کار خانگی

کار خانگی؛ فعالیت‌های مربوط به امور داخلی منزل.

کار خانگی همزاد با تشکیل نهاد خانواده است. در جوامع سنتی، هرچند کار خانگی وظیفه زنان بود؛ اما خانواده نهاد تولیدی نیز بود؛ لذا تقسیم‌کار به خانگی و بیرونی اهمیت جدی نداشت. امروزه با اشتغال بیرونی زنان، مناقشه جدی در این ارتباط مطرح شده است؛ زنانی متأثر از نگرش فمینیستی، کار خانگی را حقارت زن دانسته و آن را وظیفه زن و شوهر می‌دانند. برخی محققین؛ به‌منظور ارتقای ارزش کار خانگی، تعیین دستمزد را برای آن مطرح می‌کنند؛ اما برخی دیگر؛ ماهیت کار خانگی را با مزدوری متفاوت دانسته و اهمیت آن را در ارزش‌های معنوی خانه‌داری می‌دانند. اسلام در حوزه کار خانگی، تدابیری اندیشیده است که بر مبنای آن ضمن تأمین نیازهای مادی زن منزلت اجتماعی او نیز ارتقا می‌یابد.

مفهوم‌شناسی

مفهوم کار خانگی مرتبط با مفاهیم کار، کسب‌ وکار و تقسیم‌کار جنسیتی است؛ کار به مشغولیت و فعالیت فرد اطلاق می‌شود. کسب‌ و کار، فعالیت‌هایی تولیدی و تجاری است که به منظور کسب سود انجام می‌شود. کسب و کار خانگی؛ آن دسته از فعالیت‌هایی است که توسط عضو یا اعضای خانواده در فضای مسکونی بدون ایجاد مزاحمت برای همسایه‌ها شکل‌گرفته و منجر به تولید خدمت یا کالای قابل عرضه به بازار می‌شود. کار خانگی ناظر به تقسیم‌کار جنسیتی است که بر مبنای آن، کارهای خانگی عمدتا فعالیت زنانه و کارهای بیرونی وظیفه مردان شمرده می‌شود. تقسیم‌کارجنسیتی در نهاد خانواده، مرتبط با مفاهیمی؛ پایگاه، هنجارها و جامعه‌پذیری جنسیتی است. دلالت‌های این مفاهیم در نگرش اسلام، فراتر از معنای اصطلاحی دارای پشتوانه طبیعی دانسته شده و مشتمل بر ظرفیت‌ها و ظرافت‌های ویژه اخلاقی است. مهم‌ترین ویژگی کار خانگی بازتولید نیروی کار است، بازتولید هم به تولید نیروی کار اشاره دارد و هم به تجدید قوای آنها در محیط خانه، چنین اموری ناظر به مجموعه فعالیت‌های است که از آنها به کارخانگی تعبیر می‌شود.

تاریخچه کار خانگی

به گزارش محققین؛ پیشینه کار خانگی به ظهور مفهوم خانه و یکجانشینی انسان‌‌ باز می‌گردد. بخش اعظمی فعالیت‌های اقتصادی در جوامع سنتی در خانه‌ها انجام شده و خانه محل تولید شمرده می‌شد. با انقلاب صنعتی و گسترش نظام کارخانه‌ای به تدریج مرز میان خانه و محل کار پر رنگ‌تر شد، به‌طوری که مراکز صنعتی و تجاری به‌عنوان محلی برای فعالیت‌های اقتصادی و خانه تبدیدل به محل آسایش خانوادگی شد. تقسیم‌کارجنسیتی نیز سابقه طولانی دارد و از همگانی‌های فرهنگ بشری بوده و امروزه نیز در اغلب خانواده‌ها هم‌چنان پابرجا است؛ زیرا تقسیم‌کار جنسیتی دارای پشتوانه طبیعی بوده و از نظر جامعه‌شناسی؛ بیشترین کارایی خانواده منوط به تقسیمِ جنسیتی کار است؛ اگر کارهای خانگی به عهده‌ زن و مرد متکفل نقش‌های بیرونی باشد، استحکام خانواده تأمین می‌شود. در جهان اسلام نیز به‌تبع آموزه‌های قرآنی؛ کارهای بیرونی وظیفه مردانه بوده و زنان عمدتا با آرامش خاطر زمینه‌ساز آسایش اعضای خانواده هستند.

کسب و کار خانگی

از منظر محققین؛ کسب و کار خانگی گونه‌ای از سبک‌زندگی و کسب معیشت است. بسیاری از صنایع دستی در خانه‌ها تولید می‌شوند. کسب و کارهای خانگی از بخش‌های حیاتی فعالیت‌های اقتصادی کشورهای پیشرفته شمرده شده و از نظر ایجاد شغل، نوآوری در عرضه محصول یا خدمات، موجب تنوع و دگرگونی در جامعه و اقتصاد کشورها می‌شود. کسب و کار خانگی شروع مناسبی برای راه اندازی کسب و کارهای شخصی است، زیرا راه اندازی آن در مقایسه با دیگر انواع کسب و کار، ساده‌تر است. اکثر صاحبان کسب و کارهای خانگی بر این باورند که کار کردن در خانه، کیفیت زندگی را نیز بهبود می‌بخشد؛ زیرا وقت بیشتری به خانواده اختصاص یافته، به مسائل و موضوعات خانوادگی بهتر رسیدگی می‌شود. از دیگر مزایای کسب و کار خانگی می‌توان به آزادی و استقلال عمل بیشتر؛ ساعات کاری انعطاف‌پذیر؛ ایجاد تعادل و موازنه بیشتر بین کار و زندگی؛ پایین بودن هزینه راه اندازی؛ پایین بودن میزان ریسک؛ امکان کارکردن پاره وقت؛ راحت‌تر بودن تربیت بچه‌ها؛ داشتن فرصت بیشتر؛ تناسب با ویژگی‌های جسمی افراد معلول و کم توان؛ تناسب با اقشار مختلف؛ احتمال موفقیت بیشتر؛ احساس راحتی بیشتر؛ عدم نیاز به مجوز، اشاره کرد.

جنسیت و کار خانگی

در نظام‌های مختلف فرهنگی، کار خانگی نقش اجتماعی است که بر محور جنسیت جداسازی شده است و بر اساس آن زنان در همه جا با پرورش کودکان، نگهداری و اداره خانه سروکار دارند. گیدنز، نقش‌‌ خانه‌داری از قبیل تولید مثل، مراقبت و پرورش فرزندان را متناسب با الزامات فیزیکی زن دانسته و آن را از همگانی‌های فرهنگ بشری می‌داند. در کشورهای مدرن سعی می‌شود؛ کار خانگی میان زن و مرد تقسیم شده و مردان مانند زنان بخشی از کارهای خانگی را به ‌عهده گیرند، فراتر از آن، اساسا نقش مادری را از مادر بودن تفکیک کرده و آن را به‌عنوان نقش عام اجتماعی تفسیر می‌کنند که هربخشی از خانواده و جامعه قسمتی از آن را انجام می‌دهد. چنین تفکیکی هرچند در ظاهر حاکی از تعادل جنسیتی در کار خانگی شمرده می‌شود؛ اما با تفکیک نقش مادری از مادر، مادر بودن نیز منتفی می‌شود؛ زیرا به‌تبع این تفکیک، نقش‌های مادری عاری از پشتوانه طبیعی شده و وجود مادر فاقد نقش مادری، نهاد خانواده را دچار مشکل می‌کند. در اسلام هرچند خانه‌داری تکلیف زن شمرده نمی‌شود؛ اما به لحاظ اخلاقی و عبادی، خانه‌داری موجب کمال زن به‌شمار آمده و به مردان سفارش می‌شود؛ در امورخانه‌داری به همسران خود کمک کرده و آنها را تکریم کنند.

تفاوت کارخانگی با مشاغل دیگر

برخی محققین معتقدند؛ آنچه از مفهوم کار در ذهن تبادر می‌کند مشاغل دستمزدی است که افراد برای کسب درآمد مشغول به انجام آنها می‌شود. مشاغل عمدتا انتخابی بوده، ساعت کار و روزهای تعطیلی آن مشخص است، دوران بازنشستگی داشته، افراد می‌توانند از مشاغل خود استعفا دهند؛ کارخانگی فاقد این ویژگی‌ها بوده و دارای پیچیدگی‌های پنهان است. هرچند در سطح جهان تلاش‌های صورت می‌گیرد که برای پایان دادن به کار بدون مزد خانه‌داری راه حل‌های ارائه داده و آن را به یک فعالیت اقتصادی با مزد تبدیل کنند؛ اما برخی محققین معتقدند که هرگز با تعیین دستمزد و پرداخت بیمه از دشواری‌های آن کاسته نمی‌شود؛ زیرا کارخانگی نه‌تنها یک شغل نیست که اگر ویژگی‌های شغل بر آن اعمال شود ماهیت کار خانگی از بین می‌رود. در اسلام با توجه به جایگاه زن در خانواده، حقوق همه جانبه‌ای از جمله حقوق اقتصادی زن مورد توجه قرار گرفته است، منتها در این الگو؛ خانه‌داری امر عبادیی دانسته شده و زن از مسیر مقدسی به نام همسری و مادری به بندگی خدا می‌پردازد که هرگز نمی‌توان آن را در سطح شغل مزدوری تقلیل داد.

اقسام کار خانگی

محققین؛ کار خانگی را به بدنی و عاطفی تقسیم می‌کنند؛ کار عاطفی، اختصاص وقت، انرژی و احساس برای برطرف کردن مشکلات و نیازهای عاطفی دیگران است. تصور خیلی‌ها از کار خانگی همان کار بدنی است؛ لذا گمان می‌کنند که با پیشرفت تکنولوژی کار خانگی نیز آسان شده است، حال این‌که کار خانگی عمدتا عاطفی بوده و توام با کار بدنی انجام می‌شود؛ لذا غیر قابل رؤیت باقی می‌ماند. به‌طور مثال در خانه نه‌تنها غذا پخته می‌شود، بلکه غذا با توجه به ذائقه غذایی، بیماری یا وضعیت سلامت‌ افراد، به شکل خاصی آماده می‌شود. تغذیه، پوشاندن، شست و شو و مراقبت از کودک وجهی است که با وجه دیگر یعنی درک کردن نیازهای عاطفی کودک رابطه متقابل دارد، پرستاری از یک کودک را نمی‌توان صرفاً یک کار بدنی شمرد، چرا که قطعاً با توجه به نیازهای عاطفی کودک انجام می‌شود. عاطفی بودن کار خانگی، همان وجهی‌ است که اختصاص دستمزد به کار خانگی را سخت یا غیر ممکن کرده و برون سپاری کامل آن را به بازار نیز دشوار می‌کند. کار خانگی با تمام پیچیدگی‌های که دارد هماهنگ با طبیعت زنان بوده و کارهای بدنی که انجام می‌دهند توأم با عاطفه است؛ منتها انجام چنین مسؤلیتی مستلزم آن است که زن فارغ از دغدغه اشتغال بیرونی باید در محیط خانه آسایش و نشاط داشته باشد تا بتواند كانون خانوادگى را محل آسايش مرد و پرورش فرزندان خود بسازد.

دشواری‌های کار خانگی

به اعتقاد محققین؛ کار خانگی هرچند وظیفه مهم و سنگینی است؛ اما در افکار عمومی، ساده و کم اهمیت شمرده می‌شود. فمینیست‌ها داوری عمومی را ناشی از فرهنگ مردسالار دانسته و معتقدند؛ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎعی ﻣﺮداﻧﻪ، ﻫﻤﻪ چیز را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺟﻨﺴﯿﺖ ارزشگذاری می‌کند؛ لذا امور مردانه ارزﺷﻤﻨﺪ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي زﻧﺎﻧﻪ کم‌ارزش تلقی می‌شوند. چنین داوریی عمدتا ناشی از این است که کارهای ﺧﺎﻧﻪ پنهان از دﯾﺪ ﻋﻤﻮم، ﺑﺪون چشم داﺷﺖ ﻣﺎدي و اﻏﻠﺐ از روي ﻋﻼﻗﻪ اﻧﺠﺎم می‌شود. اﻣﺮوزه ﺑﺎوﺟﻮد تکنولوژی‌های پیشرفته در ﺣﻮزة ﻟﻮازم خانگی، ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ از کار زﻧﺎن در ﺧﺎﻧﻪ کاسته نشده که اﻧﺘﻈﺎرات ﺟﺎﻣﻌﻪ از زﻧﺎن ﺑﺮاي اﯾﻔﺎی ﻧﻘﺶﻫﺎي ﻣﺎدري، ﻫﻤﺴﺮي، ﺧﺎﻧﻪداري و ﺷﻐﻞ ﺑﯿﺮون از ﺧﺎﻧﻪ، ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‌های آنها را اﻓﺰاﯾﺶ داده و موجب گسترش انواع ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي جسمی و روحی در میان زنان شده است؛ زﯾﺮا کار خانگی وظیفه طبیعی زنان شمرده می‌شود و اشتغال بیرونی موجب تراکم و تعارض نقش‌های زنانه شده و خانه، خالی از مهر مادری و همسری می‌شود با تبدیل شدن خانه به خابگاه است که نه‌تنها زن آسیب می‌بیند که تمام اعضای خانواده دچار مشکل می‌شوند.

ارش‌گذاری کار خانگی

کارشناسان به‌طور عمده در رابطه با کار زنان در خانه دو دیدگاه متفاوتی دارند؛ برخی در جست‌وجوی راهکاری است برای پرداخت مزد. اینها معتقدند؛ زنان خانه‌دار به‌رغم این‌که بیش از مردان زحمت می‌کشند؛ اما کار آنها نه‌تنها مزدی ندارد که نه به چشم می‌آید و نه همسنگ با کار مردان سنجیده می‌شود. دیدگاه دوم بر بعد عاطفی کار خانگی تأکید دارد و خانه‌داری را متناسب با نظام تمایلات زنانه دانسته و معتقدند؛ زنان کار خانگی را با عشق و علاقه انجام می‌دهند و پرداخت مزد، دون شأن مهر مادری و عشق همسرانه است؛ اما می‌توان با فرهنگ‌سازی و با حفظ منزلت مادری و همسری، مزایایی از قبیل بیمه خانه‌داری یا در شرایط خاص حمایت‌های مورد نیاز برای آنها در نظر گرفت.  در نظام حقوقی اسلام نیز هرچند زن دارای حق نفقه و مهریه بوده و برای انجام امور خانه‌داری مستحق اجرت المثل است؛ اما تأکید اسلام بر ارزش‌ معنوی خانه‌داری بوده؛ ارزش مادری  و خوب شوهرداری کردن، همسنگ با ارزش جهاد تلقی می‌شود.

منابع

• قرآن کریم
• آزموده، محسن، «هزار توی کار خانگی در گفت‌وگو با نجمه واحدی»، وب‌سایت کتاب‌نیوز، تاریخ بازدید مطلب: 2 تیر 1403ش.
• حسین‌پور، ﻓﺎﻃﻤﻪ و دیگران، «ﻓﻬﻢ ﺧﺎﻧﻪداري ﺑﻪ‌ﻋﻨﻮان یک ﺷﻐﻞ و چالش‌های آن از ﻣﻨﻈﺮ زﻧﺎن ﺧﺎﻧﻪدار ﺷﻬﺮ ﻗﻢ»، فصلنامه علمی ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي رﻓﺎه ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺟﺘﻤﺎعی، ﺷﻤﺎره46، ﺑﻬﺎر1400ش.
• حسینی‌اکبرنژاد، حوریه، «ارزش‌گذاری کار خانگی زنان در اسلام و رویه نهادهای بین‌المللی»، مطالعات راهبردی زنان، شماره 88، تابستان 1399ش.
• «دو رویکرد متفاوت به کار خانگی زنان»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: 26 دی 1396ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• رحمتی، مریم و دیگران، «بررسی عوامل مؤثر بر کسب و کار خانگی»، کنفرانس بین‌المللی مدیریت و علوم اجتماعی، دبی- امارات، 20 اسفند 1394ش.
• «کسب و کار خانگی»، وب‌سایت دانشگاه کاشان، تاریخ بازدید مطلب: 9 مرداد 1404ش.
• كلينى، ابوجعفر، الكافي، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1407ق.
• مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بيروت، دار إحياء التراث العربي،‏ 1403ق.
• محبی، محمدعارف، «صورت‌بندی مفهوم جنسیت در انگاره اسلامی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال شانزدهم، شماره1، زمستان 1403ش.
• محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره 1، زمستان 1402ش.
• مطهرى، مرتضى، ‏مجموعه آثار شهيد مطهرى‏(نظام حقوق زن در اسلام)، ج19، تهران- قم‏، صدرا، 1377ش.
• نورى، میرزاحسین، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق.‏