را با نظام نوين جهانی تطبيـق داد، بلكه محتوای مناسبات خانوادگی و فرايندهای درونی خانواده نيـز از ايـن فراينـد رنـگ پـذيرفت. الگـوی غالـب تغييرات صورت گرفته در ساختار خانواده، در كشورهای غربی خود را به شکل كـاهش نـرخ ازدواج، تـأخير در ازدواج، افزايش طلاق و هم بالینی، ظهور الگوهای جديد خانواده، ازجمله خانواده های تک والدی و هـم بـالينی و ... نشـان داد. از این رو، زمینه ساز کاهش قابل توجه در فرزند آور بود. البته گسترۀ این دگرگونی ها در محدودۀ غرب باقی نماند. جوامع دیگر از جمله کشورهای آسیایی نیز پس از مواجهه با فرایند صنعتی شدن و نوسازی اندک و بیش، تحولات خانواده را تجربه کرده‌اند.
خانواده ایرانی، به ویژه در چند دهۀ اخیر به دلیل قرار گرفتن در متن شرایط جدید جهانی و ارتباطات گسترده و تعامل با جوامع دیگر، با دگرگونی‌های چشمگیری در ساحت‌های گوناگون زندگی اجتماعی روبرو بوده است. این تحولات، گسترده وسیعی را در بر گرفته است. از جنبه‌های جمعیت شناختی نظیر تغییر بُعد خانوار، ترکیب اعضای خانواده، میانگین سن ازدواج و... دگرگونی در نقشهای اعضا در درون خانواده، نوع روابط آنان با یکدیگر و کارکردهای اجتماعی، عاطفی و حمایتی خانواده را در بر می‌گیرد. بررسی دگرگونی در حوزه خانواده، به ویژه تغییرات فرهنگی و ارزشی خانواده، به ویژه کاهش باروری، از جملـه دگرگـونی‌هـايی است كه ريشه در تحولات خانواده دارد. برای شناخت علل مؤثر بر كاهش بـاروری، مطالعه تغییرات خانواده ضرورتی انکارناپذیر است؛ زيرا با شناخت تحولات نظام‌های خانوادگی و خويشاوندی با روشی مؤثر و ژرفانگرانه، می‌توان بـه فهـم دگرگونی ساختارهای اجتماعی فرهنگی در جامعه، كه بر كاهش باروری تأثيرگذار بوده‌انـد، دسـت يافـت.
ايـن نوشتار بر آن است كه با استفاده از اسناد كتابخانه‌ای و تحليل ثانويه آمار و نتايج پژوهش با روش توصـيفی و تبيينـی، بـه بررسی نقش عوامل اجتماعی تأثيرگذار بر كاهش باروری در خانواده يابد. سؤال اصلي اين پـژوهش ايـن اسـت كـه چـه عوامل اجتماعی و با چه سازوكاری بر كاهش باروی تأثير می‌گذارند؟
گزارش مقاله
نویسنده در پی تبیین عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر در کاهش باروری میباشد. در صدد است که این عوامل را معرفی کند و به خواننده تبیین کند که تا این عوامل برطرف نشود باروری افزایش نمی‌یابد. لذا این مطالب را در مقاله‌اش آورده است، که عبارتند از؛
ادبیات پژوهش
جامعه شناسان و جمعيت شناسان، براي تبيين دگرگونی‌های موجد در ساختار و الگـوی ازدواج و خانواده ، بـه عـواملی چون صنعتی شدن، افزايش نقش زنان در اقتصاد خانواده، افزايش تحصيلات زنان همراه با استقلال اقتصـادی آنـان و تغيير در نگرش و ارزش‌های جوانان اشاره مـی‌كننـد. الگـوی تحـولات صـورت گرفتـه در خانواده و عوامل دخيل در آن را می‌توان به دو دسته كلی تقسم بندی كرد:
- نخست تبيين‌های سـاختاری؛ تبيـين‌هـایی هستند كه بر نقش تغييرات ساختاری جامعه در تبيين تغييرات خانواده تأكيد دارند.
- دوم، تبيـين‌هـايی كـه بيشـتر بـر نقش تغيير ارزش‌ها و نگرش‌ها، در تحليل تغييرات خانواده تأکید دارند. و به عبارت دیگر، عوامل اثرگذار در رفتارهای باروری در دو سطح کلان و خرد مطرح می‌کند. در سطح کلان عوامل زمینه‌ای، عوامل اجتماعی، محیطی، سیاسی و فرهنگی و در سطح خرد؛ عوامل ذهنی – روانی نظیر ارزش‌ها، انگیزه‌ها، آرزوها و گرایش فردی در رفتار باروری مورد بررسی قرار می‌گیرند.
عوامل اجتماعی مؤثر بر كاهش باروری
- شهرنشینی: يكي از شاخصه‌های زندگی مدرن، شهرگرايی است. بـی‌شـک شـهرها، مولـد نـوع خـاص از مناسـبات اجتمـاعی و خانوادگی هستند. توسعه شهرهای مدرن، تأثير شايانی بر عادت‌ها، شیوه‌های رفتار، الگوهای اندیشه و احساس بر جای می‌گذارند. به موازات كاهش روستانشـينی و افـزايش شهرنشـينی، الگوی خانواده شهری هسته‌ای نیز گسترش می‌یابد.
- گسترش سطح سواد و تحصيلات: يكی از مهم‌ترين شاخص‌های نوسازی، گسترش سطح سواد و تحصـيلات اسـت كـه پيامـدهای بسـياری را بـر ساخت‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی به دنبال داشته است. اثر بخشی مؤثر میزان تحصیلات بالا بر افزایش سن ازدواج، به ویژه سن ازدواج زنان در مطالعات زیادی بررسی شده است.
در اين مطالعات، بر اين مسئله تأكيد شده است كه نوسازی از طريق گسترش تحصيلات عمومی و فراهم كردن امكانـات حضـور در فعاليـت‌هـای بيـرون از خانـه، موقعيت زنان را بهبود بخشيده است. موقعيت بهبود يافته زنان، با افزايش سن ازدواج، كاهش فاصـله سنی بـين زوجين، افزايش قدرت تصميم گيری در خانواده و كاهش باروری همراه بوده است. اثر سواد بر كاهش سطح باروری، به عنوان عاملی مهم در بين كليه اقوام و قوميت‌ها نيز به روشنی آشـكار اسـت. بعد نگارنده به تبیین رابطه تحصیلات و کاهش باروری می‌پردازد. در تبیین رابطه میان باروری و تحصیلات، سه مؤلفه شناختی، نگرشی و اقتصادی مورد توجه قرار می گیرد.
- افزايش سن ازدواج:ازدواج، شالوده تشکیل خانواده بوده که از طریق آن کارکرد تولید مثل و فرزندآوری آغاز می‌شود. یکی از عوامل مهم در دگرگونی کنش باروری، بخصوص در مورد زنان، سن ازدواج است. زمان ازدواج، به علت ارتباط نزدیک و بلافصل با باروری، به صورت گسترده‌ای مورد توجه جمعیت شناسان قرار گرفته است. ارتباط زناشویی بین دو نفر در قالب ازدواج، مشروط به توافق جمعی درباره آن است. قواعد اجتماعی حاكم بر ازدواج، تعيين كننده اصلی زمان ازدواج اند.
- رشد طلاق: طلاق در حقیقت، گونه‌ای از گسیختگی خانواده است. و اغلب زمانی اتفاق می‌افتد که استحکام رابطه زناشویی از بین رفته، میان زن و شوهر ناسازگاری و تنش به وجود می‌آید. در گذشته ازدواج آسان و طلاق سخت بود اما در دوره جدید ازدواج سخت و طلاق آسان شده است.امروزه طلاق پدیده‌ای اجتماعی است که نه تنها بر چگونگی مناسبات افراد تأثیر می‌گذارد، بلکه آسیب‌های جبران ناپذیری را بر جامعه وارد می‌سازد.
- تغيير الگوی خانواده از گسترده به هسته‌ای: ساختار خانواده و نوع آن، نيز از عوامل تأثيرگذار بر رفتار باروری است. به عبارت ديگـر، گسـترده يـا هسـته‌ای بـودن خانواده، عواملی هستند كه نگرش والدين را در مورد شمار فرزندان، بنا بـه دلائـل اقتصـادی، اجتمـاعی و فرهنگـی، تحت تأثير قرار می‌دهند. اين رابطه را از چند جهت می‌توان مورد بررسي قرار داد، که نگارنده در مقاله آن را تبیین کرده است.
- غلبه فضای گفتمانی كم فرزندآوری: مراد از فضای گفتمانی کم فرزندآوری، آن دسته از مفاهیم، معانی و احکامی است که در تفسیرهای اعضای جامعه پیرامون جمعیت و فرزندآوری وجود دارد. منابع نهادی در خصوص مسئله جمعيت، تلاش می‌كنند در ارائه صورت بندی جديد بـين جمعيـت، اقتصاد، وضعيت اقتصادی خانوار، جمعيت و محيط زيست، جمعیت و منـابع، جمعيـت و فضـای زنـدگی، جمعيـت وتوسعه و... ارتباط برقرار كنند. و گفتمان کم فرزندآوری زمینه را برای اشاعه گونه‌ای از تفکر عقلانی در برابر اندیشه مبتنی بر سنت‌های اجتماعی و فرهنگی پیرامون فرزندآوری فراهم می‌آورد. که در این جا به توضیح مفاهیم گفتمان کم فرزندآوری، محوریت کیفیت فرزندان در برابر کمیت آنان، خود حمایت گری زنان، چالش‌زدایی از مدیریت خانواده و منابع نهادی که در این قسمت هم به نهادهای بهداشتی، نهادهای دینی و نهادهای آموزشی، رسانه های ارتباطی پرداخته می شود.
- نقش مذهب در تحولات باروری: بی ترديد، دين از جمله تأثيرگذارترين نهادهای اجتماعی است كه در تحولات زندگی بشـر، دارای نقـش برجسـته اسـت. دگرگونی‌های خانواده از جمله کاهش باروری در جوامع معاصر، به ویژه در جوامع صنعتی را نیز باید در ارتباط تنگاتنگ با وضعیت و جایگاه دین و ارزش‌های معنوی تبیین کرد. مذهب از سه طریق عمده بر رفتار باروری، تأثیر می‌گذارد، که عبارت از: ارزش‌های و هنجارهای مذهبی، نهادهای مذهبی، هویت مذهبی میباشد.
- نقش رسانه‌ها:یکی از حوزه‌های مهم خانواده متأثراز فرایند رسانه‌ای شدن، رفتار باروری است. بی‌شک توسعه وسایل ارتباطی از قبیل رادیو، تلویزیون و تلفن، حتی در دوردست ترین نقاط کشور، به ویژه در مناطق روستایی و محروم، از یک سو نقش مهمی در توسعه آگاهی عموم و افزایش رفاه مردم داشته و از سوی دیگر، توسعه ارتباطات رابطۀ مستقیمی با به کار بردن روش‌های پیشگیری از بارداری در جامعه دارد. که در این جا به توضیح؛ شیوه‌های تأثیر رسانه بر رفتار باروری، بازنمایی تصویر خانواده در رسانه، فراغت رسانه‌ای و کم فرزند آوری و تغییر نگرش زنان و دختران درباره بدن و زیبایی پرداخته می‌شود.
نتيجه گيری
يافته‌های پژوهش نشان می‌دهد كه پديده‌های جمعيتی، به شدت متأثر از زمينه‌هـای اجتمـاعی و فرهنگـی هـر جامعـه هستند. شرايط اجتماعی و فرهنگی، از طريق تأثيرگذاری بر ساختار خانواده و فرايندهای درون خانواده، بر پديـده بـاروری تأثير می‌گذارند. ازآنجاكه شرايط اجتماعی، تا حدود بسيار زيادی قابل برنامه‌ريزی و مديريت هستند، بسـياری از كشـورها با جهت‌دهی سياست‌های جمعيتی خود، به سوی سازوکاری شرايط اجتماعی و فرهنگی با كاهش باروری، به ايـن هـدف دست يافتند. سوگ‌مندانه بايد گفت: موفق‌ترين كشور در اين عرصه، كشور ما بود. اما آنچه نبايد فراموش كرد، ايـن اسـت كه راه برگشت و جبران گذشته از همين مسير، امكان پذير اسـت.
ازايـن رو، اگـر سياسـت‌گذاران كشـور خواهـان افـزايش باروی هستند، راه آن دگرگونی شرايط اجتماعی و فرهنگی، به شكلی اسـت كـه بـا شـرايط تسـهيل بـاروری سـازگاری داشته باشد. توجه به روستاها، باز توزيع عادلانـه جمعيتـی، پـايش سـرزمينی، كـاهش سـن ازدواج، تـرويج نقـش هـای جنسيتی، بازتوليد گفتمان زادآوری زياد، بازمهندسی پيام‌های رسـانه‌ای و توجـه دادن زنان و دختران، بـه زيبـايی‌هـای معنوی به جای زيبايی‌های ظاهری و... از سنخ سازگاری شرايط اجتماعی با تمايل به زادآوری زياد است.
منبع
انتشار در فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، سال نهم شماره 2 (پیاپی 34، بهار 1397)در صفحه:83