آیه حرث

بیان شبهه

آیه‌ای در قرآن آمده با این بیان که «زنان كشتزار شمایند»  ! سوالی که در این‌باره مطرح است این است که آیا این آیه به نوعی منشا دیدگاه فروتری نسبت به زنان و بدن آن‌ها نیست؟

فروتری بدن زنان در نگاه دینی از منظر مخالفان

از دیدگاه برخی از موثرترین نظریه‌پردازان و مشهورترین نظریه‌های فمینیستی (فمینیسم رادیکال و اگزیستانسیالیسم) بدن زن، مفلوک، کثیف، شرم‌آور، مزاحم و ذاتاً بیگانه تلقی می‌شود. به واسطه شکل خاص بدن و جهاز تناسلی زنان و مردان، مفعولیت، انفعال، سلطه‌پذیری و ابژگی جنسی برای زنان رقم می‌خورد. همین امر زمینه شکل‌گیری هویت ذهنی منفعل نسبت به زنان است که سرانجام به هویت اجتماعی فروتر و سلطه‌پذیری زنان در تعاملات اجتماعی منتهی می‌گردد. افزون بر این بدن زنانه، همواره آن‌ها را در معرض فرزندآوری یا استرس فرزنددار شدن قرار می‌دهد. فرایند بارداری و فرزندآوری در حقیقت امری وحشیانه، بیمارگونه و شبیه دفع یک کدو حلوایی است. فرایندی که طی آن، یک ماده متعفن انگل‌وار (منی و اسپرم) به بدن زن می‌چسبد، از عصاره وجود او تغذیه و رشد می‌کند، همزمان بدن و زیسته زن را با خطر مواجه کرده و در آخر بسان ابژه‌ای که بایستی دفع شود از بدن او جدا می‌گردد، تا مدت‌ها بعد زندگی انگل‌وار خود را ادامه می‌دهد و آزادی‌ها و لذت‌های زن را محدود می‌کند. در چنین فرایندی در بهترین توصیف زنان به مثابه ماشین جوجه‌کشی برای مردان تلقی می‌شوند. فرزندآوری علاوه بر این که یک کارکرد اصالتاً حیوانی است، باعث می‌شود آزادی‌های زن همواره محدود گردد و هویتی را که زن به عنوان انسان بایستی از آن برخوردار باشد سلب می‌شود. از این رو اجتناب از به رسمیت‌شناسی آنچه خلقت و بدن زنانه به زنان تحمیل می‌کند راهبرد اصلی این دسته از فمینیست‌ها برای گریز از فروتری زنان است. برخی از گزاره‌های دینی، مثل آیه 223 سوره بقره، زنان را به مثابه کشتزار مردان معرفی می‌کند که هرگونه بخواهند می‌توانند از آنان بهروه‌وری کنند و انواع رفتار جنسی با آنان را تجویز نموده است. این امر نشان‌دهنده خلقت و منزلت فروتر زن در نگاه دینی است.

پاسخ تفصیلی به این شبهه را می‌توان در چند محور پی‌گیری کرد.

مطلب اول: نقد فمینیستی

در فضای فمینیستی نقدهای پرشماری بر دیدگاه فمینیست‌های رادیکال و اگزیستانسیالیست در مورد تلقی آنها از بدن زنان، رابطه جنسی و نقش مادری و همسری از طرف دیگر گرایش‌های فمینیستی وارد شده است که مجال پرداختن به همه آنها در این پژوهش نیست. لکن برخی دیگر از فمینیست‌ها تذکر داده‌اند به فرض که بپذیریم، بدن زنان و شیوه ارتباط جنسی باعث فروتری زنان شده است، این فروتری محصول ویژگی‌های طبیعی و ذاتی بدن زنان یا شیوه ارتباط جنسی آنان نیست بلکه محصول تفسیرها و تلقی‌های رایجی است که به وسیله جامعه مردسالار و برای کنترل و استثمار زنان تحمیل شده است. تاکید مردان بر فاعلیت و سلطه‌گری و متهم کردن زنان به مفعولیت و انفعال در حقیقت مکانیسم دفاعی مردان برای مقابله با ناتوانی و مغلوبیت آن‌ها در ارضاء نیازهای جنسی زنان است. تحقیر زایندگی و حیوانی دانستن آن نیز به دلیل آن است که جامعه مردسالار در صدد است مهم‌ترین ابزار قدرت که همان قدرت تولید جامعه انسانی است را از کنترل زنان خارج نموده و بر آن مسلط شود. بنابراین به جای اینکه مقتضیات طبیعی بدن زنان و شیوه رابطه جنسی را محدودکننده و مخرب توصیف نماییم ضرورت دارد تلقی از این موارد را اصلاح کنیم.

دسته‌ای دیگر از نقدها به راهبردهای فمینیست‌های رادیکال و اگزیستانسیالیسم است. اگر تبیین آنان از منشا فروتری بودن بدن زنان و رابطه جنسی را بپذیرم، اجتناب از به رسمیت‌شناسی آنچه خلقت و بدن زنانه به زنان تحمیل می‌کند راهبرد اصلی فمینیست‌های رادیکال و اگزیستانسیالیسم برای گریز از فروتری زنان خواهد بود. محصول چنین راهبردی، ترویج و حتی تقدیس هم‌جنس‌بازی زنانه، اجتناب از فرزندآوری و لعن و نفرین مادری و همسری خواهد بود. چنین راهبردهایی حتی در جوامع سکولار غربی نیز با نقدهای پرشماری روبرو شده است.

مطلب دوم: نقد دینی

نقد شبهه مطرح شده در فضای دینی بسیار بنیادی‌تر از نقدهایی است که از دل فضای سکولار برخواسته است. استنباط فروتری به لحاظ مقوله‌هایی مثل شکل بدن، شیوه رابطه جنسی، نقش همسری و مادری با مبانی و اصول متعدد دینی منافات دارد. اصل اشتراک در ماهیت انسانی، اصل نظام احسن خلقت، اصل استوای خلقت، اصل اشتراک در ارزش‌های بنیادین، اصل اشتراک در هدف نهایی، اصل زوجیت، اصل بعضکم من بعض، و اصل تبعی بودن ارزش‌های جنسیتی از جمله این اصول و مبانی دینی که هرکدام می‌تواند سرفصلی برای نقد تفصیلی انگاره‌های فمینیستی در مورد این مقوله‌ها باشد.

همان‌گونه که در مطلب بعدی توضیح می‌دهیم، آیه شریفه 223 سوره بقره ناظر بر تحقیر بدن زنان یا رابطه جنسی ظالمانه نیست بلکه برعکس دقیقاً در مقام تبیین شان و منزلت متعالی بدن زن، جهت‌دهی و تقدیس رابطه جنسی مومنانه و هشدار به مردان برای حفظ این منزلت و حرمت است. لکن توجه به این نکته ضروری است که منزلت و ارزشی که اسلام برای جسم و بدن زن، نقش جنسی و رابطه جنسی او، مادریت و فرایند زایندگی و همسری زن ترسیم کرده است اصالتاً در چارچوبه ذهن نضج گرفته براساس ارزش‌ها و مبانی سکولاریستی و فمینیستی نمی‌گنجد و قابل مقایسه نیست. اگر قدرت، ثروت و آزادی‌های لیبرالیستی اهداف نهایی نظام سکولار و سنگ محک ارزیابی و ارزش‌شناسی فمینیستی و سکولاریستی است، و بر این اساس فرزندآوری را کارکردی حیوانی تلقی می‌کند، در نگرش اسلامی فرزند انسان، به لحاظ روح الهی شرف وجود دارد و عمل فرزندآوری زمینه «انسان»‌سازی زمینه‌ساز فعلیت‌یابی هدف خلقت همه مخلوقات زمین است. بنابراین رابطه جنسی نیز در مسیر فعلیت بخشی به این کارکرد متعالی تعالی می‌یابد.

در روایتی از پیامبر مکرم اسلام صلوات الله علیه و آله در مورد نقش همسری، مادری و فرایند فرزندآوری آمده است: «هر زنى در خانه شوهر براى اصلاح چیزى را جابجا كند خداى عز و جل به او نظر كند و هر كه خدا به او نظر كند عذابش نكند. ام سلمه عرض كرد مردها همه خوبی‌ها را بردند زن‏‌هاى بیچاره چه خوبى دارند؟ فرمود اگر زنى باردار شود مقام روزه‏‌دار و شب زنده‏‌دار و مجاهد با خود و مالش را در راه خدا دارد. زمانی که وضع حمل کند اجرى دارد كه كسی عظمت آن را نداند. چون طفل را شیر دهد به هر مكى ثواب آزادكردن یك بنده از اولاد اسماعیل دارد و چون از شیردادن فارغ شود فرشته‌‏اى بر پهلویش زند و گوید كار خود را از سر گیر كه آمرزیده شدى».

مطلب سوم: دلالت آیه قرآن

شایسته است با قطع نظر از هر گونه گمانه‌زنی و تاثر از فضای شبه‌آلود، به خدمت قرآن برویم و دلالت آن را بفهمیم. قرآن کریم در آیه 223 سوره بقره می‌فرماید: «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنینَ ؛زنان شما، محل بذرافشانى شما هستند پس هر زمان كه بخواهید، مى ‏توانید با آنها آمیزش كنید و اثر نیكى براى خود، از پیش بفرستید! و از خدا بپرهیزید و بدانید او را ملاقات خواهید كرد و به مؤمنان، بشارت ده».

قرآن کریم در آیات متعددی تذکر داده است که تمثیل‌های قرآنی را نبایستی مستمسک جدل و بهانه‌گیری‌های شبه علمی کرد. مسلم است در هر تشبیه یا تمثیلی، وجه تشبیه و تمثیلی وجود دارد که مراد حقیقی گوینده است، نه وجوه جدل‌انگیز و بهانه‌جویانه دیگر. اگر متکلمی می‌گوید؛ «حسن شیر است» منظور او توصیف حسن به شجاعت و دلیری است نه اینکه مجادله کننده‌ای بگوید متکلم، حسن را به حیوان و درنده بودن و بوی متعفن دهان متصف کرده است! در این قبیل تمثیل‌های قرآنی نیز وجه تمثیل از صدر و ذیل آیه کریمه و آیات قبل مشخص می‌شود.

درآیه 222 بقره (قبل از آیه مورد اشاره) مسئله حیض زنان بررسی شده است، که در حقیقت پاسخی به افراطی‌گری یهود و لاابالی‌گری مسیحیان صدراسلام در مورد زنان حایض بود. جمعی از یهودیان با نجس دانستن زن و تحقیر او در زمان حیض، هرگونه معاشرت و حتی هم‌خانگی و هم غذایی با زنان حایض را تا مدتی بعد از پایان دوران حیض، حرام می‌دانستند. در مقابل مسیحیان هیچ فرقی بین زن حایض و غیرحایض در نحوه ارتباط زناشویی قایل نبودند. ضمن اینکه برخی دیگر از اهل کتاب تحت تاثیر خرافات ،ممنوعیت‌های خاصی برای شیوه ارتباط زناشویی در نظر گرفته بودند. قرآن کریم بعد از اینکه ماهیت حیض زنان و لزوم مراعات زنان در زمان حیض اشاره می‌کند در آیه 223 سوره بقره، در ضمن تمثیلی،این نگاه فروتر جامعه مسیحی و یهودی به زن را محکوم کرده و بر خرافات‌های ناظر بر شیوه رابطه جنسی مهر بطلان می‌زند. ضمن آنکه در این آیه ترسیمی دقیق و لطیف از شان و جایگاه زن و رابطه جنسی و نقش مرد در این رابطه تصویر می‌شود.

علامه طباطبایی ضمن اشاره به برخی نکات تفسیری پرده از ظرافت تشبیهی که در این آیه بکار رفته است برگرفته و می‌نویسد «نسبت زنان به جامعه انسانی همانند کشت و زرع و کشتزار است برای انسان؛ همان‌گونه که برای بقای نوع بشر نیاز به کشت و زرع و کشتزار است به گونه‌ای که بدون آن حیات بشری ممکن نیست. بشر برای ادامه حیات خویش و به وجودآمدن نسل‌های بعدی نیاز به زن دارد؛ چرا که خداوند تکون آدمی را در رحم زن قرار داد؛ و از سویی مرد را علاقه‌مند به زن قرارداد و میان آن‌ها مودت و رحمتی توام با عشق و علاقه آفرید و با آمیزش این دو صنف است که نوع بشر به حیات خویش ادامه می‌دهد».

براین اساس، این آیه به قرینه آیه قبل در مقام هشدار به کسانی که زن را صرفاً وسیله‌ای برای اطفاء شهوت قلمداد کرده و او را در حد یک ابزار شهوت‌رانی تنزل داده‌اند؛ زن را به مثابه بوستان، مرد را به مثابه باغبان و عمل جنسی را به مثابه بذرافشانی برای تولید حیات و وظیفه خطیر تکثیر و پرورش نسل دانسته که از جنس عبادات و رفتارهای متعالی انسانی است و بایستی توشه‌ای برای آخرت انسان باشد (وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ) نه صرف جفت گیری حیوانی. در ادامه آیه، متناسب با شان و جایگاه مقدسی که برای زن و رابطه جنسی ترسیم می‌کند، مردان را به تقوای الهی در این رابطه سفارش می‌کند و به نظارت و حسابرسی الهی در مورد آن هشدار می‌دهد (وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ).

برخی از نقاط تفسیری این آیه شریفه به صورت فهرست‌وار به قرار ذیل است:

1 .«نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ». همسر مناسب همچون مزرعه‏‌ى مناسب است و سلامت بذر، شرط تولید بهتر(فرزند صالح) است.

2. «حَرْثٌ لَكُمْ» . بذر و زمین، هر دو در تولید نقش مهمّى دارند. زن و مرد نیز در بقاى نسل آینده نقش اساسى دارند. لکن همانطور که نقش مزرعه در پرورش بذر و ارائه محصول سالم محوری است نقش زن نیز در پرورش، تغذیه، و تکامل جسمی و روحی و معنوی فرزند صالح حیاتی و مبنایی‌تر است.

3. در كنار ممنوعیت‏‌هاى موسمى، بهره‌‏گیرى‌‏هاى دراز مدّت است. در آیه قبل فرمود: «فَاعْتَزِلُوا؛ از نزدیکی با زنانتان در زمان حیض دوری کنید» در این آیه مى‌فرماید: «فَأْتُوا حَرْثَكُمْ»

4. «فَأْتُوا حَرْثَكُمْ» در آمیزش، مرد باید به سراغ زن برود.

5 . «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ».غرائز نیز باید جهت خدایى بگیرند. اگر هدف از آمیزش، فرزندانى پاك و ذخیره قیامت باشد، آن نیز رنگ الهى مى‌گیرد.

6. «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ». اگر نسل پاك تحویل دهید، خودتان بهره‌‏مند خواهید شد. پرورش فرزندان صالح به مثابه باقیات الصالحاتی است که انسان از نتایج آن حتی بعد از مرگ بهره‌مند می‌شود.

7. «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ»، «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ» . زن، نه كالاست و نه منشأ تاریكى، بلكه او بنیان‏‌گذار آبادى‌‏ها و سرمایه‌‏گذار تاریخ و فرستنده هدایاى اخروى است.

8 .زاد و ولد، هدف اصلى ازدواج است. «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ»

9 . «وَ اتَّقُوا اللَّهَ» در رابطه جنسى، لازم است تقوا مراعات مراعات شود.

10 خواسته‏‌هاى نفسانى باید با تقوا كنترل شود. «أَنَّى شِئْتُمْ». «وَ اتَّقُوا اللَّهَ».

11. ایمان به آخرت، بهترین وسیله‌‏ى رسیدن به تقوا است و سنگ محک برای ارزش‌گذاری است. «اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ»

بنابراین همان‌گونه که از دلالت‌های این آیه برمی‌آید، این آیه در مقام تبیین شان و منزلت متعالی زن، جهت‌دهی و تقدیس رابطه جنسی مومنانه و هشدار به مردان برای حفظ این منزلت و حرمت است.