جنسیت‌پذیری جرم

جنسیت‌پذیری جرم؛ نقش جنسیت در میزان، نوع و ساختار جرائم زنان و مردان.

جنسیت، نقش مؤثری در میزان و نوع جرائم زنان و مردان دارد؛ تفاوت‌های فیزیکی و روانی آنها موجب می‌شود که هرکدام از این دو جنس، به ارتکاب جرایم متفاوتی تمایل داشته باشند. زنان به‌طور طبیعی کمتر خطرپذیر بوده و مرتکب جرائم کمتر و ساده‌تری می‌شوند؛ اما جرائم مردان عمدتا سنگین و توأم با خشونت است. امروزه تغییرات فرهنگی زمینه‌های ارتکاب جرم توسط زنان را گسترش داده و ساختار جرائم آنها را نیز به الگوی جرائم مردانه نزدیک‌ ساخته است.

مفهوم‌شناسی

جرم در لغت به‌معنای گناه، تعدی، بزه و خلاف قانون آمده‌ است. مجرم کسی است که مرتكب عملی شده که قانون برای آن مجازات تعيين کرده است. در جامعه‌شناسی جنايی، هرچند بزهكاری و جرم نوعی هنجارشکنی دانسته می‌شود؛ اما برخی بزهكاری را عام‌تر از مفهوم جرم می‌دانند. جرم در رويكرد حقوقی به هنجارشکنی‌ای اطلاق می‌شود که از طریق قانون جزا قابل پیگیری است. بزهکاری و حالت مجرم، موجب اسناد مسئوليت به او شده و مجازات‌، مکافات مجرم است. بزه، مجموعه تخلفات جزايی است که افراد در يک جامعه مرتکب مي‌شوند.

از منظر دانش فقه، جرم نافرمانی از اوامر و نواهی الهی است که مجازات دنیوی یا اخروی را به دنبال دارد.

جرم به آشکار و پنهان تقسیم می‌شود، بخش عظیمی از جرائم، بزهکاری‌های پنهان است که در آمارهای رسمی منعکس نمی‌شوند.

رابطه جنسیت با جرم در علوم‌ جنایی در دو سطح بزهکاری و حقوق کیفری مطرح است؛ مقوله دوم مربوط به جنسیت و مجازات می‌شود، مقوله اول مرتبط با جرم‌شناسی بوده و از تفاوت‌های موجود در بزهکاری مردان و زنان و علل آن بحث می‌کند.

جنسیت و معیارهای جرم‌انگاری

جرم پدید‌ه‌ای فرهنگی است و در فرهنگ‌های مختلف ممکن است مصادیق متفاوتی داشته باشد؛ در نگرش اسلام معیار اصلی جرم، تعدی از حدود الهی است که از مصادیق مهم کیفری آن می‌توان به قتل نفس، خروج علیه امام مسلمین، کم‌فروشی، سرقت و فحشا اشاره کرد؛ اما معیار جرم در فرهنگ‌های عرفی عموما ناظر به نقض قوانین کیفری است؛ لذا برخی رفتارها در یک نظام کیفری، طبیعی و در دستگاه قضایی دیگر، جرم تلقی می‌شوند، به‌عنوان نمونه؛ شرب خمر، قمار، ازدواج سفيد، دوستی دختر و پسر، روسپی‌گری و هم‌جنس‌گرایی، در بسیاری از کشورها عمل قانونی محسوب می‌شوند؛ اما در نظام‌های کیفری‌ مبتنی بر اسلام، جرم به‌شمار می‌آیند. برمبنای ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات جمهوری اﺳﻼمی ایران، وارد ﺷﺪن زﻧﺎن ﺑﺪون ﺣﺠﺎب در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮمی، ﺟﺮم شمرده شده و ﻣﺠﺎزات آن ﺣﺒﺲ ﯾﺎ ﺟﺰای ﻧﻘﺪی اﺳﺖ.

جنسیت و جرم‌شناسی

جرم‌شناسان کلاسیک، بيشتر بر روی بزهكار تمركز داشتند؛ اما در جرم‌شناسی جديد، عمدتا به نقش بزه‌ديده در ارتكاب جرم تأكيد و به موضوع جنسیت نیز توجه می‌شود. يافته‌های جرم‌شناسی حاکی از رابطه معنادار جنسیت با جرم بوده و جرائم را به مردانه و زنانه قابل تقسیم می‌سازد.

فمینیست‌ها معتقدند خانواده‌ها دربارۀ دختران سخت‌گیرترند؛ لذا زنان به‌دور از خطر جامعه‌پذیر شده و کمتر مرتکب بزهکاری ‌می‌شوند. برخی از آنها جرایم زنان را بازتاب وضـعیت زندگی زنان و دختران می‌دانند. این افراد ارتکاب جرم توسط زنان را تلاشی برای ادامه حیات می‌دانند.

در تبيين نقش جنسیت در بزهکاری، دو نظر وجود دارد؛ بر مبنای یک نظریه؛ زنان به‌دلیل ويژگی‌های زيستی، روانی و اجتماعی، راحت‌تر خود را با شرايط محيطی وفق داده و کمتر جرأت قانون‌ شکنی دارند. فمینیست‌ها معتقدند که هرچند جرم زنان کمتر است؛ اما نظام مردسالار، به بزهکاری زنان بی‌توجه بوده و آن را در تحليل‌های جنايی به‌حساب نمی‌آورد.

نگرش اجتماعی به جرائم زنان و مردان

پدیده جرم مردان و زنان را در بر می‌گیرد؛ منتها نوع نگاه و قضاوت جامعه نسبت به آنها متفاوت است، ارتکاب جرم در مورد مردان يک عمل طبيعی شمرده می‌شود که در پاسخ به عوامل متعدد و هدايت‌کننده مانند مشکلات زندگی، تشويق و تأثير هم‌سالان، ضرورت و نياز، طمع و فزون‌طلبی شکل می‌گيرد. در زنان از آنجایی که رفتار مجرمانه کمتری مرتکب می‌شوند، نقض قوانين کيفری، پديده غيرعادی و نامأنوس محسوب می‌شود که نيازمند تبيين و توجيه است؛ چون بزهکاری زنان با نقض باورهای جنسیتی اجتماعی همراه دانسته شده و مخالف ويژگی‌های طبيعی زنان تلقی می‌شود؛ لذا مجرميت زنان ناشی از عدم توفيق آنان در تطبيق خود با ويژگی‌های طبيعی و گرايش‌های بيولوژيکی زنانه تفسیر می‌شود.

ارتکاب جرم توسط زنان با واکنش‌های شدیدی در جامعه مواجه شده و هزینه‌های اجتماعی و روانی سنگینی نسبت به مردان بر آنها تحمیل می‌کند.

جنسیت و ساختار جرم

هرچند نوع جرائم ارتكابی توسط زنان و مردان تفاوت چندانی ندارد؛ اما ﻃبيعت جرایم ارتكابی آنها متفاوت است. به اعتقاد اغلب جرم‌شناسان؛ بزهکاری زنان دارای ویژگی‌های خاص بوده و جرائمی مانند؛ روسپی‌گری، طفل‌کشی و سرقت‌های مخفیانه از جرایم شایع میان زنان است. از خصایص بارز این قبیل جرایم، عدم توسل به باندهای بزهکاری است.

مردان حضور گسترده در جرایم خشونت‌آميز داشته و زنان عمدتا به‌ﻃور غیرمستقیم در بزهكاری حضور دارند، جرائم آنها به‌ ندرت متضمن خشونت بوده و از جرائم کم‌اهميت‌ترند. مردان بیشتر به رفتارهای پرخاشگرايانه مانند تهاجم، دزدی، نافرمانی، مصرف مواد مخدر و تخريب اموال، تمایل دارند؛ اما دختران معمولا به‌دليل سرقت، فرار از خانه و رفتار جنسی غيرمجاز به پليس معرفی می‌شوند. در سال‌های اخیر، اعتیاد به مواد مخدر ميان دختران افزايش يافته و موجب ارتکاب جرائم دیگر توسط آنها می‌شود.

برخی تحقیقات؛ مسموم کردن، سقط جنین، رها کردن کودک، جيب‌‌بری، سرقت از فروشگاه‌ها، اخفای اموال مسروقه و تحريک به عیاشی را نیز از جرائم عمدتا زنانه می‌دانند.

آمارهای جدید حاکی از افزایش حضور زنان در جرائمی مانند؛ كلاهبرداری، سرقت‌های سازمان‌يافته، شوهركشی، تشكيل خانه‌های فساد، صدور چک بلامحل و تقلب در کارت‌های اعتباری است. هرچند آمارها حاکی از نزدیک شدن نرخ و ساختار جرائم زنان به مردان است؛ اما هنوز جرائم خشونت‌بار عمدتا مردانه تلقی می‌شوند.

عوامل عمومی ارتکاب جرم

بر مبنای منابع اسلامی؛ آدمی هرچند تمایل به انجام خوبی‌ها دارد؛ اما در عین حال موجودی عجول، ناسپاس، حریص و ستمگر است. جرم عمدتا ناشی از استکبار، حسد، ضعف ایمان، لجاجت، ترس از گرسنگی، محبت، فراموشی خداوند، امید کاذب، باورهای نادرست، اعتقاد غیرمنطقی به سخن بزرگان و وسوسه شیطان است. يافته‌های جرم‌شناسی نیز حاکی از آن است که در ارتکاب جرم عوامل مختلفی مؤثر هستند. از جمله اين عوامل می‌توان به عوامل روان‌شناختی، زيست‌شناختی و جامعه‌شناختی اشاره کرد. جنسیت از زيرمجموعه‌های عامل زيست‌شناختی بوده و از متغيرهای مؤثر بر رفتار انسانی، به‌ويژه در ارتکاب جرائم شمرده می‌شود.

برمبنای برخی تحقیقات؛ اعتياد، فقر، عدم اعتقاد و التزام عملی به‌ ارزش‌های دینی، اختلال در فرایند جامعه‌پذیری، تجربيات تلخ دوران کودکی مانند؛ احساس تبعیض، تحمل یا مشاهده خشونت‌های جنسیتی، ناسازگاری خانوادگی، بی‌سرپرستی، محکومیت یکی از اعضای خانواده، طلاق، محل مسکونی نامناسب، بی‌سوادی یا کم‌سوادی و مشکلات روانی از عوامل مؤثر بر بزهکاری زنان و مردان است.

جنسیت و عوامل ارتکاب جرم

عوامل و زمینه‌های ارتکاب جرم در زنان تفاوت نسبی با مردان دارد. برخی فمینیست‌ها جرایم زنان را بازتاب وضـعیت زندگی آنها می‌دانند. زنان بزهکار نسبت به مردان دارای شرایط زندگی متفاوت و اختلالات روانی بیشتر بوده، از سـواد و مهارت‌های کمتری برخوردار هستند. اغلب زنان مجرم، بيکار، فاقد تحصيلات بالا و مادران تنهايی هستند که با بچه‌های خود زندگی مي‌کنند.

بر مبنای پژوهش‌های انجام شده؛ درصد بسیار بالایی از مجرمان زن را زنان سـرپرست خانوار تشکیل می‌دهند. این مطلب بیانگر آن است که زنان در اداره خانواده با دشواری‌های فراوانی مواجه شده و عمدتا به‌تنهایی نمی‌توانند مشکلات خانوادگی را حل یا تحمل کنند.

برخی جرم‌شناسان فمینیست با استناد به رابطه بین وضعیت اقتصادی زنان و میزان جرایم آنها به این نتیجه رسیده‌اند که هرچند در گذشته فرصت‌های مجرمانه برای زنان محدود بود؛ اما در حال حاضر با توسعه دانش و حضور زنان در بخش‌های مختلف جامعه، زمينه‌های جرايم آنها نیز گسترش یافته است، عنصر جنسیت کمرنگ شده و زنان در مواردی مانند مردان نقش سازمان‌دهی جرم را به‌عهده دارند.

جنسیت و میزان ارتکاب جرایم

قبل از دهه 1960م، جرم یک فعالیت مردانه شمرده می‌شد. برمبنای برخی آمارها هنوز 80% مجرمین مرد هستند، پسران در سن 19 سالگی و دختران در سن 15 سالگی بیشترین میزان جرم را مرتکب می‌شوند. برخی معتقدند؛ تا سن 17 سالگی جرائم ارتکابی توسط پسران و دختران یکسان است و تنها در سن بالاتر، جرائم زنان نسبت به مردان کاهش می‌یابد.

محققین؛ جرائم اینترنتی از قبیل؛ سرقت داده‌ها، تغيير داده‌ها، انتشار مطالب و مزاحمت‌های جنسی زنان را بیشتر یا در سطح مردان می‌دانند. جرائم دختران تحت‌تاثير آموزه‌های جديد، نه‌تنها همسان با جرائم پسران است که در مواردی حتی در سرقت‌های بزرگ و توزيع مواد مخدر نقش جدی‌تری دارند. محققین دلیل افزایش جرائم زنان را شیوع نگرش‌های فیمینستی دانسته و باور دارند که این نگرش‌ها، زنان را به ارتکاب جرائم بیشتر ترغیب می‌کند.

نرخ جرائم زنان و مردان در ایران

بر مبنای گزارش‌های آماری؛ نسبت میان جنسیت و ارتکاب جرم، در ایران تقریباً مشابه میانگین جهانی است. زنان در ایران، بسیار کمتر از مردان مرتکب جرم می‌شوند. به‌طور مثال، براساس آمارهای قضایی موجود در مرکز آمار از 1388 تا 1394ش، زنان دستگیر شده در این سال‌ها به ترتیب 2.9%، 6.1%، 5%، 4.8%، 6.8% و 4.2% بوده‌اند. آمارهای پزشکی قانونی نیز مؤید همین نتیجه است.

بر مبنای آمار محکومان به زندان، به‌رغم افزايش چهار برابری تعداد جرم زنان، نسبت جرم آنها در سال‌های اخير به کل جرائم اندکی کاهش يافته است. دليل اين امر افزایش سریع جرم مردان است. در این ميان داده‌های مربوط به نوع جرائم حاکی از تغييرات در ساختار جرم زنان است؛ برمبنای آمارهای مربوط به سال‌های 1360 تا 1380ش. جرائم جنسی و مواد مخدر بالاترين فراوانی را میان جرائم زنان داشته و درخصوص جرائم مالی نيز زنان يک روند آرام و افزايشی را طی کرده‌اند.

به اعتقاد برخی کارشناسان؛ هرچند در سال‌های اخير سهم زنان در ارتكاب جرايم افزايش يافته ولی هنوز نرخ جرايم زنان 15 تا 20% است.

عوامل پایین‌تر بودن جرایم زنان

برخی محققین معتقدند؛ زنان کمتر از مردان در معرض آموزش رفتارهای نابهنجار هستند و بیش از مردان نسبت رفتارهای خود دقت نظر دارند؛ به‌ویژه که ارتکاب جرم هزینه‌های بیشتری بر آنها تحمیل می‌کند. به باور برخی دیگر، زنان از نظر روانی نوع‌دوست‌تر، صبورتر و کمتر اهل خطر بوده و در نتیجه، کمتر از مردان مرتکب جرم می‌شوند.

همچنین زنان به‌دلیل ناتوانی جسمی نمی‌توانند مرتکب برخی جرائم شوند. از منظر جامعه‌شناسی؛ زنان به‌دلیل حضور کم‌تر در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی، کمتر مرتکب جرم می‌شوند. برخی پژوهشگران؛ زنان را به‌لحاظ روانی توانمندتر و صبورتر از مردان در مقابل فشارهای اجتماعی دانسته و همین امر را موجب کاهش جرائم زنان می‌دانند. بسیاری از محققین، هرچند پایین‌بودن جرم زنان را به نوع خلقت و دستگاه روانی آنها ارجاع می‌دهند؛ اما دلیل عمده آن را در نظام ارزشی جامعه جست‌وجو می‌کنند؛

فیمنیست‌ها، فرهنگ مردسالاری را در میزان ارتکاب جرائم زنان و مردان مؤثر می‌دانند. برخی؛ پایین‌بودن جرائم زنان را به قانونمداری آنان ارجاع می‌دهند. از منظر اسلام؛ لزوم حفظ حريم در روابط اجتماعی، زنان مسلمان را به درون‌گرایی سوق داده و موجب مراقبت آنها از ارتکاب جرم می‌شود.

پیامدهای جرم زنان

از منظر محققین؛ با بزهكاری زن نه‌تنها يك زن بلكه يک خانواده به تباهی كشيده می‌شود. همچنين زنان بزهكار با ارتکاب جرائمی چون روسپيگری، تن‌فروشی و قوادی زمينه بي‌قيد و بند بودن روابط بين زنان و مردان را فراهم کرده و پیامدهای سنگینی را بر جامعه نیز تحمیل می‌کنند؛ زیرا جرم و محکومیت زنان به‌ویژه در جوامع سنتی موجب گسستن آنها از شبكه‌های وسیع خانوادگی، خويشاوندی، همسايگی و قومی شده و به انزوای اجتماعی زنان منجر می‌شود.

منابع

• قرآن کریم
• اشرف‌سمنانی، بهروز، «سیمای مردانه‌ جرم در جهان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1398ش.
• بدری‌منش، اعظم و دیگران، «بررسی فقهی و حقوقی رویکرد جنسیت‌محوری در کیفرگذاری جرایم تعزیری»، حقوق اسلامی، شمارۀ 71، زمستان 1400ش.
• پورحسن خیاوی، آمنه، «تطبیق جرم‌شناسی اسلامی با جرم‌شناسی عرفی»، کنگره بین‌المللی علوم اسلامی، علوم انسانی، تهران، آذر 1395ش.
• «جرايم زنان در مقايسه با مردان»، وب‌سایت روزنامه اعتماد، شماره 5331، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1401ش.
• حيدری، ایمان، «بررسی تأثیر جنسیت در ارتکاب جرم با نگاهی ویژه به وضعیت زنان در دهه‌های اخیر»، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ مطالعات حقوق، شمارۀ 29، بهار 13198ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• رستمی‌ تبریزی، لمیاء، «درآمدی بر رویکرد جنسیتی جرم‌شناسی»، شمارۀ 50، آذر 1388ش.
• شایگان، فریبا و معتمدی، صدیقه، «بررسی تأثیر عوامل اجتماعی در بزهکاری زنان (مقایسۀ زنان بزهکار با زنان غیربزهکار تحت پوشش بهزیستی رباط کریم)»، مطالعات راهبردی زنان، شماره 63 ، خرداد 1393ش.
• فتحی، مرتضی و اکرمی، روح‌الله، «تحلیل روان‌شناختی جرائم از منظر قرآن کریم و روایات»، کتاب قیم، شماره 27، مهر 1401ش.
• فیض‌آبادی، الهام، «بررسی تاثیر جنسیت متهم در رسیدگی‌های کیفری در نظام جزایی ایران»، قانون یار، شمارۀ 15، پاییز 1399ش.
• واعظ، مصطفی و برزگرزاده، عباس، «نقش جنسیت در ارتکاب جرائم مالی در نظام حقوقی ایران»، فصلنامه قضاوت، شمارۀ 116، زمستان 1402ش.