اعتیاد زنان

اعتیاد زنان؛ وابستگی روانی و جسمی زنان به مواد مخدر.

تفاوت‌های جنسیتی، نوع وابستگی زنان و مردان به مواد مخدر و فرایند ترک آنها را نسبتا متفاوت می‌سازد. اعتیاد زنان هرچند متاثر از عوامل عمومی اعتیاد است منتها بیشترین زنان توسط شریک جنسی خود مبتلا به اعتیاد می‌شوند. اعتیاد زنان، نهاد خانواده را به مخاطره‌ انداخته، موجب تباهی فرزندان و انحطاط جامعه می‌شود. به‌منظور پیشگیری از اعتیاد بانوان، ضمن آگاهی دادن و حمایت اجتماعی از آنها، باید از اعتیاد مردان نیز جلوگیری شود.

مفهوم‌شناسی اعتیاد زنان

اعتیاد در لغت به‌معنای خو گرفتن به چیزی است. از نظر سازمان ملل متحد (۱۹۵۰م)، اعتیاد، مسمومیت مزمنی است که از طریق استعمال داروی طبیعی یا صنعتی ایجاد می‌شود. اعتیاد به مواد مخدر دارای سه ویژگی است:

1. احساس نیاز شدید به ادامه استعمال و تهیه آن از هر طریق ممکن.
2. وجود علاقه شدید به افزایش مداوم میزان مصرف.
3. وجود وابستگی روانی و جسمانی به آثار مواد به‌طوری که در اثر عدم دسترسی، علائم وابستگی روانی و جسمانی در فرد معتاد هویدا شود.

معتاد کسی است که بر اثر مصرف مکرر و مداوم، متکی به مواد مخدر شده است. زنان معتاد به مواد مخدر به دو گروه عمده؛ معتادان تفننی و دائمی تقسیم می‌شوند. اعتیاد زنان دارای ابعاد پیچیده و چندگانه بودهو شامل وابستگی به طیف گسترده‌ای از مواد مخدر می‌شود.

انواع مواد مخدر

کارشناسان سلامت، مواد مخدر را عمدتا به لحاظ نوع اثرگذاری، عوارض جانبی، نحوه مصرف و نوع وابستگی تقسیم می‌کنند. برخی از انواع مواد مخدر عبارت از تریاک، مورفین، هروئین، حشیش، متادون، اِل. ‌اس‌. دی و سیگار است.

امروزه بعضی از مواد با ترکیبات شیمیایی ساخته شده و با اسامی جدیدی وارد بازار می‌شوند که یکی از آن‌ها قرص مفرح آمفتامین است. هر کدام از مواد مخدر عوارضی دارند که مهم‌ترین آنها سردرگمی، افسردگی، اضطراب، توهم، خشونت، افزایش فشار خون، عفونت، آسیب دیدن قلب و کبد، تشنج، ناباروری، بی‌تفاوتی و مرگ‌های ناگهانی است.

جنسیت و اعتیاد

بر مبنای تحقیقات انجام شده؛ تفاوت‌های جنسی و جنسیتی موجب تفاوت در ابتلا، شیوع و ترک اعتیاد در مردان و زنان می‌شود. امکان ابتلا به اعتیاد در مردان بسیار بیشتر از زنان است. این مسئله به ویژگی‌های شخصیتی مردان از قبیل؛ ریسک‌پذیری، میل به رهبری، تجربه نوآوری، نداشتن کنترل کافی بر تمایلات نفسانی و تمایل به تصمیم‌های آنی، مربوط می‌شود؛ اما تخریب اعتیاد در زنان به‌دلیل ضعف جسمی آنها بیشتر است.

در ایران، ۹۵% معتادان، مرد و ۵% زن هستند. تعداد معتادان زندانی مرد نیز بیش از زنان است، زیرا اغلب زنان معتاد، مواد مخدر را در خانه مصرف می‌کنند؛ لذا مشکل اعتیاد آنان کمتر آشکار می‌شود. طبق بررسی‌های پراکنده، اعتیاد زنان به‌ویژه به مواد روان‌گردان که برای تناسب‌اندام تبلیغ شده و عمدتا در آرایشگاه‌ها، باشگاه‌های زنانه و عطاری‌ها ترویج و توزیع می‌شوند، رو به افزایش است.

زنان معتاد بیش از مردان در معرض طرد اجتماعی قرار دارند و همین امر در خود کنترلی زنان مؤثر است. زنان بیش از مردان، نسبت به درد حساس‌ بوده و برای کاهش دردها عمدتا از هروئین یا تریاک استفاده می‌کنند. فاصله زمانی نخستین تجربه مصرف مواد مخدر تا تزریق در زنان، دو سال ‌طول می‌کشد و این زمان در مردان هشت سال است. از لحاظ جنسیتی، شیوع اعتیاد در مردان نسبت به زنان بیشتر است؛ اما در دهه‌های اخیر به‌دلیل شیوع اعتیاد در بین زنان، این شکاف کاهش یافته است.

جنسیت و عوامل اعتیاد

عوامل اعتیاد متنوع بوده و به‌طور کلی با اموری از قبیل؛ سن، تحصیلات، شغل، تأهل و جنسیت ارتباط دارد؛ اما گزارش‌ها نشان می‌دهد که برخی از عوامل صبغه جنسیتی داشته و زنان را به سوی اعتیاد سوق می‌دهند. برخی به این نکته اشاره کرده‌اند که مصرف مواد مخدر عمدتا مردانه تلقی می‌شود و برخی زنان برای شکستن این کلیشۀ جنسیتی اقدام به مصرف مواد می‌کنند. جذابیت تناسب‌اندام نیز موجب روی‌آوردن زنان به مواد مخدر لاغر کننده می‌شود.

فراتر از تمایلات شخصیتی، برخی از عوامل بیرونی نیز به‌طور ویژه زنان را متاثر می‌سازد؛ در ﺑﺮآورد ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮون، ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ۲۵% زﻧﺎن ﻫﺮوﺋﻴﻨﻲ از ﻃﺮﻳﻖ دوﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﻳﺎ ﻫﻤﺴﺮﺷﺎن ﺑﺎ ﻫﺮوﺋﻴﻦ آﺷﻨﺎ ﺷﺪه‌اﻧﺪ. در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮآورد درﺑﺎره ﻣﺮدان ﻛﻤﺘﺮ از ۵% اﺳﺖ؛ زیرا از یک طرف زنان به شوهران خود وابستگی عاطفی دارند و از سوی دیگر مردان نیز از ترس شکایت همسر خود او را مبتلا به اعتیاد می‌کند.

برمبنای گزارشی؛ بیشتر زنان تزریقی شریک جنسی خود را عامل محرک برای اعتیادشان عنوان کرده‌اند. آمارها نیز نشان می‌دهد؛ دست‌کم ۷۰% زنان معتاد، سابقه مصرف مواد مخدر در خانواده‌های‌شان دیده می‌شود. ۶۶% زنان الکلی رابطه جنسی نامشروع در دوران کودکی داشته‌اند و ۳۰% تا ۵۰% آنها با مرد معتاد زندگی می‌کنند. طبق تحقیقاتی؛ در خانواده‌هایی که زن و مرد هردو شاغل هستند ارتکاب جرایم توسط دختران افزایش می‌یابد.

جنسیت و ترک اعتیاد

تفاوت‌های جنسیتی در فرایند ترک اعتیاد نیز خود را نشان می‌دهد. مردان عمدتا برای ترک اعتیاد، نیاز به اجبار از سوی نهادها دارند؛ اما اکثر بانوان با مشاوره گرفتن از متخصصین با تمایل خود اقدام به ترک اعتیاد می‌کنند. برای ترک اعتیاد زنان، موسیقی و هنر درمانی نیز تا حدی موثر بوده است.

ﻣﺮدان از اﻣﻜﺎﻧﺎت بیشتری برای درﻣﺎن اﻋﺘﻴﺎد برخوردار هستند؛ اما زﻧﺎن عمدتا ﺑﻪ ﻣﺮاﻗﺒﺖﻫﺎی پزشکی بسنده می‌کنند؛ زیرا از یک‌سو زنان استقلال مالی نداشته و معمولا از پرداخت هزینه‌های درمان عاجز هستند و از سوی دیگر انگ اجتماعی به زنان بیشتر از مردان است و این امر نیز موجب کاهش تمایل زنان برای مراجعه به مراکز درمانی می‌شود. به‌رغم این موانع؛ درمان اعتیاد زنان نسبت به مردان سریع‌تر است.

در درمان اعتیاد، آگاهی از تفاوت‌های جنسیتی مهم است؛ برای درمان زنان معتاد ضمن توجه به الزامات جنسیتی باید مشکلات آنها شناسایی شده و متناسب با نوع دشواری‌ها، برنامه‌های درمانی تدوین و اجرایی شوند.

پیامدهای اعتیاد زنان

براساس آمار جهانی، عوارض اعتیاد در زنان خطرناک‌تر از مردان است. اعتیاد، منزلت اجتماعی فرد را تنزل داده و او را در نزد دیگران به‌عنوان فردی بی‌عاطفه، خودخواه، فاسد و دارای شخصیت نامتعادل معرفی می‎کند. اعتیاد، نظام خانواده را متلاشی ساخته و فرد معتاد را نسبت به قوانین اجتماعی و دستورات دینی بی‌تفاوت می‌سازد و این مسئله، زمینۀ ارتکاب بسیاری از انحرافات را فراهم می‌کند؛ لذا اعتیاد در قوانین بسیاری از کشورها از جمله جمهوری اسلامی ایران جرم تلقی می‌شود.

اعتیاد زنان به‌دلیل جایگاه ویژۀ آنها، پیامدهای جبران‌ناپذیری را بر فرد، خانواده و جامعه تحمیل می‌کند:

پیامدهای فردی

میزان چربی و آب بدن زنان متفاوت از مردان بوده و همین امر بر میزان جذب مواد مؤثر است. اعتیاد موجب ابتلا و تشدید بیماری‌های جسمی زنان از قبیل؛ بیماری‌های قلبی، سکته مغزی، سرطان‌های لثه، مثانه، دهانۀ رحم، اختلال در باروری، سقط جنین، امراض جنسی؛ نظیر سفلیس، سوزاک، ایدز، هپاتیت، زگیل‌های تناسلی و عفونت‌های مکرر می‌شود. همچنین باعث اختلال‌های روانی از قبیل؛ اضطراب و افسردگی در زنان شده و زمینه‌ساز خودکشی آنها به‌شمار می‌رود.

برخی معتقدند افسردگی، کاهش اشتها و تضاد شخصیتی موجب روی‌آوردن زنان به مواد مخدر می‌شود؛ اما اختلال روانی مردان عمدتا از پیامدهای اعتیاد به‌شمار می‌آید. ﻣﺮگ در اﺛﺮ ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد در زﻧﺎن جوان، اﻏﻠﺐ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﺗﺼﺎدفی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﺎدف اﺗﻮﻣﺒﻴﻞ و ﻣﺼﺮف زیاد ﻣﺮﺗﺒﻂ است، در ﺣﺎلیﻛﻪ زﻧﺎن ﻣﻴﺎﻧﺴﺎل اﻟﻜلی، ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻴﻤﺎریﻫﺎیﺳﺮﻃﺎن ﺳﻴﻨﻪ و پوکی اﺳﺘﺨﻮان آﺳﻴﺐ می‌بینند.

پیامدهای خانوادگی

اعتیاد مانع بزرگی برای ازدواج دختران به‌شمار آمده و هیچ فردی حاضر به ازدواج با دختر و زن معتاد نیست. زنان معتاد فراتر از کاهش منزلت اجتماعی، از سوی خانواده نیز طرد شده و گرفتار انواع مشکلات می‌شوند. زن معتاد، نقش همسری و مادری را ایفا نمی‌کند و خانواده را به مخاطره می‌اندازد. مادر معتاد موجب اعتیاد جنین شده و نه‌تنها قدرت کنترل فرزندانش را ندارد که زمینه اعتیاد آنها را فراهم می‌کند. اعتیاد والدین به‌خصوص زنان باعث می‌شود که روابط خویشاوندی آنها آسیب ببیند.

کانون خانواده با اعتیاد زنان بیش از اعتیاد مردان تهدید می‌شود؛ زیرا زنان نقش ویژه‌ای در استحکام خانواده دارند. اعتیاد زن موجب آشفتگی محیط منزل، فزونی شوهر آزاری، خشونت نمادین در خانواده، جدایی عاطفی و طلاق می‌شود.

فراتر از اعتیاد خود زنان، آنها قربانی اعتیاد همسران خود نیز به‌شمار می‌آیند؛ طبق تحقیقاتی، ۶۰% علل درخواست طلاق از سوی زنان، اعتیاد همسر و عدم دریافت نفقه عنوان شده و اغلب زنان روسپی نیز کسانی هستند که از شوهران معتاد خود طلاق گرفته‌اند. در جوامع سنتی، اعتیاد زن موجب تخریب اقتدار مرد می‌شود؛ زیرا اعتیاد وی ناشی از ناتوانی مرد در کنترل همسرش دانسته می‌شود.

پیامدهای اجتماعی

شایع‌ترین بزهکاری زنان معتاد، سرقت، حمل و نقل مواد مخدر و روسپیگری است. اعتیاد زنان موجب گرایش آنها به ارتکاب جرائم مـردانه می‌شود، بر مبنای گزارش‌ها؛ جرائم زنان معتاد اغلب بر اساس الگوبرداری از مردان معتاد است. زنان معتاد اغلب برای خرید مواد مخدر به خودفروشی، سرقت و جیب‌بری می‌پردازند. ۱۲% از زنان سارق به انگیزه تهیه مواد مخدر مرتکب سرقت شده‌اند.

زﻧﺎن معتاد عمدتا در افکار عمومی ﺑﻪ‌ﻋﻨﻮان اﻓﺮاد بیﺑﻨﺪوﺑﺎر و بیﻋﻔﺖ شناخته میﺷﻮﻧﺪ. در بسیاری از کشورهای آمریکایی و آفریقایی، مصرف مواد توسط زنان با انگ اجتماعی فراوانی همراه بوده و در نظر مردان این کشورها، زنان مصرف‌کننده مواد سزاوار تجاوز هستند. وابستگی زنان به مواد مخدر آنها را با داغ اجتماعی مواجه می‌سازد که زمینه‌ساز کج‌روی‌های بعدی آنها به‌شمار می‌آید. اعتیاد زنان ارتباط جدی با افزایش خشونت، تجاوز و روابط جنسی نامشروع، تجارت جنسی، بارداری‌های ناخواسته و فروش کودکان در جامعه دارد.

پیشگیری از اعتیاد زنان

پیشگیری از اعتیاد، آسان‌تر از درمان آن بوده و در منابع روایی، از دشواری ترک عادت به معجزه تعبیر شده است. نخستین عاملی که نقش مؤثری در عدم آلودگی زنان و مردان به مواد مخدر دارد، آگاهی آنها از پیامدهای مخرب اعتیاد و التزام عملی به ارزش‌های دینی است. در کنار تقویت آگاهی و ایمان افراد، روابط سالم خانوادگی، نظارت والدین بر رفتار فرزندان، می‌توانند به مصونیت اعضای خانواده از اعتیاد کمک کنند. دست‌اندرکاران امور فرهنگی، اقتصادی، قضایی و انتظامی نیز از طریق مبارزه جدی و همه جانبه با پدیدۀ اعتیاد، موجب کاهش جدی پدیده اعتیاد در جامعه می‌شود.

منابع

• ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین‏، 1404ق.
• احمدی، حبیب، «رهیافت‌های نظری ترکیبی در تبیین انحرافات اجتماعی»، فصلنامه علمی‌پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 32، زمستان 1378ش.
• «انواع مواد مخدر و مضرات مصرف آنها»، وب‌سایت کلینیک پیام تندرستی، تاریخ بازدید مطلب: 21 بهمن 1403ش.
• «تعداد زنان معتاد در کشور چقدر است؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 11 اردیبهشت 1400ش.
• دارابی، وحید، «عوارض اعتیاد در زنان»، وب‌سایت کلینیک ترک دکتر وحید دارابی، تاریخ بازدید مطلب: 16 بهمن 1403ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• دینلی، «تفاوت اعتیاد زنان و مردان»، وب‌سایت مرکز بستری ترک اعتیاد نگین، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1401ش.
• ذولفقاری، مریم‌السادات، «زنان و تفاوت‌های جنسیتی و فرهنگی در اعتیاد به مواد مخدر و درمان آن»، کنفرانس بین‌المللی فرهنگ آسیب‌شناسی روانی و تربیت، دورۀ برگزاری1، سال 1396ش.
• رضایی، علی و صمدی‌اندزقی، علی، «بررسی علل گرارایش زنان به مواد روان گردان در شهرستان مشگین شهر در فاصله زمانی بین 1399- 1394»، دو فصلنامه بین‌المللی تحقیقات حقوق قضایی، شماره 2، پاییز و زمستان 1399ش.
• «زنانه شدن اعتیاد چه آسیب‌هایی دارد؟»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1400ش.
• سلیمانی، اسماعیل و همکاران، «بررسی عوامل مؤثر در گرایش زنان به اعتیاد در استان آذربایجان غربی و ارائه راهکار: مطالعه کمی کیفی»، فصلنامه اعتیادپژوهی، ش62، زمستان 1400ش.
• شایگان، فریبا و جبلی، معصومه، «بررسی عوامل فردی مؤثر بر گرایش بزهکاری زنان»، دو فصلنامه پلیس زن، دانشگاه علوم انتظامی امین، سال چهارم، ش13، پائیز و زمستان 1389ش.
• ﺻﻔﺮی، ﻓﺎﻃﻤﻪ، «اﻋﺘﻴﺎد و زﻧﺎن: ﺗﻔﺎوتﻫﺎی ﺟﻨﺴﻴﺘﻲدر زﻣﻴﻨﻪ ﺳﻮء ﻣﺼﺮفﻣﻮاد و درﻣﺎن آن»، فصلنامه علمی اعتیادپژوهی، شماره 2، سال 1382ش.
• «علت اعتیاد در زنان چیست و چرا به مصرف مواد گرایش پیدا می‌کنند؟»، وب سایت کلینیک پیام تندرستی، تاریخ بازدید مطلب: 16 بهمن 1403ش.
• قاسمی‌روشن، ابراهیم، «از اعتیاد زنان تا نابسامانی خانواده»، مطالعات راهبردی زنان، شماره 22، سال 1382ش.
• محبوبی‌منش، حسین، «اعتیاد مردان تهدیدی علیه زن و خانواده»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1388ش.