تبعیض جنسیتی

تبعیض جنسیتی، محروم کردن زنان در حوزه‌های آموزش، اشتغال، کسب درآمد و تصاحب جایگاه..

برداشت و روایت واحد از تبعیض جنسیتی در جهان وجود ندارد. اما در مجموع ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی زمینه شکل‌گیری عدالت جنسیتی و تبعیض جنسیتی است. پیامدهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تبعیض جنسیتی بسیار مضر است، چراکه توانمندی‌ها، خلاقیت و انگیزه‌های بیش از نصف جمعیت جهان را تضعیف می‌کند. علاوه بر این‌که زمینه سوء استفاده از زنان تحت عنوان عدالت جنسیتی را نیز فراهم می‌کند.

مفهوم‌شناسی

تبعیض جنسیتی دارای تعاریف متعدد است، از جمله:

انحصاری‌سازی: انحصاری نمودن مجامع، موهبت‌ها، موقعیت‌ها و مزایا به نفع جنس خاص تبعیض جنسی است.

وجود قوانین دست و پاگیر: برخی معتقدند که رویه‌ها و قوانین دست‌ و پاگیر برای زنان شکل اصلی تبعیض جنسیتی است. ()

نقش‌های منفی برای زنان: به زعم برخی نویسندگان شکل اصلی تبعیض جنسیتی این است که نقش‌های زنان و مردان تغییر کرده است، این تغییرات عامل بروز اشکال جدید تبعیض جنسی بوده است، عموماً زنان نقش‌های مردانه را به عهده گرفته‌اند، در حالی‌که در ایفای این نقش‌ها به اندازه مردان موفق نیستند، از سوی دیگر مردان در نقش‌های زنانه وارد نشده‌اند تا فشار نقش بر آنان وارد شود. در نتیجه تغییر نقش‌ها به نفع مردان بوده است.

برتر دانستن مردان: برخی از محققین شکل اصلی تبعیض جنسیتی را به پیشداوری‌هایی مربوط می‌داند که مردان را بلند مرتبه‌تر از زنان و زنان را فرودست‌تر از مردان تصویر می‌کند.

مؤلفه‌های مختلف: گاهی تبعیض جنسیتی در شکل رفتار منفی و تعابیر منفی نسبت به زنان بروز می‌کند و گاهی ظاهراً شکل مثبت دارد اما زنان را برای تصدی نقش‌های پست‌تر مناسب می‌داند. در یک دسته‌بندی دیگر تبعیض جنسیتی سه شکل دارد، گاهی در شکل کلمات تبعیض آمیز است و گاهی در شکل کنش‌های نابرابر است و گاهی نگاه‌های جنسی نامناسب نسبت به زنان است.

وضعیت تبعیض جنسیتی در جهان

اکثر اندیشمندان غربی از وجود تبعیض جنسیتی شدید در جوامع سنتی اروپائی شکایت دارند. ولی برخی مدعی هستند که به موازات بهبود وضعیت اقتصادی در اروپا تبعیض جنسیتی نیز بهبود یافته است. تحقیقات دیگر با ادعای تحقق عدالت جنسیتی در جهان را ساده‌انگارانه قلمداد کرده و مدعی هستند که تبعیض جنسیتی به شکل پیچیده‌تر همچنان وجود دارد. از جمله بررسی‌های تبعیض آمیز جنسیتی کارفرما‌ها، مشتریان و همکاران نسبت به زنان، همچنین تبعیض در ارائه امارها و کم جلوه دادن بهره‌وری زنان نسبت به مردان و در نهایت حذف شدن زنان از شغل‌های مردانه باعث ایجاد مازاد عرضه و کاهش دستمزد در بخش‌های زنانه خواهد شد. همه این موارد تبعیض مدرن جنسیتی است.

اولین تلاش برای رفع تبعیض جنسیتی مرتبط با آموزش در ایران به دوره مشروطه بر می‌گردد. هرچند به دلیل عدم امکانات بسیاری از ایده‌های عدالت خواهانه تحقق نیافت. حتی در اوایل دهه 1350 شمسی دولت پهلوی هزینه تحصیل رایگان را نمی‌پذیرفت.. به همین دلیل رفع تبعیض جنسیتی در آموزش عملاً پابرجا ماند. بعد از انقلاب زمینه تحصیل رایگاه برای زنان و مردان فراهم شد. تنها مسئله تحصیل خصوصی و پولی در کنار تحصیل رایگان دولتی است که ممکن است زنان نتوانند همسان با مردان در آن شرکت نمایند. برخی به سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش ایران اشکال کرده‌اند که به ارتباط تأمین عدالت آموزشی و جنسیت به اندازه‌ کافی توجه نکرده است. در حال حاضر در ایران  طبق برخی تحقیقات عدالت آموزشی‌جنسیتی در گروه افراد 6 تا 35 ساله‌ها وجود دارد. در گروه‌های سنی بالاتر از 35 ساله‌ها، عدالت آموزشی از نظر جنسی به ضرر دختران و زنان است. از جهت مقطع تحصیلی، در مقطع ابتدایی عدالت آموزشی میان جنس‌ها برقرار است. در مقاطع راهنمایی، متوسطه و عالی عدالت آموزشی به ضرر جنس مؤنث است و تنها مقطع پیش دانشگاهی به ضرر جنس مذکر بوده است.

---

^[9] -

[10] -

حوزه‌های اصلی تبعیض جنسیتی

مهم‌ترین حوزه‌های تبعیض جنسیتی عبارتند از: آموزش، درآمد، اشتغال و دسترسی به مناصب مدیریتی. در ادامه هرکدام از این حوزه‌ها به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1. تبعیض جنسیتی در آموزش

تبعیض جنسیتی در جامعه‌ای وجود دارد که زنان و مردان به صورت مساوی به امکانات آموزشی دسترسی نداشته باشند. مهم‌ترین موانع مؤثر برای عدالت جنسیتی در حوزه آموزش عبارتند از: فقر فرهنگی و اقتصادی، فرزندان زیاد، ازدواج زودهنگام دختران و کمبود امکانات آموزشی در جامعه. این عوامل باعث ترجیج تحصیل پسران به جای دختران هستند. (نیک‌پی طبری، و میلا علمی، «اثر تبعیض جنسیتی در آموزش بر رشد اقتصادی کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا»، 1393ش، ص96) در حالی که طبق معاهده‌های بین المللی هرگونه تبعیض جنسیتی در آموزش نسبت به دختران ممنوع است و باید از سوی نهادهای بین المللی با آن برخورد شود.

پیامد مهم تبعیض جنسیتی در آموزش این است که طبق تحقیقات علمی، استعداد ذاتی پسران و دختران در کسب آموزش مساوی است، اگر تبعیض روا داشته شود، پسران کم استعدادتر بر دختران با استعدادتر ترجیح داده خواهند شد. در این شرایط آورده نهایی آموزش دچار نقصان خواهد شد و منابع آموزشی بصورت نا‌مناسب تخصیص داده خواهد شد.

2 تبعیض جنسیتی در درآمد

تبعیض در درآمد به این معنا است که زنان در کسب درآمد و توزیع درآمد‌ها در جامعه با تبعیض مواجه هستند، فعالیت در بخش خصوصی نیز نه تنها از تبعیض درآمد نسبت به زنان نمی‌کاهد بلکه آنرا تشدید می‌کند، در عین‌حال رشد تحصیلات زنان عامل نسبی کاستن از تبعیض در درآمد برای زنان است، اما به تنهایی کافی نیست و تشکل‌های کارگری می‌توانند با قدرت چانه‌زنی نقش مهمتری در کاستن از تبعیض جنسیتی داشته باشند. یکی از تحقیقات نشان داده است که یکی از عوامل رشد تبعیض جنسیتی درآمدهای نفتی است، طبق این تحقیق درآمد نفتی دستمزدهای بالا برای مردان را به بار می‌آورد و موجب رشد تبعیض نسبت به زنان است.

3. تبعیض جنسیتی در اشتغال

براساس تحقیق علمی تبعیض جنسیتی بر اشتغال زنان تأثیر منفی معنادار دارد. عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و خانوادگی بر تبعیض جنسیتی در اشتغال مؤثر است. حضور کمرنگ زنان در رده تصمیم‌گیری باعث شده است که حمایت‌های قانونی نسبت به ورود زنان به بازارکار کمتر از مردان باشد.

پیامدهای تبعیض جنسیتی در اشتغال: در مورد پیامد تبعیض جنسیتی در اشتغال دو نظریه متفاوت وجود دارد. برخی معتقد است پیامد اصلی تبعیض جنسیتی در اشتغال مثبت است و استدلال آنها این است که تبعیض باعث کاهش دستمزد گروه‌های مورد تبعیض است، از این طریق تقاضا برای کار این گروه افزایش می‌یابد، در نتیجه تولید و کارآیی نیروی کار بهبود می‌یابد. برخی دیگر معتقد است که تبعیض جنسیتی در اشتغال مانع رشد اقتصادی است، به دلیل اینکه اجرا تبعیض بر علیه یک گروه مانع انباشت سرمایه توسط آن گروه خواهد شد. در حالی که مشارکت همگان باعث کاهش دستمزد، افزایش رقابت، بهبود مهارت کارگران و کاهش قدرت اتحادیه‌ها، قدرت بنگاه‌های اقتصادی در انتخاب نیروی کار ماهرتر خواهد شد. همه این موارد بر رشد اقتصادی تأثیر مثبت دارد، اما تبعیض جنسیتی با آنها سازگاری ندارد. یکی از راه حل‌ها برای رفع تبعیض جنسیتی در اشتغال در نظر گرفتن زنان خانه‌دار به عنوان نیروی کار و پرداخت دستمزد به زنان در ازای کارهای خانگی است. چنین پدیده‌ای باعث افزایش نیروی کار و بهبود بهره‌وری و ارائه خدمات بهتر به نیروی کار مردانه در خانه خواهد شد.

4. تبعیض جنسیتی در توزیع جایگاه‌ها

طبق برخی تحقیقات در ایران زنان تنها دو درصد از پست‌های فنی و مهندسی را در اختیار دارند. در شغل حسابرسی نیز تبعیض وجود دارد، به دلیل اینکه تا سال 1393 شمسی در ایران 230135 فارغ التحصیل حسابرسی وجود داشته است که 49درصد آن زنان بوده است. در حالی که از 4300 نفر شاغل در مؤسسات حسابرسی تنها 1052 یعنی حدود 25درصد آن زنان است. از میان این تعداد تنها 35 نفر توانسته‌اند به رده شریک و مدیر برسند.

عوامل مؤثر بر تبعیض جنسیتی

1. عوامل روانشناختی

تاب آوری و سرسختی زنان: تاب‌آوری و سرسختی زنان میزان تأثیر منفی تبعیض جنسیتی بر اشتغال زنان را کاهش می‌دهد. سرسختی روان‌شناختی و تاب‌آوری زنان در برابر تبعیض، به عنوان سپر دفاعی در برابر تبعیض عمل می‌کند، علاوه بر اینکه منبع ارزشمند روانشناختی برای مقابله با تبعیض فراهم می‌سازد.

تکیه‌گاه‌های شغلی: کسانی که از نظر شخصیتی تکیه‌گاه‌های شغلی مناسب‌تر دارند، در مقابله با تبعیض جنسیتی موفق‌تر خواهند بود. منظور از تکیه‌گاه شغلی این است که کارگزار اقتصادی خصوصیات ذیل را داشته باشد. یک) تمایل به کارآفرینی و خلق چیزهای جدید و ارائه خدمات بی‌سابقه به جامعه؛ دو) تمایل به صعود در رده‌های سازمانی؛ سه) تمایل به کسب تخصص‌های فنی؛ چهار) تمایل به برقراری سازگاری بین حیات شغلی و غیر شغلی؛ پنج) تمایل به کسب ثبات شغلی؛ شش) تمایل به تبدیل به بهبود ساختارها و نظام‌های اجتماعی در جهان؛ هفت) تمایل به مواجه شدن با شرایط دشوارتر؛ هشت) تمایل به کسب به استقلال شغلی.

انعطاف ناپذیر دانستن نقش‌ها: مردانی که نقش‌های مردانه و زنانه را جزئی جدا نشدنی شخصیت مردان و زنان می‌پندارند، تبعیض جنسیتی را تقویت می‌کنند، اما زنانی که چنین ایده‌ای دارند تأثیر معناداری بر تبعیض جنسیتی نداشته‌اند. این مسئله خود نشانه‌ ضعف تأثیرگذاری زنان در جامعه است، علاوه بر اینکه مردانی که چنین ایده‌ای دارند از تفکیک‌های جنسیتی دفاع می‌کنند و از تداخل نقش‌ها، مثل کمک کردن مردان در خانه اجتناب می‌کنند.

2. عوامل فرهنگی

سرمایه فرهنگی: یعنی پرورش خانوادگی، آموزش رسمی و فرهنگی شغلی بر تبعیض جنسیتی تأثیر دارد، هرچه سرمایه فرهنگی بیشتر شود، تبعیض جنسیتی کاهش خواهد یافت.

کتاب‌های درسی: برخی تحقیقات مدعی هستند که کتاب‌های درسی در ایران مشوق تبعیض جنسیتی است. تحقیقات فوق نشان داده است که اکثر تصاویر مقطع متوسطه کتاب آموزش زبان خارجی به مردان اختصاص دارد و ثانیا مردان را در نقش‌های بیرونی و اجتماعی و زنان را در نقش‌های داخل خانه نشان می‌دهد.

3. عوامل اقتصادی

گفته شده است که زنان فقر تاریخی انباشته شده دارند و در حال حاضر نیز با فقر بیشتر از مردان مواجه هستند، آنان برای رفع تبعیض جنسیتی، نیازمند امکاناتی بیشتر از مردان هستند.

پیامدهای منفی تبعیض جنسیتی

1. پیامدهای اقتصادی:

تبعیض جنسیتی بر رشد اقتصادی جوامع اثر منفی معنادار دارد. طبق برخی تحقیقات تبعیض جنسیتی بر اقتصاد ایران آثار منفی داشته است. میزان تولید و مصرف در شرایط تبعیض کاهش یافته و دستمزد زنان و مردان‏، به دلیل تخصیص ناکارآمد زمان کار به عاملان اقتصادی جامعه، تا 18‌درصد تقلیل یافته است.

2. پیامدهای اجتماعی

میل به خروج از سازمان‌ها اجتماعی: اگر تبعیض جنسیتی در سازمانی وجود داشته باشد، میل به ترک آن سازمان در میان کارکنان افزایش خواهد یافت، مخصوصا در سازمان‌هایی نظیر حسابداری که نیاز به همیاری و همکاری شدیدتر وجود دارد، این میل به کنار گذاشتن فعالیت‌ها بیشتر نیز خواهد شد.

کاهش مشارکت: اگر تبعیض جنسیتی در جامعه وجود داشته باشد، مشارکت زنان در فعالیت‌های اجتماعی کاهش خواهد یافت. تحقیقات نشان داده است که تبعیض جنسیتی دارای ابعاد حقوقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است و همه این ابعاد بر مشارکت زنان در جامعه اثر منفی معنادار دارد.

گسترش خشم و نفرت در میان زنان: طبق یکی از تحقیقات که بر روی 103 زن 19 تا 46 ساله از کاربران انترنت در ایران در سال 1392 انجام شده است، ثابت شده است که 64 درصد زنان از مزاحمت‌های جنسی، همچنین 34 از مسخره شدن به خاطر زن بودن و 61 درصد از شوخی‌های تحقیر‌آمیز و 41 درصد از شنیدن القاب تحقیر‌آمیز سخن گفته‌اند. در نهایت حدود 97درصد زنان تجربه خشم در مقابل این نوع رفتارها را دارند.

3. پیامدهای سیاسی

تبعیض جنسیتی قدرت اقتصادی و اجتماعی زنان را محدود می‌سازد. (بیدار بخت‌نیا و جرجرزاده، « بررسی عوامل مؤثر بر تبعيض جنسيتی دستمزد در ایران»، 1398ش، ص286) به دلیل اینکه کارهای مردان عمومـاً ارزشـمندتر از نقـش‌هـاي زنـان دانسته شده و پاداش‌هاي بيشتري دريافت مي‌كنند.

منابع

احمدی، ابراهیم، «انعطاف ناپذير دانستن نقش‌هاي جنسيتي و دفاع از تبعيض‌هاي جنسيتي»، پژوهشنامة زنان، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، سال9، شماره1، بهار 1397ش.

بیدار بخت‌نیا، نازنین و جرجرزاده، علی‌رضا، « بررسی عوامل مؤثر بر تبعيض جنسيتی دستمزد در ایران»، تحقیقات اقتصادی، دوره 54، شماره2، تابستان 1398ش.

حسینی، حسن، و احمدی، سینا، «بررسی رابطه سرمایه فرهنگی والدین و گرایش به تبعیض جنسیتی: مطالعه موردی شهرستان جوانرود»، بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره7، شماره1، بهار و تابستان 1395ش.

رحمانی، تیمور و کاوه، سپیده، «آیا تبعیض جنسیتی عامل بازدارنده رشد اقتصادی کشور‌ها است؟»، تحقیقات اقتصادی، دوره 50، شماره3، پائیز1394ش.

رحمت‌جو، ریحانه و همکاران، «ادراک از تبعیض جنسیتی و موفقیت شغلی ذهنی زنان با تعدیل‌گری لنگرگاه‌های شغلی»، مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال21، شماره1، بهار 1402ش.

روحانی، علی و عابدین دیزناب، محدثه، «دوآليته تبعيض و اميد، نظريه‌اي زمينه‌اي از تراژكتوري شكلگيري تبعيض جنسيتي ميان زنان طبقه متوسط شهر تبريز» زن در توسعه و سياست، دوره18،شماره1، بهار 1399ش.

روحانی، علی و همکاران، «ارزيابي تصاوير كتاب‌هاي زبان انگليسي دورة متوسطه ايران از منظر كاركرد و تبعيض‌هاي جنسيتي»، پژوهش‌هاي زبان‌شناختي در زبان‌هاي خارجي، دوره3، شماره1، بهار و تابستان 1392ش.

زبیدی، حیدر و همکاران، «اثر سیاست پولی بر تولید و تورم در شرایط تبعیض جنسیتی در بازار کار ایران»، فصلنامه مدل‌سازی اقتصادی، سال14، شماره3، پیاپی51، پائیز 1399ش.

سفیری، خدیجه و باغستانی، اعظم، «بررسی احساس تبعیض جنسیتی بین اعضای هیئت علمی و عوامل مؤثر بر آن»، فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران، سال6، شماره3، تابستان 1393ش.

سید حاتمی، مریم و مصفا، نسرین، «سازوکارهای بین‌المللی احراز مسئولیت دولت‌ها در قبال اعمال تبعیض جنسیتی در آموزش»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره52، شماره3، پاییز1401ش.

شنبدی‏، فاطمه، و ارشدی، نسرین، «اثر رويدادهاي تبعيض‌آميز جنسيتي بر عملكرد شغلي زنان:نقش تعديل‌كننده‌ي سرسختي روانشناختي و تاب‌آوري»، پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، دوره6، شماره23، ،پائیز 1395ش.

صمصامی، حسین و همکاران، «اثر تبعيض جنسيتي در بازار کار بر تولید ناخالص داخلي در اقتصاد ايران: مقايسه رويکرد اسلامی و غيراسلامي»، معرفت اقتصاد اسلامی، سال14، شماره1، پیاپی27، 1401ش.

عراقی‌زاده، سحر، و دقیقی اصل، علی‌رضا، «تأثیر درآمد نفتی بر تبعیض جنسیتی: مورد مطالعه کشورهای نفتی» فصلنامه اقتصاد مالی، شماره1، پیاپی70، 1404ش.

کیان ارثی، علی اصغر، و سعادت، مجید، «شکاف جنسیتی درآمد: به چالش کشیدن توجیهات عقلانی، تساوی حقوق ، تبعیض و محدودیت‌های مدل‌های سرمایه انسانی»، پژوهش حسابداری، شماره14، پائیز 1393ش،

مهرانی، کاوه و همکاران، بررسی پیشایندها و پسایندهای احساس تبعیض جنسیتی در حرفه حسابرسی»، بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، دوره 23، شماره1، 1395ش.

نیسی، خدیجه، و جوانمردی، منوچهر، «بررسی شاخص‌های توسعه انسانی با تأکید بر تبعیض و نابرابری جنسیتی در نواحی روستایی»، فصلنامه علمی و پژوهشی زن و فرهنگ، سال7، شماره25، پائیز 1394ش.

نیک‌پی طبری، آتنا، و میلا علمی، زهرا،  «اثر تبعیض جنسیتی در آموزش بر رشد اقتصادی کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا»، فصلنامه سیاستگذاری پیشرفت اقتصادی دانشگاه الزهرا(س)، سال2، شماره3، تابستان 1393ش.

یعقوبی هشجین، سیده فاطمه، و الهی، طاهره، «تأثیر تبعیض جنسیتی ادارک شده بر سلامت روان زن»، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان. سال11، شماره3، پاییز1392ش.

غلام رضا شفق