آیه حرث

بیان شبهه

آیه ای در قرآن آمده با این بیان که «زنان كشتزار شمايند»  ! سوالی که در این باره مطرح است این است که آيا اين آيه بهنوعی منشا دیدگاه فروتری نسبت به زنان و بدن آنها نیست؟

فروتری بدن زنان در نگاه دینی از منظر مخالفان

از دیدگاه برخی از موثرترین نظریه‌پردازان و مشهورترین نظریه‌های فمینیستی (فمینیسم رادیکال و اگزیستانسیالیسم) بدن زن، مفلوک، کثیف، شرم آور، مزاحم و ذاتاً بیگانه تلقی می‌شود. به واسطه شکل خاص بدن و جهاز تناسلی زنان و مردان، مفعولیت، انفعال، سلطه‌پذیری و ابژگی جنسی برای زنان رقم می‌خورد. همین امر زمینه شکل‌گیری هویت ذهنی منفعل نسبت به زنان است که سرانجام به هویت اجتماعی فروتر و سلطه پذیری زنان در تعاملات اجتماعی منتهی می گردد. افزون بر این بدن زنانه ، همواره آنها را در معرض فرزندآوری یا استرس فرزنددار شدن قرار می دهد. فرایند بارداری و فرزندآوری در حقیقت امری وحشیانه، بیمارگونه و شبیه دفع یک کدو حلوایی است. فرایندی که طی آن، یک ماده متعفن انگل‌وار (منی و اسپرم) به بدن زن می‌چسبد، از عصاره وجود او تغذیه و رشد می‌کند، همزمان بدن و زیسته زن را با خطر مواجه کرده و در آخر بسان ابژه‌ای که بایستی دفع شود از بدن او جدا می‌گردد، تا مدت‌ها بعد زندگی انگل‌وار خود را ادامه می‌دهد و آزادی‌ها و لذت‌های زن را محدود می‌کند. در چنین فرایندی در بهترین توصیف زنان به مثابه ماشین جوجه‌کشی برای مردان تلقی می‌شوند. فرزندآوری علاوه بر این که یک کارکرد اصالتاً حیوانی است، باعث می‌شود آزادی‌های زن همواره محدود گردد و هویتی را که زن به عنوان انسان بایستی از آن برخوردار باشد سلب می‌شود. از این رو اجتناب از به رسمیت شناسی آنچه خلقت و بدن زنانه به زنان تحمیل می‌کند راهبرد اصلی این دسته از فمینیست‌ها برای گریز از فروتری زنان است. برخی از گزاره‌های دینی، مثل آیه 223 سوره بقره، زنان را به مثابه کشتزار مردان معرفی می‌کند که هرگونه بخواهند می‌توانند از آنان بهروه‌وری کنند و انواع رفتار جنسی با آنان را تجویز نموده است. این امر نشان‌دهنده خلقت و منزلت فروتر زن در نگاه دینی است.

پاسخ تفصیلی به این شبهه را می‌توان در چند محور پی‌گیری کرد.

مطلب اول: نقد فمینیستی

در فضای فمینیستی نقدهای پرشماری بر دیدگاه فمینیست‌های رادیکال و اگزیستانسیالیست در مورد تلقی آنها از بدن زنان، رابطه جنسی و نقش مادری و همسری از طرف دیگر گرایش‌های فمینیستی وارد شده است که مجال پرداختن به همه آنها در این پژوهش نیست. لکن برخی دیگر از فمینیست‌ها تذکر داده‌اند به فرض که بپذیریم، بدن زنان و شیوه ارتباط جنسی باعث فروتری زنان شده است، این فروتری محصول ویژگی‌های طبیعی و ذاتی بدن زنان یا شیوه ارتباط جنسی آنان نیست بلکه محصول تفسیرها و تلقی‌های رایجی است که به وسیله جامعه مردسالار و برای کنترل و استثمار زنان تحمیل شده است. تاکید مردان بر فاعلیت و سلطه‌گری و متهم کردن زنان به مفعولیت و انفعال در حقیقت مکانیسم دفاعی مردان برای مقابله با ناتوانی و مغلوبیت آنها در ارضاء نیازهای جنسی زنان است. تحقیر زایندگی و حیوانی دانستن آن نیز به دلیل آن است که جامعه مردسالار در صدد است مهم‌ترین ابزار قدرت که همان قدرت تولید جامعه انسانی است را از کنترل زنان خارج نموده و بر آن مسلط شود. بنابراین به جای اینکه مقتضیات طبیعی بدن زنان و شیوه رابطه جنسی را محدودکننده و مخرب توصیف نماییم ضرورت دارد تلقی از این موارد را اصلاح کنیم.

دسته‌ای دیگر از نقدها به راهبردهای فمینیست‌های رادیکال و اگزیستانسیالیسم است. اگر تبیین آنان از منشا فروتری بودن بدن زنان و رابطه جنسی را بپذیرم، اجتناب از به رسمیت شناسی آنچه خلقت و بدن زنانه به زنان تحمیل می‌کند راهبرد اصلی فمینیست‌های رادیکال و اگزیستانسیالیسم برای گریز از فروتری زنان خواهد بود. محصول چنین راهبردی، ترویج و حتی تقدیس هم‌جنس‌بازی زنانه، اجتناب از فرزندآوری و لعن و نفرین مادری و همسری خواهد بود. چنین راهبردهایی حتی در جوامع سکولار غربی نیز با نقدهای پرشماری روبرو شده است.

مطلب دوم: نقد دینی

نقد شبهه مطرح شده در فضای دینی بسیار بنیادی‌تر از نقدهایی است که از دل فضای سکولار برخواسته است. استنباط فروتری به لحاظ مقوله‌هایی مثل شکل بدن، شیوه رابطه جنسی، نقش همسری و مادری با مبانی و اصول متعدد دینی منافات دارد. اصل اشتراک در ماهیت انسانی، اصل نظام احسن خلقت، اصل استوای خلقت، اصل اشتراک در ارزش‌های بنیادین، اصل اشتراک در هدف نهایی، اصل زوجیت، اصل بعضکم من بعض، و اصل تبعی بودن ارزش‌های جنسیتی از جمله این اصول و مبانی دینی که هر کدام می‌تواند سرفصلی برای نقد تفصیلی انگاره‌های فمینیستی در مورد این مقوله‌ها باشد.

همان گونه که در مطلب بعدی توضیح می‌دهیم، آیه شریفه 223 سوره بقره ناظر بر تحقیر بدن زنان یا رابطه جنسی ظالمانه نیست بلکه برعکس دقیقاً در مقام تبیین شان و منزلت متعالی بدن زن، جهت دهی و تقدیس رابطه جنسی مومنانه و هشدار به مردان برای حفظ این منزلت و حرمت است. لکن توجه به این نکته ضروری است که منزلت و ارزشی که اسلام برای جسم و بدن زن، نقش جنسی و رابطه جنسی او، مادریت و فرایند زایندگی و همسری زن ترسیم کرده است اصالتاً در چارچوبه ذهن نضج گرفته بر اساس ارزش‌ها و مبانی سکولاریستی و فمینیستی نمی‌گنجد و قابل مقایسه نیست. اگر قدرت، ثروت و آزادی‌های لیبرالیستی اهداف نهایی نظام سکولار و سنگ محک ارزیابی و ارزش شناسی فمینیستی و سکولاریستی است، و بر این اساس فرزندآوری را کارکردی حیوانی تلقی می‌کند، در نگرش اسلامی فرزند انسان، به لحاظ روح الهی شرف وجود دارد و عمل فرزندآوری زمینه «انسان» سازی زمینه‌ساز فعلیت یابی هدف خلقت همه مخلوقات زمین است. بنابراین رابطه جنسی نیز در مسیر فعلیت بخشی به این کارکرد متعالی تعالی می‌یابد.

در روایتی از پیامبر مکرم اسلام صلوات الله علیه و آله در مورد نقش همسری، مادری و فرایند فرزندآوری آمده است: «هر زنى در خانه شوهر براى اصلاح چيزى را جابجا كند خداى عز و جل باو نظر كند و هر كه خدا باو نظر كند عذابش نكند. ام سلمه عرض كرد مردها همه خوبي‌ها را بردند زن‏‌هاى بيچاره چه خوبى دارند؟ فرمود اگر زنى باردار شود مقام روزه‏‌دار و شب زنده‏‌دار و مجاهد با خود و مالش را در راه خدا دارد. زمانی که وضع حمل کند اجرى دارد كه كسی عظمت آن را نداند. چون طفل را شير دهد به هر مكى ثواب آزاد كردن يك بنده از اولاد اسماعيل دارد و چون از شيردادن فارغ شود فرشته‌‏اى بر پهلويش زند و گويد كار خود را از سر گير كه آمرزيده شدى».

مطلب سوم: دلالت آیه قرآن

شایسته است با قطع نظر از هر گون گمانه زنی و تاثر از فضای شبه آلود، به خدمت قرآن برویم و دلالت آن را بفهمیم. قرآن کریم در آیه 223 سوره بقره می‌فرماید: «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ ؛زنان شما، محل بذرافشانى شما هستند پس هر زمان كه بخواهيد، مى ‏توانيد با آنها آميزش كنيد و اثر نيكى براى خود، از پيش بفرستيد! و از خدا بپرهيزيد و بدانيد او را ملاقات خواهيد كرد و به مؤمنان، بشارت ده».

قرآن کریم در آیات متعددی تذکر داده است که تمثیل‌های قرآنی را نبایستی مستمسک جدل و بهانه‌گیری‌های شبه علمی کرد. مسلم است در هر تشبیه یا تمثیلی، وجه تشبیه و تمثیلی وجود دارد که مراد حقیقی گوینده است، نه وجوه جدل انگیز و بهانه جویانه دیگر. اگر متکلمی می‌گوید؛ «حسن شیر است» منظور او توصیف حسن به شجاعت و دلیری است نه اینکه مجادله کننده‌ای بگوید متکلم، حسن را به حیوان و درنده بودن و بوی متعفن دهان متصف کرده است! در این قبیل تمثیل‌های قرآنی نیز وجه تمثیل از صدر و ذیل آیه کریمه و آیات قبل مشخص می‌شود.

درآيه 222 بقره (قبل از آيه مورد اشاره) مسئله حيض زنان بررسي شده است، که در حقيقت پاسخی به افراطی گری يهود و لاابالی گری مسيحيان صدر اسلام در مورد زنان حايض بود. جمعی از يهوديان با نجس دانستن زن و تحقير او در زمان حيض ، هرگونه معاشرت و حتي هم خانگي و هم غذايی با زنان حايض را تا مدتی بعد از پایان دوران حیض، حرام می‌دانستند. در مقابل مسيحيان هيچ فرقي بين زن حايض و غيرحايض در نحوه ارتباط زناشويي قايل نبودند. ضمن اینکه برخی دیگر از اهل کتاب تحت تاثیر خرافات ،ممنوعیت های خاصی برای شیوه ارتباط زناشویی در نظر گرفته بودند. قرآن کریم بعد از اینکه ماهیت حیض زنان و لزوم مراعات زنان در زمان حیض اشاره می کند در آیه 223 سوره بقره، در ضمن تمثیلی،این نگاه فروتر جامعه مسیحی و یهودی به زن را محکوم کرده و بر خرافات‌های ناظر بر شیوه رابطه جنسی مهر بطلان می‌زند. ضمن آنکه در این آیه ترسیمی دقیق و لطیف از شان و جایگاه زن و رابطه جنسی و نقش مرد در این رابطه تصویر می‌شود.

علامه طباطبايی ضمن اشاره به برخی نکات تفسيری پرده از ظرافت تشبيهی که در اين آيه بکار رفته است برگرفته و می‌نويسد «نسبت زنان به جامعه انسانی همانند کشت و زرع و کشتزار است برای انسان؛ همان گونه که برای بقاي نوع بشر نياز به کشت و زرع و کشتزار است به گونه‌ای که بدون آن حيات بشری ممکن نيست. بشر برای ادامه حيات خويش و به وجود آمدن نسل‌های بعدی نياز به زن دارد؛ چرا که خداوند تکون آدمی را در رحم زن قرار داد؛ و از سويی مرد را علاقه مند به زن قرارداد و ميان آن‌ها مودت و رحمتي توام با عشق و علاقه آفريد و با آميزش اين دو صنف است که نوع بشر به حيات خويش ادامه مي دهد».

بر این اساس، این آیه به قرينه آيه قبل در مقام هشدار به کسانی که زن را صرفا وسيله‌ای برای اطفاء شهوت قلمداد کرده و او را در حد يک ابزار شهوت‌رانی تنزل داده‌اند؛ زن را به مثابه بوستان، مرد را به مثابه باغبان و عمل جنسی را به مثابه بذرافشانی برای تولید حیات و وظیفه خطیر تکثیر و پرورش نسل دانسته که از جنس عبادات و رفتارهای متعالی انسانی است و بایستی توشه‌ای برای آخرت انسان باشد (وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ) نه صرف جفت گیری حیوانی. در ادامه آیه، متناسب با شان و جایگاه مقدسی که برای زن و رابطه جنسی ترسیم می‌کند، مردان را به تقوای الهی در این رابطه سفارش می‌کند و به نظارت و حسابرسی الهی در مورد آن هشدار می‌دهد (وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ).

برخی از نقاط تفسیری این آیه شریفه به صورت فهرست‌وار به قرار ذیل است:

1 .«نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ». همسر مناسب همچون مزرعه‏‌ى مناسب است و سلامت بذر، شرط توليد بهتر(فرزند صالح) است.

2. «حَرْثٌ لَكُمْ» . بذر و زمين، هر دو در توليد نقش مهمّى دارند. زن و مرد نيز در بقاى نسل آينده نقش اساسى دارند. لکن همانطور که نقش مزرعه در پرورش بذر و ارائه محصول سالم محوری است نقش زن نيز در پرورش، تغذيه، و تکامل جسمی و روحی و معنوی فرزند صالح حياتی و مبنايی‌تر است.

3. در كنار ممنوعيّت‏‌هاى موسمى، بهره‌‏گيرى‌‏هاى دراز مدّت است. در آيه قبل فرمود: «فَاعْتَزِلُوا؛ از نزديکي با زنانتان در زمان حيض دوری کنيد » در اين آيه مى‌فرمايد: «فَأْتُوا حَرْثَكُمْ»

4. «فَأْتُوا حَرْثَكُمْ» در آميزش، مرد بايد به سراغ زن برود.

5 . «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ».غرائز نيز بايد جهت خدايى بگيرند. اگر هدف از آميزش، فرزندانى پاك و ذخيره قيامت باشد، آن نيز رنگ الهى مى‌ گيرد.

6. «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ». اگر نسل پاك تحويل دهيد، خودتان بهره‌‏مند خواهيد شد. پرورش فرزندان صالح به مثابه باقيات الصالحاتی است که انسان از نتايج آن حتی بعد از مرگ بهره‌مند می‌شود.

7. «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ»، «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ» . زن، نه كالاست و نه منشأ تاريكى، بلكه او بنيان‏گذار آبادى‌‏ها و سرمايه‌‏گذار تاريخ و فرستنده هداياى اخروى است.

8 .زاد و ولد، هدف اصلى ازدواج است. «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ»

9 . «وَ اتَّقُوا اللَّهَ» در رابطه جنسى، لازم است تقوا مراعات مراعات شود.

10 خواسته‏‌هاى نفسانى بايد با تقوا كنترل شود. «أَنَّى شِئْتُمْ». «وَ اتَّقُوا اللَّهَ».

11. ايمان به آخرت، بهترين وسيله‌‏ى رسيدن به تقوا است و سنگ محک برای ارزش‌گذاری است. «اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ»

بنابراین همان‌گونه که از دلالت‌های این آیه برمی‌آید، این آیه در مقام تبیین شان و منزلت متعالی زن، جهت‌دهی و تقدیس رابطه جنسی مومنانه و هشدار به مردان برای حفظ این منزلت و حرمت است.