جنسیت‌پذیری مجازات

جنسیت‌پذیری مجازات؛ نقش جنسیت در نحوه مجازات زنان و مردان مجرم.

قوانین ناظر به شرایط عمومی وضع شده و تبعیض‌بردار نیست، منتها برخی عوامل از جمله جنسیت موجب استثناهای شده و عمدتا نسبت به زنان از ملایمت برخوردار است. مجازات معطوف به اهداف تنبیهی و پیش‌گیری از جرم انجام شده و تحقق آنها مستلزم رعایت تناسب جنسیت با مجازات است. مجازات در نظام کیفری اسلام؛ به حدود و تعزیرات تقسیم می‌شود، به‌دلیل مصالح و مفاسدی که وجود دارند، مجازات زنان در هر دو بخش، سبک‌تر از مجازات مردان است. تخفیف مجازات زنان نه‌تنها با شرایط فیزیکی و روانی آنها تناسب دارد که حفظ حیثیت اجتماعی زنان نیز مستلزم این ملایمت است.

مفهوم‌شناسی

مجازات در لغت به‌معنای مکافات، پاداش و جزا دادن در نیکی و بدی است. جنسیت‌پذیری مجازات، مربوط به حقوق کیفري زنان و مردان می‌شود. جنسیت‌ و مجازات، یکی از سطوح سه‌گانه جرم‌شناسی است؛ در یک سطح صحبت از عناوین مجرمانه بوده و جرائمی ویژه زنان و مردان مورد توجه است؛ در سطح دیگر؛ مسئولیت کیفري، حدود آن و وجود تفاوت بین مسئولیت زن و مرد بحث می‌شود و در سطح سوم جنسیت‌پذیری مجازات مطرح است. جرائم در قوانین کیفری ایران به پیروی از فقه امامیه در یک تقسیم‌بندی کلی، به دو دسته حدی و تعزیری تقسیم می‌شود، حد به جرمی اطلاق می‌شود که مجازات آن در منابع دینی مشخص شده است؛ اما تعزیر جرمی است که مجازاتش تعیین نشده است. در نظام کیفری اسلام؛ مجازات زنان و مردان در این دو دسته جرائم، به‌طور نسبتا متفاوتی تعیین و اجرا می‌شود.

اهداف مجازات

هرچند مکاتبی جرم‌شناسی به‌صورت گسترده به هدف مجازات پرداخته‌اند؛ اما عمدتا، مجازات با دو رویکرد گذشته‌گرا و آینده‌نگر توجیه می‌شود؛ رویکرد گذشته‌نگر، سزاگرا بوده و با نگاهی به گذشته، جرم را با مجازات پاسخ می‌دهد تا مجرم به سزای عمل خود برسد. مطابق این رویکرد؛ مجازات فرد مجرم از مبانی اخلاقی سرچشمه می‌گیرد و فرد به‌ این دلیل مجازات می‌شود که مرتکب ظلم شده است و مجازات او به‌ خاطر فوائدی که برای جامعه دارد خلاف عدالت تلقی می‌شود؛ اما رویکرد آینده‌نگر، فایده‌گرا بوده و کیفر را با منافع حاصل از اجرای آن توجیه می‌کند. بر مبنای این رویکرد؛ مجازاتی موجه است که فوائدی برای جامعه داشته باشد و گرنه صرفا هزینه‌های را به جامعه تحمیل می‌کند. بنابراین؛ مجازات نه به‌خاطر ایجاد رنج به بزهکار بلکه برای پیشگیری از ارتکاب جرم در آینده است. اسلام، مجازات را هم به‌دلیل تنبیه مجرم و هم برای جلب منافع عمومی موجه می‌داند؛ قرآن همان‌گونه که سزای بدی را بدی دانسته و قصاص را تجویز می‌کند، به آثار تربیتی مجازات نیز اشاره دارد؛ لذا به منظور تحقق اهداف کیفری؛ جنسیت را در امر مجازات دخیل می‌داند.

خاستگاه تخفیف مجازات زن

در رویکرد مردسالاری؛ زن جنس ضعیف‌تر‌ دانسته شده و تأکید می‌شود که زنان در فرایندجامعه‌پذیری، به‌عنوان افراد آسیب‌پذیر پرورش یافته و همانند کودکان ناتوان از تصمیمات معقول هستند؛ لذا مجازات زنان باید توأم با ملایمت باشد. در رویکرد جوانمردی؛ به شفقت اجتماعی نسبت به زنان اشاره شده و زنان به‌دلیل آسیب‌پذیری بیشتر نیازمند ملاطفت قانونی دانسته می‌شوند. هرچند این دو رویکرد در عمل تفاوتی ندارند؛ اما رویکرد جوانمردی از بار منفی کم‌تری برخوردار است. اسلام با ارجاع به شرایط روحی، جسمی و نقش‌های زنانه، از ملاطفت قانونی با زنان دفاع می‌کند.

قواعد فقهی و جنسیت‌پذیری مجازات

همان‌گونه که میان جنسیت و جرم رابطه برقرار است، میان جنسیت و مجازات نیز ارتباط معنادار وجود دارد. برمبنای فقه شیعه؛ قوانین کیفری مانند سایر احکام شرعی، تابع مصالح و مفاسد است. این قواعد شامل کیفرهای حدی و تعزیری می‌شود. اسلام با توجه به تفاوت‌های جنسیتی زنان با مردان، مصلحت را در تبعیض جنسیتی مثبت به‌نفع زنان می‌داند؛ زیرا مجازات سنگین زنان در سه سطح، دارای مفاسد بیشتری است؛ در سطح فردی: ویژگی‌های جسمانی و روانی زنان موجب می‌شود که مجازات سخت، صدمات بیشتری را به آنان وارد کند؛ در سطح خانواده: باتوجه به نقش محوری زنان در انسجام خانوادگی، مجازات زنان منجر به آسیب دیدن بیشتر و حتی فروپاشی خانواده می‌شود؛ با آسیب دیدن خانواده، جامعه نیز آسیب می‌بیند؛ زیرا خانواده آسیب دیده، مشکلات جدیی را بر جامعه تحمیل می‌کند.

جنسیت و قانون‌گذاری

بنابر اصل برابري افراد در قبال قانون، حقوق کيفري ذاتا غير شخصي است؛ لذا قانون‌گذار هنگام تعريف جرائم و تعيين مجازات‌ها از معيار دوگانه استفاده نمي‌کند؛ اما در موارد استثنايي به‌عنوان يک امتياز و حمايت براي برخي افراد از اين اصل عدول مي‌شود. يکي از اين موارد استثنا بر اساس جنسيت و عمدتا حمايت از زن است. مقررات کيفري ايران در مقوله مجازات‌ها، اولين بار در ماده 46 ق.م.ع. مصوب ‌1304ش. تبعيض مثبت را پيشبيني کرد. مطابق اين ماده: در حق مرداني که عمر آن‌ها متجاوز از شصت سال است و هم چنين کليه زن‌ها، حبس با اعمال شاقه و حکم اعدام جاري نشده و مجازات آنها صرفا به حبس تبديل می‌شود. پس از انقلاب اسلامي نیز به‌دلیل تطبيق قوانين کیفری با موازين شرعي به تعداد اين استثنائات اضافه شد. به اعتقاد کارشناسان؛ تخفیف مجازات حدی و تعزیری زنان نسبت به مردان عموما به‌دلیل تفاوت در ساختار طبیعی، دستگاه روانی زن و مرد و تفاوت بین وظایف و تکالیف است که آنها به عهده دارند.

جنسیت و مجازات حدی

محققین معتقدند؛ در اجرای حدود اسلامی، جنسیت مد نظر قرار گرفته و در مواردی برای زنان، تبعیض مثبت اعمال شده است. از جمله این موارد؛ زنای با زن پدر، زنای مرد غیرمسلمان با زن مسلمان و زنای به عنف است که تنها در مورد مرد زناکار مجازات اعدام پیشبینی شده است. مطابق تبصره ماده 83 ق.م.ا. زناي زن محصنه با نابالغ موجب حد تازيانه است؛ اما اگر مرد محصني با دختر نابالغي زنا کند، مجازاتش اعدام است. بر مبنای منابع فقهي؛ حکم مرتد فطری اگر مرد باشد اعدام است؛ اما مجازات زن مرتد فطری، حبس با اعمال شاقه است آنهم تا زماني که توبه کند. مجازات همجنس‌گرایی مردان یعنی لواط، اعدام و مجازات مساحقه زنان صد ضربه تازیانه است. قوادی و دلالی جنسی از دیگر جرائم حدی است که مجازات مرد و زن در آن متفاوت است، مجازات مرد قواد 75 ضربه تازیانه، تراشیدن موی سر و تبعید است؛ اما زن قواد صرفا به 75 ضربه تازیانه محکوم می‌شود. در مواردی نیز به‌دلیل نقش‌های جنسیتی یعنی قوامیت مرد در خانواده، تبعیض مثبت به نفع مردان اعمال می‌شود، از جمله؛ اگر مردی مشاهده کند که مرد بیگانه‌ای با همسرش در حال زنا است، می‌تواند هر دو را بکشد. در حالی‌که اگر زن در شرایط مشابه قرار گیرد، چنین اجازه‌ای ندارد. در قتل عمدی فرزند، پدر با پرداخت دیه آزاد می‌شود؛ اما آزادی مادر منوط به رضایت پدر مقتول است. در قذف اگر پدر یا جد پدری فرزندش را قذف کرده و او را متهم به زنا یا لواط کند، حد قذف جاری نشده فقط تعزیر می‌شود؛ اما اگر مادر چنین نسبتی به فرزندش بدهد محکوم به حد قذف می‌شود. در سرقت نیز اگر پدر یا جد پدری از مال فرزندش دزدی کنند، محکوم نمی‌شوند؛ اما مادر و مادربزرگ محکوم شده و حد سرقت بر آنها جاری می‌شود.

جنسیت و مجازات تعزیری

در قوانین کیفری اسلام؛ معیار مهم برای تعیین نوع و میزان مجازات تعزیری توجه به شرایط ویژه شخص بزهکار بوده و قاضی مکلف است با توجه به‌ویژگی‌های فیزیکی، شخصیتی، زمینه‌های ارتکاب جرم و شرایط زمانی و مکانی ارتکاب جرم، نوع و میزان تعزیر را تعیین کند. از چنین خاستگاهی؛ عنصر جنسیت در تعیین مجازات تعزیری دخالت می‌کند و قانون‌گذار برمبنای ویژگی‌های جنسیتی و زمینه‌های متفاوت ارتکاب جرم، اقدام به کیفرگذاری کرده و قضات، متناسب با جنسیت افراد حکم صادر می‌کنند. برخی حقوق‌دانان برای توجیه جنسیت‌پذیری تعزیرات در اسلام به این شواهد استناد می‌کنند که؛ اولا جنسیت‌پذیری حدود امر مسلم است و می‌توان از طریق اولویت جنسیت‌پذیری تعزیرات را نیز اثبات کرد؛ ثانیا مجازات زنان نسبت به مردان پیامدهای سنگین‌تری فردی و اجتماعی داشته و مصلحت ایجاب می‌کند که در تعزیر زنان این مصالح رعایت شوند؛ ثالثا جرایم تعزیری عمدتا به‌دست قانون‌گذار و قاضی بوده و آنها می‌توانند جنسیت را ملاحظه کنند.

جنسیت و کیفرگرایی

پژوهش‌های صورت گرفته حاکی از تأثیر جنسیت در میزان گرایش زنان و مردان به کیفرگرایی است. مطابق پژوهش انجام شده در ایران، زنان حمایت کمتری از قصاص نفس در قتل عمد و قطع انگشتان دست در سرقت حدّی از خود نشان داده‌اند، همچنین در خصوص سایر کیفرهای بدنی، گرایش زنان در مقایسه با مردان به میزان قابل توجّهی کمتر گزارش شده است. پژوهش‌های انجام شده در کشورهای اروپایی و آمریکا نیز نشان می‌دهد که مردان نسبت به زنان کیفرگراتر هستند و میزان حمایت زنان از کیفرهای سنگین مانند اعدام نسبت به مردان، به‌گونه‌ای معنادار کمتر بوده است.

پیامدهای مجازات زنان

برخي حقوقدانان در توجيه تفاوت‌های نسبی مجازات میان زنان و مردان معتقدند؛ مجازات زنان پیامدهای حيثيتي بيش‌تري نسبت به مجازات مردان دارد. زنداني شدن زنان خصوصا در جوامع سنتي و اسلامی موجب گسستن آنها از شبكه‌هاي وسیع و نيرومند خانوادگي، خويشاوندي، همسايگي و قومي شده و در نتيجه به انزواي اجتماعي زنان منجر مي‌شود.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• قرآن کریم
• بدری‌منش، اعظم و دیگران، «بررسی فقهی و حقوقی رویکرد جنسیت‌محوری در کیفرگذاری جرایم تعزیری»، حقوق اسلامی، شمارة 71، زمستان 1400ش.
• «جرايم زنان در مقايسه با مردان»، وب‌سایت روزنامه اعتماد، شماره 5331، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1401ش.
• جعفری‌بجنوردی، عبدالرضا جوان و دیگران، «تأثیر جنسیّت بر میزان گرایش به اجرای مجازات‌های شدید جسماني در ایران (مطالعة موردی: شهرستان مشهد)»، پژوهش حقوق کیفری، شمارة 30، بهار 1399ش.
• جعفري، جعفريزديان، «نقش جنسيت در مجازات مجرم»، مطالعات راهبردی زنان، شماره 45، آذر 1388ش.
• حيدري، ایمان، «بررسي تأثیر جنسیت در ارتکاب جرم با نگاهی ویژه به وضعیت زنان در دهه‌های اخیر»، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ مطالعات حقوق، شماره 29، بهار 13198ش.
• خوش‌صورت، اعظم و کاظمی، محمدخان، «جنسیت و مجازات در فقه و حقوق ایران»، مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده، شمارة1، بهار و تابستان، 1397ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• رستمی‌تبریزی، لمیاء، «درآمدی بر رویکرد جنسیتی جرم‌شناسی»، شمارة 50، آذر 1388ش.
• صفاری، علی و یگران، «تأثیرمتغیرهای اجتماعی و فردی بر میزان کیفرگرایی افکار عمومی (مطالعه میدانی در سه شهر تهران، مشهد و قم)»، پژوهشنامه حقوق‌کیفری، شمارة2، پاییز و زمستان 1399ش.
• فیض‌آبادی، الهام، «بررسی تاثیر جنسیت متهم در رسیدگی‌های کیفری در نظام جزایی ایران»، قانون یار، شمارة 15، پاییز 1399ش.
• کاظم‌پور، ثنا و فرجیها، محمد، «تبیین نظری تأثیر جنسیت بر تعیین مجازات مجرمان مواد مخدر؛ مطالعۀتطبیقی ایران وآمریکا» مجله حقوقی دادگستری، شمارة 117، بهار 1401ش.
• ولایی، عیسی، «حد و تعزیر و موارد جایگزینی هر یک با دیگری با رویکردی به دیدگاه امام خمینی(س)»، پژوهشنامه متین، شمارة 53، اسفند 1390ش.