تبعیض جنسیتی

تبعیض جنسیتی، توزیع نامناسب موهبت‌ها، موقعیت‌ها و مزایا به نفع یک جنس خاص.

برداشت و روایت واحدی از تبعیض جنسیتی در جهان وجود ندارد. ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی زمینه شکل‌گیری عدالت یا تبعیض جنسیتی است. پیامدهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تبعیض جنسیتی بسیار مضر است، چراکه توانمندی‌ها، خلاقیت و انگیزه‌های افراد زیادی را تضعیف می‌کند. علاوه بر این‌که بیشتر زمینه سوء استفاده از زنان تحت عنوان عدالت جنسیتی را نیز فراهم می‌کند.

مفهوم‌شناسی

انحصاری‌سازی: انحصاری نمودن مجامع، موهبت‌ها، موقعیت‌ها و مزایا به نفع جنس خاص تبعیض جنسی است.

وجود قوانین دست و پاگیر: برخی معتقدند که رویه‌ها و قوانین دست‌ و پاگیر برای زنان شکل اصلی تبعیض جنسیتی است.

نقش‌های منفی برای زنان: به زعم برخی نویسندگان شکل اصلی تبعیض جنسیتی این است که نقش‌های زنان و مردان تغییر کرده است، این تغییرات عامل بروز اشکال جدید تبعیض جنسی بوده است، عموماً زنان نقش‌های مردانه را به عهده گرفته‌اند، در حالی‌که در ایفای این نقش‌ها به اندازه مردان موفق نیستند، از سوی دیگر مردان در نقش‌های زنانه وارد نشده‌اند تا فشار نقش بر آنان وارد شود. در نتیجه تغییر نقش‌ها به نفع مردان بوده است.

برتر دانستن مردان: برخی از محققین شکل اصلی تبعیض جنسیتی را به پیشداوری‌هایی مربوط می‌داند که مردان را بلند مرتبه‌تر از زنان و زنان را فرودست‌تر از مردان تصویر می‌کند.

مؤلفه‌های مختلف: گاهی تبعیض جنسیتی در شکل رفتار منفی و تعابیر منفی نسبت به زنان بروز می‌کند و گاهی ظاهراً شکل مثبت دارد اما زنان را برای تصدی نقش‌های پست‌تر مناسب می‌داند. در یک دسته‌بندی دیگر تبعیض جنسیتی سه شکل دارد، گاهی در شکل کلمات تبعیض‌آمیز است و گاهی در شکل کنش‌های نابرابر است و گاهی نگاه‌های جنسی نامناسب نسبت به زنان است.

تبعیض جنسیتی در جهان

اکثر اندیشمندان غربی از وجود تبعیض جنسیتی شدید در جوامع اروپایی شکایت دارند. ولی برخی مدعی هستند که به موازات بهبود وضعیت اقتصادی در اروپا تبعیض جنسیتی نیز بهبود یافته است. تحقیقات دیگر با ادعای تحقق عدالت جنسیتی در جهان را ساده‌انگارانه قلمداد کرده و مدعی هستند که تبعیض جنسیتی به شکل پیچیده‌تری همچنان وجود دارد. از جمله بررسی‌های تبعیض آمیز جنسیتی کارفرما‌ها، مشتریان و همکاران نسبت به زنان، همچنین تبعیض در ارائه آمارها و کم جلوه دادن بهره‌وری زنان نسبت به مردان و در نهایت حذف شدن زنان از شغل‌های مردانه باعث ایجاد مازاد عرضه و کاهش دستمزد در بخش‌های زنانه خواهد شد. همه این موارد تبعیض جنسیتی مدرن است.

تبعیض جنسیتی در ایران

اولین تلاش برای رفع تبعیض جنسیتی مرتبط با آموزش در ایران به دوره مشروطه بر می‌گردد. هرچند به دلیل عدم امکانات بسیاری از ایده‌های عدالت‌خواهانه تحقق نیافت. حتی در اوایل دهه 1350 شمسی دولت پهلوی هزینه تحصیل رایگان را نمی‌پذیرفت. به همین دلیل رفع تبعیض جنسیتی در آموزش عملاً ادامه یافت. بعد از انقلاب ایران زمینه تحصیل رایگان برای زنان و مردان فراهم شد. تنها مسئله تحصیل خصوصی در کنار تحصیل رایگان دولتی است که ممکن است زنان نتوانند همسان با مردان در آن شرکت نمایند. برخی به سند تحول بنیادین نظام آموزش‌وپرورش ایران اشکال کرده‌اند که به ارتباط تأمین عدالت آموزشی و جنسیت به اندازه‌ کافی توجه نکرده است. در حال حاضر در ایران  طبق برخی تحقیقات عدالت آموزشی‌ جنسیتی در گروه افراد 6 تا 35 ساله‌ها وجود دارد. در گروه‌های سنی بالاتر از 35 ساله‌ها، عدالت آموزشی از نظر جنسی به ضرر دختران و زنان است. از جهت مقطع تحصیلی، در مقطع ابتدایی عدالت آموزشی بیش از مقاطع دیگر میان هر دو جنس‌ برقرار است، اما در مقاطع دیگر به گاهی به نفع مردان و گاهی به نفع زنان تبعیض وجود دارد.

حوزه‌های اصلی تبعیض جنسیتی

مهم‌ترین حوزه‌های تبعیض جنسیتی عبارتند از: آموزش، درآمد، اشتغال و دسترسی به مناصب مدیریتی.

1. تبعیض جنسیتی در آموزش

طبق معاهده‌های بین‌المللی هرگونه تبعیض جنسیتی در آموزش نسبت به دختران ممنوع است و از سوی نهادهای بین المللی با آن برخورد می‌شود. تبعیض جنسیتی در جامعه‌ای وجود دارد که زنان و مردان به صورت مساوی به امکانات آموزشی دسترسی نداشته باشند. مهم‌ترین موانع مؤثر برای عدالت جنسیتی در حوزه آموزش عبارتند از: فقر فرهنگی و اقتصادی، فرزندان زیاد، ازدواج زودهنگام دختران و کمبود امکانات آموزشی در جامعه. این عوامل باعث ترجیج تحصیل پسران به جای دختران هستند.

استعداد ذاتی پسران و دختران در کسب آموزش مساوی است، اگر تبعیض روا داشته شود، پسران کم استعدادتر بر دختران با استعدادتر ترجیح داده خواهند شد. در این شرایط آورده نهایی آموزش دچار نقصان خواهد شد و منابع آموزشی به‌صورت نا‌مناسب تخصیص داده خواهد شد.

2. تبعیض جنسیتی در درآمد

فعالیت در بخش خصوصی نه تنها از تبعیض درآمد نسبت به زنان نمی‌کاهد بلکه آنرا تشدید می‌کند، در عین‌حال رشد تحصیلات زنان عامل نسبی کاستن از تبعیض در درآمد برای زنان است، اما به تنهایی کافی نیست و تشکل‌های کارگری می‌توانند با قدرت چانه‌زنی نقش مهم‌تری در کاستن از تبعیض جنسیتی داشته باشند. بررسی درآمد در بیش از 80 دانشگاه امریکا و در میان حدود 770 نفر نشان می‌دهد که تنها 10 مورد از آنها درآمد برابر یا بیشر از مردان داشته‌اند. یکی از تحقیقات نشان داده است که یکی از عوامل رشد تبعیض جنسیتی درآمدهای نفتی است، طبق این تحقیق درآمد نفتی دستمزدهای بالا برای مردان را به بار می‌آورد و موجب رشد تبعیض نسبت به زنان است.

3. تبعیض جنسیتی در اشتغال

بر اساس تحقیق علمی تبعیض جنسیتی بر اشتغال زنان تأثیر منفی معنادار دارد. عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و خانوادگی بر تبعیض جنسیتی در اشتغال مؤثر است. حضور کمرنگ زنان در رده تصمیم‌گیری باعث شده است که حمایت‌های قانونی نسبت به ورود زنان به بازارکار کمتر از مردان باشد.

در مورد پیامد تبعیض جنسیتی در اشتغال دو نظریه متفاوت وجود دارد. برخی معتقد است پیامد اصلی تبعیض جنسیتی در اشتغال مثبت است و استدلال آنها این است که تبعیض باعث کاهش دستمزد گروه‌های مورد تبعیض است، از این طریق تقاضا برای کار این گروه افزایش می‌یابد، در نتیجه تولید و کارایی نیروی کار بهبود می‌یابد.

برخی دیگر معتقد است که تبعیض جنسیتی در اشتغال مانع رشد اقتصادی است، به دلیل این‌که اجرا تبعیض بر علیه یک گروه مانع انباشت سرمایه توسط آن گروه خواهد شد. در حالی‌که مشارکت همگان باعث کاهش دستمزد، افزایش رقابت، بهبود مهارت کارگران و کاهش قدرت اتحادیه‌ها، قدرت بنگاه‌های اقتصادی در انتخاب نیروی کار ماهرتر خواهد شد. همه این موارد بر رشد اقتصادی تأثیر مثبت دارد، اما تبعیض جنسیتی با آنها سازگاری ندارد.

یکی از راه حل‌ها برای رفع تبعیض جنسیتی در اشتغال در نظر گرفتن زنان خانه‌دار به‌عنوان نیروی کار و پرداخت دستمزد به زنان در ازای کارهای خانگی است. چنین پدیده‌ای باعث افزایش نیروی کار و بهبود بهره‌وری و ارائه خدمات بهتر به نیروی کار مردانه در خانه خواهد شد.

4. تبعیض جنسیتی در توزیع جایگاه‌ها

جمهوری اسلامی ایران در برخی حوزه‌های اشتغال نه تنها تبعیض جنسیتی را رفع کرده است، بلکه تبعیض مثبت به نفع زنان ایجاد کرده است، مثلا طبق آمارها شصت درصد معلمان زن هستند. یک نمونه موفق دیگر حوزه سلامت و بهداشت است. تعداد پزشکان زن در جمهوری اسلامی ایران 35 برابر شده است. در عین حال طبق برخی تحقیقات در ایران زنان تنها دو درصد از پست‌های فنی و مهندسی را در اختیار دارند. در شغل حسابرسی نیز تبعیض وجود دارد، به دلیل این‌که تا سال 1393 شمسی در ایران 230135 فارغ التحصیل حسابرسی وجود داشته است که 49درصد آن زنان بوده است. در حالی که از 4300 نفر شاغل در مؤسسات حسابرسی تنها 1052 یعنی حدود 25درصد آن زنان است. از میان این تعداد تنها 35 نفر توانسته‌اند به رده شریک و مدیر برسند.

عوامل مؤثر بر تبعیض جنسیتی

1. عوامل روانشناختی

تاب آوری و سرسختی زنان: تاب‌آوری و سرسختی زنان میزان تأثیر منفی تبعیض جنسیتی بر اشتغال زنان را کاهش می‌دهد. سرسختی روان‌شناختی و تاب‌آوری زنان در برابر تبعیض، به‌عنوان سپر دفاعی در برابر تبعیض عمل می‌کند، علاوه بر این‌که منبع ارزشمند روانشناختی برای مقابله با تبعیض فراهم می‌سازد.

تکیه‌گاه‌های شغلی: کسانی که از نظر شخصیتی تکیه‌گاه‌های شغلی مناسب‌تر دارند، در مقابله با تبعیض جنسیتی موفق‌تر خواهند بود. منظور از تکیه‌گاه شغلی این است که کارگزار اقتصادی خصوصیات ذیل را داشته باشد. یک) تمایل به کارآفرینی و خلق چیزهای جدید و ارائه خدمات بی‌سابقه به جامعه؛ دو) تمایل به صعود در رده‌های سازمانی؛ سه) تمایل به کسب تخصص‌های فنی؛ چهار) تمایل به برقراری سازگاری بین حیات شغلی و غیر شغلی؛ پنج) تمایل به کسب ثبات شغلی؛ شش) تمایل به تبدیل به بهبود ساختارها و نظام‌های اجتماعی در جهان؛ هفت) تمایل به مواجه شدن با شرایط دشوارتر؛ هشت) تمایل به کسب به استقلال شغلی.

انعطاف‌ناپذیر دانستن نقش‌ها: مردانی که نقش‌های مردانه و زنانه را جزئی جدا نشدنی شخصیت مردان و زنان می‌پندارند، تبعیض جنسیتی را تقویت می‌کنند، اما زنانی که چنین ایده‌ای دارند تأثیر معناداری بر تبعیض جنسیتی نداشته‌اند. این مسئله خود نشانه‌ ضعف تأثیرگذاری زنان در جامعه است، علاوه بر این‌که مردانی که چنین ایده‌ای دارند از تفکیک‌های جنسیتی دفاع می‌کنند و از تداخل نقش‌ها، مثل کمک کردن مردان در خانه اجتناب می‌کنند.

2. عوامل فرهنگی

جامعه‌پذیری: اگر چنانچه باورها، ارزش‌ها و هنجارهای نهادینه شده حاوی تبعیض جنسیتی باشند، به طور خودگار بی‌عدالتی جنسیتی به صورت آگاهانه و غیر آگاهانه در جامعه بازتولید خواهد شد. به باور اکثر محققان تصورات قالبی رایج در جامعه یکی از موانع مهم رفع تبعیض جنسیتی است و با جامعه‌پذیری صحیح می‌توان تصورات قالبی را تاحد زیادی اصلاح نمود.

سرمایه فرهنگی: سرمایه فرهنگی شامل مدیریت دانش، فن‌آوری اطلاعات، گردش اطلاعات، داشتن قابلیت‌ها و مهارت‌ها است. صاحبان سرمایه فرهنگی به مصارف فرهنگی و هنر متعالی گرایش بیشتری دارند. آنان می‌توانند روایت‌های خود از سبک زندگی را در جامعه نهادینه سازند، گزینش‌های بهتری داشته باشند، تسلیم هرگونه الزامات طبیعی و رایج نگردند. همچنین خصائل فکری بهتری داشته باشند و محصولات فکری موثرتر تولید نمایند. شاخص‌های مهم دارا بودن سرمایه فرهنگی این است که واجد مهارت‌های فرهنگی باشند، وقت بیشتری به فعالیت‌های فرهگی اختصاص دهند، و از کالاهای فرهنگی بیشتر استفاده کنند، از خلال سرمایه فرهنگی پرورش خانوادگی، آموزش رسمی، فرهنگی و شغلی بر تبعیض جنسیتی تأثیر دارد و هرچه سرمایه فرهنگی بیشتر شود، تبعیض جنسیتی کاهش خواهد یافت.

نگرش مدیران فرهنگی: برای رفع تبعیض جنسیتی مدیران با نیازهای مردان و زنان آشنایی داشته باشند و تصویر صحیح از آینده برای دانش آموزان دختر و پسر به آنان القاء کنند، چراکه در غیر این صورت همان دانش‌آموزان دختر و پسر به عامل تداوم تبعیض جنسیتی مبدل خواهند شد. همچنین مدیران فرهنگی نباید فاقد ایده‌های سازگار با نیازهای زنان و مردان باشند، تا بتوانند به رفع تبعیض جنسیتی کمک نمایند. مدیریت ضعیف مدارس دخترانه، نگرش منفی مدیران نسبت به تحصیل دختران، عدم آشنایی مدیران نسبت به روحیه دختران و دیگر مشکلات مدیران بر تلاش‌ها برای رفع تبعیض اثر منفی خواهد داشت.

نگرش مدیران زن: برخی تحقیقات راجع به دانشگاه میدوست نشان می‌هد که زنان مدیر فاقد توانمندی، جسارت، مهارت و آینده‌نگری، در مناصب مدیریتی مهم از مردان تقلید کردند و به نوعی روز‌مرگی، عدم نگاه دوراندیشانه و فقدان خلاقیت مبتلا بودند و نتوانستند برای رفع تبعیض جنسیتی مثمر ثمر باشند.

کتاب‌های درسی: برخی تحقیقات مدعی هستند که کتاب‌های درسی در ایران مردان را در نقش‌های بیرونی و اجتماعی و زنان را در نقش‌های داخل خانه نشان می‌دهد.

پیامدهای تبعیض جنسیتی

1. پیامدهای اقتصادی:

تبعیض جنسیتی بر رشد اقتصادی جوامع اثر منفی معنادار دارد. طبق برخی تحقیقات تبعیض جنسیتی بر اقتصاد ایران آثار منفی داشته است. میزان تولید و مصرف در شرایط تبعیض کاهش یافته و دستمزد زنان و مردان‏، به دلیل تخصیص ناکارآمد زمان کار به عاملان اقتصادی جامعه، تا 18‌درصد تقلیل یافته است.

2. پیامدهای اجتماعی

کاهش مشارکت: اگر تبعیض جنسیتی در جامعه وجود داشته باشد، مشارکت زنان در فعالیت‌های اجتماعی کاهش خواهد یافت. تحقیقات نشان داده است که تبعیض جنسیتی دارای ابعاد حقوقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است و همه این ابعاد بر مشارکت زنان در جامعه اثر منفی معنادار دارد.

گسترش خشم و نفرت در میان زنان: طبق یکی از تحقیقات که بر روی 103 زن 19 تا 46 ساله از کاربران اینترنت در ایران در سال 1392ش، انجام شده است، ثابت شده است که 64 درصد زنان از مزاحمت‌های جنسی، همچنین 34 از مسخره شدن به خاطر زن بودن و 61 درصد از شوخی‌های تحقیر‌آمیز و 41 درصد از شنیدن القاب تحقیر‌آمیز سخن گفته‌اند. در نهایت حدود 97درصد زنان تجربه خشم در مقابل این نوع رفتارها را دارند.

میل به خروج از سازمان‌ها اجتماعی: اگر تبعیض جنسیتی در سازمانی وجود داشته باشد، میل به ترک آن سازمان در میان کارکنان افزایش خواهد یافت، مخصوصا در سازمان‌هایی نظیر حسابداری که نیاز به همیاری و همکاری شدیدتر وجود دارد، این میل به کنار گذاشتن فعالیت‌ها بیشتر نیز خواهد شد.

3. پیامدهای سیاسی

تبعیض جنسیتی قدرت اقتصادی و اجتماعی زنان را محدود می‌سازد. به دلیل اینکه کارهای مردان عمومـاً ارزشـمندتر از نقـش‌هـاي زنـان دانسته شده و پاداش‌هاي بيشتري دريافت مي‌كنند.

منابع

آتشک، محمد، «ارزشیابی عدالت جنسیتی در نظام آموزش ایران»، زن در توسعه و سیاست، دوره 10، شماره 4، زمستان 1391ش.

احمدی، ابراهیم، «انعطاف ناپذير دانستن نقش‌هاي جنسيتي و دفاع از تبعيض‌هاي جنسيتي»، پژوهشنامة زنان، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، سال9، شماره1، بهار 1397ش.

اصول انقلاب شاه و ملت، تهران، وزارت اطلاعات و جهانگردی اداره کل انتشارات، 1354ش.

بیدار بخت‌نیا، نازنین و جرجرزاده، علی‌رضا، « بررسی عوامل مؤثر بر تبعيض جنسيتی دستمزد در ایران»، تحقیقات اقتصادی، دوره 54، شماره2، تابستان 1398ش.

حاضری، علی‌محمد، مدارس غیرانتقاعی و تحرک اجتماعی (با تکیه بر مطالعه در شهرستان یزد)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1377ش.

حسینی، حسن، و احمدی، سینا، «بررسی رابطه سرمایه فرهنگی والدین و گرایش به تبعیض جنسیتی: مطالعه موردی شهرستان جوانرود»، بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره7، شماره1، بهار و تابستان 1395ش.

دامغانیان، نفیسه و همکاران، «طراحی مدل عوامل مؤثر بر تبعیض جنسیتی در مدارس متوسطه دخترانه استان سمنان»، دوره 15، شماره58، تابستان 1403ش،

رحمانی، تیمور و کاوه، سپیده، «آیا تبعیض جنسیتی عامل بازدارنده رشد اقتصادی کشور‌ها است؟»، تحقیقات اقتصادی، دوره 50، شماره3، پائیز1394ش.

رحمت‌جو، ریحانه و همکاران، «ادراک از تبعیض جنسیتی و موفقیت شغلی ذهنی زنان با تعدیل‌گری لنگرگاه‌های شغلی»، مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال21، شماره1، بهار 1402ش.

روحانی، علی و عابدین دیزناب، محدثه، «دوآليته تبعيض و اميد، نظريه‌اي زمينه‌اي از تراژكتوري شكلگيري تبعيض جنسيتي ميان زنان طبقه متوسط شهر تبريز» زن در توسعه و سياست، دوره18،شماره1، بهار 1399ش.

روحانی، علی و همکاران، «ارزيابي تصاوير كتاب‌هاي زبان انگليسي دورة متوسطه ايران از منظر كاركرد و تبعيض‌هاي جنسيتي»، پژوهش‌هاي زبان‌شناختي در زبان‌هاي خارجي، دوره3، شماره1، بهار و تابستان 1392ش.

زبیدی، حیدر و همکاران، «اثر سیاست پولی بر تولید و تورم در شرایط تبعیض جنسیتی در بازار کار ایران»، فصلنامه مدل‌سازی اقتصادی، سال14، شماره3، پیاپی51، پائیز 1399ش.

سایت تابناک، «تعداد زنانِ پزشک کشور ۳۵ برابر شده است»، 14بهمن، 1402ش.

سایت عصر ایران، «چند درصد معلمان ایران زن هستند؟»، 12 شهریور 1399ش.

سفیری، خدیجه و باغستانی، اعظم، «بررسی احساس تبعیض جنسیتی بین اعضای هیئت علمی و عوامل مؤثر بر آن»، فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران، سال6، شماره3، تابستان 1393ش.

سید حاتمی، مریم و مصفا، نسرین، «سازوکارهای بین‌المللی احراز مسئولیت دولت‌ها در قبال اعمال تبعیض جنسیتی در آموزش»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره52، شماره3، پاییز1401ش.

شرف‌زاده، محمد، انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌های ایران، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1383ش.

شنبدی‏، فاطمه، و ارشدی، نسرین، «اثر رويدادهاي تبعيض‌آميز جنسيتي بر عملكرد شغلي زنان:نقش تعديل‌كننده‌ي سرسختي روانشناختي و تاب‌آوري»، پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، دوره6، شماره23، ،پائیز 1395ش.

صفار حیدری، حجت و حسین‌نژاد، رزا، «رويكردهاي عدالت آموزشي)نگاهي به جايگاه عدالت آموزشي در سند تحول بنيادين نظام آموزش و پرورش ايران)»، پژوهش‌نامه مبانی تعلیم و تربیت دانشگاه فردوسی مشهد، سال 4، شماره 1، بهار و تابستان 1393ش.

صمصامی، حسین و همکاران، «اثر تبعيض جنسيتي در بازار کار بر تولید ناخالص داخلي در اقتصاد ايران: مقايسه رويکرد اسلامی و غيراسلامي»، معرفت اقتصاد اسلامی، سال14، شماره1، پیاپی27، 1401ش.

عراقی‌زاده، سحر، و دقیقی اصل، علی‌رضا، «تأثیر درآمد نفتی بر تبعیض جنسیتی: مورد مطالعه کشورهای نفتی» فصلنامه اقتصاد مالی، شماره1، پیاپی70، 1404ش.

کیان ارثی، علی اصغر، و سعادت، مجید، «شکاف جنسیتی درآمد: به چالش کشیدن توجیهات عقلانی، تساوی حقوق ، تبعیض و محدودیت‌های مدل‌های سرمایه انسانی»، پژوهش حسابداری، شماره14، پائیز 1393ش،

مجموعه قوانین فرهنگ و آموزش عالی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

مجموعه قوانین و مقررات عصر مشروطیت (1285-1289 هجری شمسی)، تهران، روزنامه جمهوری اسلامی ایران، 1388ش.

مهرانی، کاوه و همکاران، بررسی پیشایندها و پسایندهای احساس تبعیض جنسیتی در حرفه حسابرسی»، بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، دوره 23، شماره1، 1395ش.

نیک‌پی طبری، آتنا، و میلا علمی، زهرا،  «اثر تبعیض جنسیتی در آموزش بر رشد اقتصادی کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا»، فصلنامه سیاستگذاری پیشرفت اقتصادی دانشگاه الزهرا(س)، سال2، شماره3، تابستان 1393ش.

یعقوبی هشجین، سیده فاطمه، و الهی، طاهره، «تأثیر تبعیض جنسیتی ادارک شده بر سلامت روان زن»، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان. سال11، شماره3، پاییز1392ش.

غلام رضا شفق