زن در آیین بودا

زن در آیین بودا؛ انگاره‌های شناختی آیین بودا درباره زن.

آیین بودا با شعار رهایی انسان از رنج، پدید آمد و با نقد نظام کاستی در هند، می‌کوشید تا از رنج زنان بکاهد؛ اما بودا نتوانست مانع رسوخ مردسالاری در ذهنیت و آیین خود شود. در دعوت رسمی بودا، نگاه جنسیتی وجود نداشت؛ اما رهبانیت شیوة اصلی رسیدن به نیروانا شمرده شده و زن زنجیر تعلق مرد به دنیا تلقی می‌شد؛ لذا تبعیض علیه زن در آیین بودا نیز تداوم یافت. زندگی راهبه‌ها تحت مدیریت راهبان ساماندهی شده و راهبه‌ها نمی‌توانند، خطای راهب‌ها را تذکر دهند. موقعیت اجتماعی و خانوادگی زنان تابع فرهنگ عمومی است. ازدواج برای افرادی که نمی‌توانند به رهبانیت متعهد بمانند امری شایسته دانسته می‌شود. آموزه‌های بودایی برای بانوان، در نقش زن، همسر و مادری احترام و جایگاهی خاص قائل است. والدین در قبال فرزندان خود مسئول بوده و فرزندان ملزم به تکریم والدین به‌ویژه مادر خود هستند.

تاریخچه آیین بودا

بودیسم شش قرن پیش از میلاد مسیح، در هندوستان شرقی ظهور کرد و از هندوئیزم منشعب شد. بودا سعی در خرافه‌زدایی از نظام اعتقادی هندوها داشت. آیین بودا، فراز و نشیب‌های فروانی داشته و راهبان، متولیان اصلی آن شمرده می‌شوند. بودیسم دارای فرقه‌های متعدد است که در مشرق و جنوب آسیا پیروانی دارد. نیروانا هدف غایی بودیسم است و مراد از آن، مرحله فنا شدن و به‌سعادت نهایی رسیدن است. رهبانیت هسته مرکزی این آیین بوده و کهن‌ترین سنت رهبانی در جهان به‌شمار می‌آید. زنان در آیین هندو تحت شدیدترین ستم بودند. هرچند برخی محققین؛ حرکت بودا این شاه‌زاده هندی علیه نظام طبقاتی هند را از مهم‌ترین تحولات تاریخی برای بهبودی جایگاه زنان هندی می‌دانند؛ اما رهبانیت بودایی موجب شد که بودایی‌ها نیز نسبت به زنان نگرش منفی پیدا کرده و زنان را عامل تباهی مردان تلقی کنند.

ماهیت زن در آیین بودا

هستی از نظر بودا جهانی بی‌آغاز و انجام است که زندگی در آن همراه با رنج می‌باشد. مسیر رهایی از این رنج، جدایی از تعلقات و رسیدن به رهایی (نیروانا) است؛ در غیر این صورت انسان، با بازگشت مکرر به این زندگی دچار رنج خواهد شد و تا زمانی که از این تعلقات رها نشود این چرخه ادامه خواهد داشت. درباره ماهیت زن در آیین بودا سه ایده مطرح است:

• دیدگاه اول، بر اساس برخی آموزه‌ها، بودا معتقد است که در کسب تعلیمات آیین بودایی و رسیدن به معرفت، تمایزی میان زن و مرد نیست و هردو به رهایی (نیروانا) قادر هستند.
• دیدگاه دوم، با نگاهی منفی و زن‌گریز اعتقاد دارد که زنان تنها زمانی به رهایی دست می‌یابند که در بازگشت مجدد، به‌صورت مرد زاییده شوند. برخی از فرق بودایی بر این اعتقاد هستند. این دیدگاه باعث تغییر جنسیت برخی از زنان شد.
• دیدگاه سوم، با جداسازی زن‌گریزی و مردسالاری بر آن است که بودیسم در ذات خود تنفر و انزجاری از زن ندارد و زن‌گریزی موجود در آیین بودا، محصول تأثیر عوامل فرهنگی و مردسالارانه جوامع بر آموزه‌های بودایی است.

جایگاه مذهبی زنان در فرق بودایی

آیین بودا، در ابتدا اختصاص به مردان داشت. با پافشاری تعدادی از زنان، بودا با طرح شرایطی خاص‌ اجازه داد دیرهایی مخصوص راهبه‌های بودایی تشکیل شود؛ برخی از آن شرط‌ها عبارتند از:

1. پذیرش طریقه راهبان مرد و تارک دنیا شدن.
2. احترام و پیروی راهبه‌ها از رهروان تازه‌وارد مرد.
3. حق تعلیم رهروان مرد را نداشتن.

بودا حتی پیشنهاد زنان مبنی بر ملاک قرار دادن سابقه برای احترام به جای جنسیت مرد را نپذیرفت. بودا در عین سفارش به حفظ حرمت زنان به شاگردان راهب خود آموخت که برای پاک ماندن تن و اندیشه خود، زنان را همچون مادر، خواهر یا دختر خویش بنگرند.

با گسترش آیین بودا، مکاتب و گرایشات مختلفی در این آیین به وجود آمد. فرقه هینایانا، جنبه فردی و رهبانیت را ادامه داد و فرقه مهایانا که جنبه اجتماعی را در نظر داشت معتقد بود بدون ترک خانمان نیز می‌توان از تعلقات رهایی یافته و به درجات والایی نائل شد. در این فرقه دیگر منعی برای زنان و افراد متأهل برای پذیرش آیین بودا وجود نداشت. در برهه‌هایی از زمان و برخی مناطق، اعطای مقام دینی به زنان امکان‌پذیر بود.

ازدواج در آیین بودا

آیین بودا با رهبانیت به وجود آمد و به تجرد بسیار اهمیت می‌داد. از بین مذاهب مختلف آن تراوادا (هینایانا) به لحاظ معنوی برای خانواده اهمیتی قائل نیست؛ اما در مذهب ماهایانا افرادی که قادر به زندگی رهبانی نبودند، ازدواج به همراه رعایت آموزه‌های بودایی امکانی برای رشد و تعالی محسوب می‌گردید. امروزه در جامعه ژاپن که آیین بودا با فرهنگ آن در هم آمیخته، ازدواج کشیش‌های بودایی به رسمیت شناخته شده و ترک خانمان و رهبانیت هم به مرور از بین رفته است.

از نظر آیین بودا، ازدواج یک پیمان غیردینی است که از قبل در جوامع وجود داشته است. در آیین بودا، ازدواج مقدس نیست و اصل بر تجرد است. همچنین آیین محرمیت بین زوجین از اموری است که در آموزه‌های بودا نسبت به آن اظهار نظری نشده است.

پیوند ازدواج در بین بوداییان، طبق آداب و رسوم هر منطقه و گاه تنها با ثبت در دفتر اسناد رسمی به رسمیت شناخته می‌شود. بوداییان حتی نسبت به ازدواج همجنس‌گرایان، اظهار بی‌طرفی می‌کنند. راهبان تنها با حضور خود در طول مراسم یا بعد از آن برای زوجین طلب خیر و برکت می‌کنند و نوع ازدواج برایشان فرقی ندارد.

زن بودایی در جایگاه همسری و مادری

آیین بودا هر چند نسبت به مراسم ازدواج هیچ نظری ارائه نمی‌دهد؛ اما توصیه‌هایی به زوجین دارد و معتقد است رعایت این نکات، انسان‌ها را برای رسیدن به تعالی روحی کمک می‌نماید. بودا به عامه پیروان توصیه کرد که باید بدانند که با همسر و فرزند خود زندگی کرده و در عین حال از شهوت، راحت‌طلبی و تن‌بارگی اجتناب کنند. بودا، رابطه زن و شوهر را بیش از مسائل جنسی دانسته و معتقد بود آنها با استفاده بهینه از الفت موجود می‌توانند یکدیگر را در پرورش فکر و دل به اندیشه آسمانی یاری دهند.

برخی از توصیه‌هایی که به زنان پس از رفتن به خانه شوهر شده عبارت است از:

1. احترام به والدین و معلم همسر به پاس خدمات آنها به شوهر.
2. پرورش اندیشه خود با هدف توان شناخت همسر و یاری او.
3. مدیریت خدمتکاران.
4. فرمانبری و پارسایی.
5. هدر ندادن درآمد شوهر.
6. شروط مربوط به مردان عبارتند از؛
7. درستکاری و وفاداری در تدبیر منزل.
8. رعایت احترام، ادب و دوستی نسبت به زن خود.
9. واگذاری خانه‌داری به زن و توجه به نیازهای او مانند تهیه کردن وسایل خانه توجه‌ کند.

از اعتقادات آیین بودا این است که حق پدر و مادر قابل ادا نیست و احترام و خدمت به آنها حتی بعد از مرگ نیز لازم است. دعوای پسر با مادر نیز به جنگ دو پادشاه و دو کشور تشبیه شده که ویرانی به همراه دارد.

چند همسری در آیین بودا

درباره تک همسری یا چند همسری در آیین بودا مطلبی نیامده و به سنت، فرهنگ و قوانین جوامع بستگی دارد؛ ولی آمده است که چنانچه مرد متأهل به دنبال همسر دیگری باشد دچار سقوط، تزلزل و تنزل شده و با مشکلات زیادی روبرو خواهد شد.

طلاق در آیین بودا

از نظر بودا، در صورتی که زن و مرد نکات توصیه‌شده را در زندگی رعایت کنند خانواده‌ای خوشبخت داشته و هیچ‌گاه اختلافی بین آنان پیش نخواهد آمد.

در عین حال، چنانچه زندگی نامناسبی شکل گرفت و جدایی باعث تسکین درد و رنج حاصل از ازدواج نامناسب باشد؛ یا نقض برخی احکام مانند دروغ یا رابطه نامشروع رخ دهد، آیین بودا طلاق را مجاز می‌داند.

منابع

• ادبی، محمد جواد، «روزنه‌ای به مفاهیم ادیان در دایره المعارف (دایره المعارف موجز آیین بودا)، اخبار ادیان، ش 15، شهریور و مهر 1384ش.
• جعفری، حسین‌علی؛ محمدرضا دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، تهران، حکمت و عرفان، 1398ش.
• چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، ترجمه: هاشم رجب زاده، تهران، اساطیر، 1378ش.
• حکمت، علی اصغر، نُه گفتار در تاریخ ادیان، تهران، کتابخانه ابن سینا، چاپ دوم، 1342ش.
• رضی، هاشم، اصول تعالیم بودا (موعظه اندر بنارس)، ش 6، 1344ش.
• مدنی، آزاده؛ ابوالفضل محمودی، «نقش‌های زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، فصلنامه قبستان، ش 43، اردیبهشت 1386ش.
• ناکامورا، هاجیمه، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، ترجمه ع. پاشایی، هفت آسمان، ش 5، 1379ش.
• هولم، جین؛ جان بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، ترجمه علی غفاری، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1384ش.