جنسیت‌پذیری مجازات

جنسیت‌پذیری مجازات؛ نقش جنسیت در نحوه مجازات زنان و مردان مجرم.

قوانین، ناظر به شرایط عمومی وضع می‌شوند و تبعیض‌بردار نیستند؛ اما برخی عوامل ازجمله جنسیت موجب تخفیف‌ها یا استثناهایی شده و عمدتاً قانون نسبت به زنان از ملایمت برخوردار است. مجازات‌ها نیز معطوف به اهداف تنبیهی و پیش‌گیری از جرم، تعیین می‌شوند و تحقق آن اهداف، مستلزم تناسب جنسیت با مجازات است. در نظام کیفری اسلام نیز مجازات‌ها در حدود و تعزیرات، متناسب با جنسیت تعیین شده و مجازات زنان در هر دو بخش، سبک‌تر از مجازات مردان است. تخفیف مجازات زنان با شرایط فیزیکی و روانی آنها تناسب دارد و حفظ حیثیت اجتماعی زنان نیز مستلزم این ملایمت است.

مفهوم‌شناسی

مجازات در لغت به‌معنای مکافات، پاداش و جزا دادن در نیکی و بدی است. جنسیت‌پذیری مجازات در کنار دو موضوع دیگر شامل جرم و انحرافات ویژه زنان و مردان و نیز تفاوت مسئولیت کیفری زن و مرد، سطوح سه‌گانه جرم‌شناسی را در حقوق کیفری تشکیل می‌دهند. جرائم در قوانین کیفری ایران به پیروی از فقه امامیه در یک تقسیم‌بندی کلی، به دو دسته حدی و تعزیری تقسیم می‌شود. حد به جرمی اطلاق می‌شود که مجازات آن در منابع دینی مشخص شده است؛ اما تعزیر جرمی است که مجازاتش تعیین نشده است. در نظام کیفری اسلام؛ مجازات زنان و مردان در این دو دسته جرائم، به‌طور نسبتاً متفاوتی تعیین و اجرا می‌شود.

اهداف مجازات

مجازات در مکاتب جرم‌شناسی بیشتر با دو رویکرد گذشته‌گرا و آینده‌نگر توجیه می‌شود؛ با نگاه به گذشته، مجازات فرد مجرم از مبانی اخلاقی سرچشمه می‌گیرد و فرد به این دلیل مجازات می‌شود که مرتکب ظلم شده است و مجازات او به خاطر فوائدی که برای جامعه دارد خلاف عدالت تلقی نمی‌شود؛ اما رویکرد آینده‌نگر، کیفر را با منافع حاصل از اجرای آن توجیه می‌کند. بر مبنای این رویکرد؛ مجازات نه به‌خاطر ایجاد رنج به بزهکار بلکه برای پیشگیری از ارتکاب جرم در آینده است.

اسلام، مجازات را هم به‌دلیل تنبیه مجرم و هم برای جلب منافع عمومی موجه می‌داند؛ قرآن همان‌گونه که سزای بدی را بدی دانسته و قصاص را تجویز می‌کند، به آثار تربیتی مجازات نیز اشاره دارد؛ لذا به منظور تحقق اهداف کیفری؛ جنسیت را در امر مجازات دخیل می‌داند.

خاستگاه تخفیف مجازات زن

در توجیه تخفیف مجازات زنان سه دیدگاه وجود دارد؛ دو دیدگاه اول بر نقصان زن و آسیب‌پذیری او تاکید دارند اما دیدگاه سوم نه بر نقصان بلکه بر تفاوت تاکید دارد. در رویکرد مردسالاری؛ زن جنس ضعیف‌تر دانسته شده و تأکید می‌شود که زنان در فرایندجامعه‌پذیری، به‌عنوان افراد آسیب‌پذیر پرورش یافته و همانند کودکان ناتوان از تصمیمات معقول هستند؛ لذا مجازات زنان باید توأم با ملایمت باشد. در رویکرد جوانمردی؛ به شفقت اجتماعی نسبت به زنان اشاره شده و زنان به‌دلیل آسیب‌پذیری بیشتر نیازمند ملاطفت قانونی دانسته می‌شوند. هرچند این دو رویکرد در عمل تفاوتی ندارند؛ اما رویکرد جوانمردی از بار منفی کم‌تری برخوردار است.

اسلام با ارجاع به شرایط روحی، جسمی و نقش‌های زنانه، از ملاطفت قانونی با زنان دفاع می‌کند.

قواعد فقهی در جنسیت‌پذیری مجازات

همان‌گونه که میان جنسیت و جرم رابطه برقرار است، میان جنسیت و مجازات نیز ارتباط معنادار وجود دارد. برمبنای فقه شیعه؛ قوانین کیفری مانند سایر احکام شرعی، تابع مصالح و مفاسد است. این قواعد شامل کیفرهای حدی و تعزیری می‌شود. اسلام با توجه به تفاوت‌های زنان با مردان، مصلحت را در تبعیض جنسیتی مثبت به‌نفع زنان می‌داند؛ زیرا مجازات سنگین زنان دارای مفاسد بیشتری در سطوح مختلف است؛ در سطح فردی، ویژگی‌های جسمانی و روانی زنان موجب می‌شود که مجازات سخت، صدمات بیشتری را به آنان وارد کند؛ در سطح خانواده، باتوجه به نقش محوری زنان در انسجام خانوادگی، مجازات زنان منجر به آسیب دیدن بیشتر و حتی فروپاشی خانواده می‌شود؛ با آسیب دیدن خانواده، جامعه نیز آسیب می‌بیند؛ زیرا خانواده آسیب‌دیده، مشکلات جدی را بر جامعه تحمیل می‌کند.

جنسیت و قانون‌گذاری

بنابر اصل برابری افراد در قبال قانون، حقوق کیفری ذاتاً غیر شخصی است؛ لذا قانون‌گذار هنگام تعریف جرائم و تعیین مجازات‌ها از معیار دوگانه استفاده نمی‌کند؛ اما در موارد استثنایی به‌عنوان یک امتیاز و حمایت برای برخی افراد از این اصل عدول می‌شود. یکی از این موارد استثنا بر اساس جنسیت و عمدتاً حمایت از زن است. مقررات کیفری ایران در مقوله مجازات‌ها، اولین بار در ماده ۴۶ ق.م.ع. مصوب ۱۳۰۴ش تبعیض مثبت را پیش‌بینی کرد. مطابق این ماده، در حق مردانی که عمر آن‌ها متجاوز از شصت سال است و هم چنین کلیه زن‌ها، حبس با اعمال شاقه و حکم اعدام جاری نشده و مجازات آنها صرفاً به حبس تبدیل می‌شود. پس از انقلاب اسلامی نیز به‌دلیل تطبیق قوانین کیفری با موازین شرعی به تعداد این استثنائات اضافه شد. به اعتقاد کارشناسان؛ تخفیف مجازات حدی و تعزیری زنان نسبت به مردان عموماً به‌دلیل تفاوت در ساختار طبیعی، دستگاه روانی زن و مرد و تفاوت بین وظایف و تکالیفی است که آنها به عهده دارند.

نقش جنسیت در مجازات حدی

محققین معتقدند؛ در اجرای حدود اسلامی، جنسیت مد نظر قرار گرفته و در مواردی برای زنان، تفاوت مثبت اعمال شده است. از جمله این موارد؛ زنای با زن پدر، زنای مرد غیرمسلمان با زن مسلمان و زنای به عنف است که تنها در مورد مرد زناکار مجازات اعدام پیش‌بینی شده است. مطابق تبصره ماده ۸۳ ق.م.ا. زنای زن محصنه با نابالغ موجب حد تازیانه است؛ اما اگر مرد محصنی با دختر نابالغی زنا کند، مجازاتش اعدام است.

بر مبنای منابع فقهی؛ حکم مرتد فطری اگر مرد باشد اعدام است؛ اما مجازات زن مرتد فطری، حبس با اعمال شاقه است آنهم تا زمانی که توبه کند.

مجازات همجنس‌گرایی مردان یعنی لواط، اعدام و مجازات مساحقه زنان صد ضربه تازیانه است. قوادی و دلالی جنسی از دیگر جرائم حدی است که مجازات مرد و زن در آن متفاوت است، مجازات مرد قواد ۷۵ ضربه تازیانه، تراشیدن موی سر و تبعید است؛ اما زن قواد صرفاً به ۷۵ ضربه تازیانه محکوم می‌شود.

در مواردی نیز به‌دلیل نقش‌های جنسیتی یعنی قوامیت مرد در خانواده، تفاوت به نفع مردان اعمال می‌شود، از جمله اگر مردی مشاهده کند که مرد بیگانه‌ای با همسرش در حال زنا است، می‌تواند هر دو را بکشد. در حالی‌که اگر زن در شرایط مشابه قرار گیرد، چنین اجازه‌ای ندارد.

در قتل عمدی فرزند، پدر با پرداخت دیه آزاد می‌شود؛ اما آزادی مادر منوط به رضایت پدر مقتول است. در قذف اگر پدر یا جد پدری فرزندش را قذف کرده و او را متهم به زنا یا لواط کند، حد قذف جاری نشده فقط تعزیر می‌شود؛ اما اگر مادر چنین نسبتی به فرزندش بدهد محکوم به حد قذف می‌شود. در سرقت نیز اگر پدر یا جد پدری از مال فرزندش دزدی کنند، محکوم نمی‌شوند؛ اما مادر و مادربزرگ محکوم شده و حد سرقت بر آنها جاری می‌شود.

نقش جنسیت در مجازات تعزیری

در قوانین کیفری اسلام؛ معیار مهم برای تعیین نوع و میزان مجازات تعزیری توجه به شرایط ویژه شخص بزهکار بوده و قاضی مکلف است با توجه به‌ویژگی‌های فیزیکی، شخصیتی، زمینه‌های ارتکاب جرم و شرایط زمانی و مکانی ارتکاب جرم، نوع و میزان تعزیر را تعیین کند. از چنین خاستگاهی؛ عنصر جنسیت در تعیین مجازات تعزیری دخالت می‌کند و قانون‌گذار برمبنای ویژگی‌های جنسیتی و زمینه‌های متفاوت ارتکاب جرم، اقدام به کیفرگذاری کرده و قضات، متناسب با جنسیت افراد حکم صادر می‌کنند. برخی حقوق‌دانان برای توجیه جنسیت‌پذیری تعزیرات در اسلام به این شواهد استناد می‌کنند که اولا جنسیت‌پذیری حدود، یقینی است و می‌توان از طریق اولویت، جنسیت‌پذیری تعزیرات را نیز اثبات کرد؛ ثانیا مجازات زنان نسبت به مردان پیامدهای سنگین‌تر فردی و اجتماعی داشته و مصلحت ایجاب می‌کند که در تعزیر زنان این مصالح رعایت شوند؛ ثالثاً جرایم تعزیری عمدتاً به‌دست قانون‌گذار و قاضی بوده و آنها می‌توانند جنسیت را ملاحظه کنند.

جنسیت و کیفرگرایی

پژوهش‌های صورت گرفته حاکی از تأثیر جنسیت در میزان گرایش زنان و مردان به کیفرگرایی است. مطابق پژوهش انجام شده در ایران، زنان حمایت کمتری از قصاص نفس در قتل عمد و قطع انگشتان دست در سرقت حدّی از خود نشان داده‌اند، همچنین در خصوص سایر کیفرهای بدنی، گرایش زنان در مقایسه با مردان به میزان قابل توجّهی کمتر گزارش شده است.

پژوهش‌های انجام شده در کشورهای اروپایی و آمریکا نیز نشان می‌دهد که مردان نسبت به زنان کیفرگراتر هستند و میزان حمایت زنان از کیفرهای سنگین مانند اعدام نسبت به مردان، به‌گونه‌ای معنادار کمتر بوده است.

پیامدهای مجازات زنان

برخی حقوق‌دانان در توجیه تفاوت‌های نسبی مجازات میان زنان و مردان معتقدند؛ مجازات زنان پیامدهای حیثیتی بیشتری نسبت به مجازات مردان دارد. زندانی‌شدن زنان خصوصاً در جوامع سنتی و اسلامی موجب گسستن آنها از شبکه‌های وسیع و نیرومند خانوادگی، خویشاوندی، همسایگی و قومی شده و در نتیجه به انزوای اجتماعی زنان منجر می‌شود.

منابع

• قرآن کریم
• بدری‌منش، اعظم و دیگران، «بررسی فقهی و حقوقی رویکرد جنسیت‌محوری در کیفرگذاری جرایم تعزیری»، حقوق اسلامی، شماره ۷۱، زمستان ۱۴۰۰ش.
• «جرایم زنان در مقایسه با مردان»، وب‌سایت روزنامه اعتماد، شماره ۵۳۳۱، تاریخ درج مطلب: ۱ آبان ۱۴۰۱ش.
• جعفری بجنوردی، عبدالرضا جوان و دیگران، «تأثیر جنسیّت بر میزان گرایش به اجرای مجازات‌های شدید جسمانی در ایران (مطالعة موردی: شهرستان مشهد)»، پژوهش حقوق کیفری، شماره ۳۰، بهار ۱۳۹۹ش.
• جعفری، جعفریزدیان، «نقش جنسیت در مجازات مجرم»، مطالعات راهبردی زنان، شماره ۴۵، آذر ۱۳۸۸ش.
• حیدری، ایمان، «بررسی تأثیر جنسیت در ارتکاب جرم با نگاهی ویژه به وضعیت زنان در دهه‌های اخیر»، فصلنامه مطالعات حقوق، شماره ۲۹، بهار ۱۳۱۹۸ش.
• خوش‌صورت، اعظم و کاظمی، محمدخان، «جنسیت و مجازات در فقه و حقوق ایران»، مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده، شماره ۱، بهار و تابستان، ۱۳۹۷ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• رستمی تبریزی، لمیاء، «درآمدی بر رویکرد جنسیتی جرم‌شناسی»، شماره ۵۰، آذر ۱۳۸۸ش.
• صفاری، علی و یگران، «تأثیرمتغیرهای اجتماعی و فردی بر میزان کیفرگرایی افکار عمومی (مطالعه میدانی در سه شهر تهران، مشهد و قم)»، پژوهشنامه حقوق‌کیفری، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
• فیض‌آبادی، الهام، «بررسی تأثیر جنسیت متهم در رسیدگی‌های کیفری در نظام جزایی ایران»، قانون یار، شماره ۱۵، پاییز ۱۳۹۹ش.
• کاظم‌پور، ثنا و فرجیها، محمد، «تبیین نظری تأثیر جنسیت بر تعیین مجازات مجرمان مواد مخدر؛ مطالعهٔ تطبیقی ایران وآمریکا» مجله حقوقی دادگستری، شماره ۱۱۷، بهار ۱۴۰۱ش.
• ولایی، عیسی، «حد و تعزیر و موارد جایگزینی هر یک با دیگری با رویکردی به دیدگاه امام خمینی (س)»، پژوهشنامه متین، شماره ۵۳، اسفند ۱۳۹۰ش.