کار خانگی

کار خانگی؛ فعالیت‌های مربوط به امور داخلی منزل.

کار خانگی، همزاد نهاد خانواده است. در جوامع سنتی، هرچند کار خانگی وظیفه زنان بود؛ اما خانواده نهاد تولیدی بود؛ لذا تقسیم‌ کار به خانگی و بیرونی اهمیت جدی نداشت. امروزه با اشتغال بیرونی زنان، چالش‌هایی برای کار خانگی پدید آمده است؛ برخی کار خانگی را حقارت زن دانسته و آن را وظیفه زن و شوهر می‌دانند. برخی محققین؛ به‌منظور ارتقای ارزش کار خانگی، تعیین دستمزد را برای آن مطرح می‌کنند؛ اما برخی دیگر؛ ماهیت کار خانگی را با مزدوری متفاوت دانسته و اهمیت آن را در ارزش‌های معنوی خانه‌داری می‌دانند. اسلام در حوزه کار خانگی، تدابیری اندیشیده است که بر مبنای آن ضمن تأمین نیازهای مادی زن، منزلت اجتماعی او نیز ارتقا می‌یابد.

مفهوم‌شناسی

کار خانگی مرتبط با مفاهیم کار، کسب‌وکار و تقسیم‌کار جنسیتی است؛ کار به مشغولیت و فعالیت فرد اطلاق می‌شود. کسب‌وکار، فعالیت‌های تولیدی و تجاری است که به منظور کسب سود انجام می‌شود. کسب‌وکار خانگی؛ آن دسته از فعالیت‌هایی است که توسط عضو یا اعضای خانواده در فضای مسکونی بدون ایجاد مزاحمت برای همسایه‌ها شکل‌گرفته و منجر به تولید خدمت یا کالای قابل عرضه به بازار می‌شود.

در چارچوب تقسیم‌کار جنسیتی، کارهای خانگی عمدتاً فعالیت زنانه و کارهای بیرونی وظیفه مردان شمرده می‌شود. تقسیم‌کار جنسیتی در نهاد خانواده، مرتبط با مفاهیمی چون پایگاه، هنجارها و جامعه‌پذیری جنسیتی است. دلالت‌های این مفاهیم در نگرش اسلام، فراتر از معنای اصطلاحی دارای پشتوانه طبیعی بوده و مشتمل بر ظرفیت‌ها و ظرافت‌های ویژه اخلاقی است.

مهم‌ترین ویژگی کار خانگی بازتولید نیروی کار است. بازتولید هم به تولید نیروی کار اشاره دارد و هم به تجدید قوای آنها در محیط خانه، چنین اموری ناظر به مجموعه فعالیت‌هایی است که از آنها به کار خانگی تعبیر می‌شود.

تاریخچه کار خانگی

پیشینه کار خانگی به ظهور مفهوم خانه و یک‌جانشینی انسان بازمی‌گردد. بخش اعظم فعالیت‌های اقتصادی در جوامع سنتی در خانه‌ها انجام شده و خانه محل تولید شمرده می‌شد. با انقلاب صنعتی و گسترش نظام کارخانه‌ای به تدریج مرز میان خانه و محل کار پر رنگ‌تر شد، به‌طوری که مراکز صنعتی و تجاری به‌عنوان محلی برای فعالیت‌های اقتصادی و خانه تبدیدل به محل آسایش خانوادگی شد.

تقسیم‌کار جنسیتی نیز سابقه طولانی دارد و از همگانی‌های فرهنگ بشری بوده و امروزه نیز در اغلب خانواده‌ها هم‌چنان پابرجا است؛ زیرا تقسیم‌کار جنسیتی دارای پشتوانه طبیعی بوده و از نظر جامعه‌شناسی، بیشترین کارایی خانواده منوط به تقسیمِ جنسیتی کار است؛ اگر کارهای خانگی به عهده زن باشد و مرد متکفل نقش‌های بیرونی باشد، استحکام خانواده تأمین می‌شود. در جامعه مسلمان نیز به‌تبع آموزه‌های دینی، کارهای بیرونی وظیفه مردانه تلقی می‌شود و زنان عمدتاً با آرامش خاطر زمینه‌ساز آسایش اعضای خانواده هستند.

کسب‌وکار خانگی

کسب‌وکار خانگی گونه‌ای از سبک‌زندگی و کسب معیشت است و بسیاری از صنایع دستی در خانه‌ها تولید می‌شوند. کسب‌وکارهای خانگی از بخش‌های حیاتی فعالیت‌های اقتصادی کشورهای پیشرفته شمرده شده و از نظر ایجاد شغل، نوآوری در عرضه محصول یا خدمات، موجب تنوع و دگرگونی در جامعه و اقتصاد کشورها می‌شود. کسب‌وکار خانگی شروع مناسبی برای راه اندازی کسب‌وکارهای شخصی است، زیرا راه اندازی آن در مقایسه با دیگر انواع کسب‌وکار، ساده‌تر است.

اکثر صاحبان کسب‌وکارهای خانگی بر این باورند که کار کردن در خانه، کیفیت زندگی را نیز بهبود می‌بخشد؛ زیرا وقت بیشتری به خانواده اختصاص یافته، به مسائل و موضوعات خانوادگی بهتر رسیدگی می‌شود. از دیگر مزایای کسب‌وکار خانگی می‌توان به آزادی و استقلال عمل بیشتر، ساعات کاری انعطاف‌پذیر، ایجاد تعادل و موازنه بیشتر بین کار و زندگی، پایین‌بودن هزینه راه‌اندازی، پایین‌بودن میزان ریسک؛ امکان کارکردن پاره‌وقت، راحت‌تر بودن تربیت بچه‌ها، داشتن فرصت بیشتر، تناسب با ویژگی‌های جسمی افراد معلول و کم‌توان، تناسب با اقشار مختلف، احتمال موفقیت بیشتر، احساس راحتی بیشتر و عدم نیاز به مجوز، اشاره کرد.

جنسیت و کار خانگی

در نظام‌های مختلف فرهنگی، کار خانگی نقشی اجتماعی است که بر محور جنسیت جداسازی شده است و بر اساس آن زنان در همه‌جا با پرورش کودکان، نگهداری و اداره خانه سروکار دارند. گیدنز، نقش خانه‌داری از قبیل تولیدمثل، مراقبت و پرورش فرزندان را متناسب با الزامات فیزیکی زن دانسته و آن را از همگانی‌های فرهنگ بشری می‌داند.

در کشورهای مدرن سعی می‌شود؛ کار خانگی میان زن و مرد تقسیم شده و مردان مانند زنان بخشی از کارهای خانگی را به عهده گیرند؛ فراتر از آن، اساساً نقش مادری را از مادر بودن تفکیک کرده و آن را به‌عنوان نقش عام اجتماعی تفسیر می‌کنند که هر بخشی از خانواده و جامعه قسمتی از آن را انجام می‌دهد. چنین تفکیکی هرچند در ظاهر حاکی از تعادل جنسیتی در کار خانگی شمرده می‌شود؛ اما با تفکیک نقش مادری از مادر، مادر بودن نیز منتفی می‌شود؛ زیرا به‌تبع این تفکیک، نقش‌های مادری عاری از پشتوانه طبیعی شده و وجود مادر فاقد نقش مادری، نهاد خانواده را دچار مشکل می‌کند.

در اسلام هرچند خانه‌داری تکلیف زن شمرده نمی‌شود؛ اما به لحاظ اخلاقی و عبادی، خانه‌داری موجب کمال زن به‌شمار آمده و به مردان سفارش می‌شود؛ در امورخانه‌داری به همسران خود کمک کرده و آنها را تکریم کنند.

تفاوت کار خانگی با مشاغل دیگر

آنچه از مفهوم کار در ذهن تبادر می‌کند مشاغل دستمزدی است که افراد برای کسب درآمد مشغول به انجام آنها می‌شوند. مشاغل عمدتاً انتخابی بوده، ساعت کار و روزهای تعطیلی آن مشخص است، دوران بازنشستگی داشته و افراد می‌توانند از مشاغل خود استعفا دهند. کار خانگی فاقد این ویژگی‌ها بوده و دارای پیچیدگی‌های پنهان است. هرچند در سطح جهان تلاش‌هایی صورت می‌گیرد که برای پایان‌دادن به کار بدون مزد خانه‌داری، راه‌حل‌هایی ارائه داده و آن را به یک فعالیت اقتصادی با مزد تبدیل کنند؛ اما با تعیین دستمزد و پرداخت بیمه نیز از دشواری‌های آن کاسته نمی‌شود. کار خانگی فقط یک شغل نیست و تنظیم آن با ویژگی‌های شغل، ماهیت کار خانگی را مخدوش می‌کند. در اسلام با توجه به جایگاه زن در خانواده، حقوق همه‌جانبه‌ای از جمله حقوق اقتصادی برای او تعریف شده است. در این الگو، خانه‌داری امر عبادی دانسته شده و زن از مسیر مقدسی به نام همسری و مادری به بندگی خدا می‌پردازد و به سطح شغل دستمزدی تقلیل نمی‌یابد.

اقسام کار خانگی

کار خانگی را به بدنی و عاطفی تقسیم می‌شود. تصور خیلی‌ها از کار خانگی همان کار بدنی است؛ لذا گمان می‌کنند که با پیشرفت تکنولوژی کار خانگی نیز آسان شده است، حال این‌که کار خانگی عمدتاً عاطفی بوده و توأم با کار بدنی انجام می‌شود؛ لذا غیرقابل رؤیت باقی می‌ماند. به‌طور مثال در خانه نه‌تنها غذا پخته می‌شود، بلکه غذا با توجه به ذائقه غذایی، بیماری یا وضعیت سلامت افراد، به شکل خاصی آماده می‌شود. تغذیه، پوشاندن، شست‌وشو و مراقبت از کودک وجهی است که با وجه دیگر یعنی درک نیازهای عاطفی کودک رابطه متقابل دارد، پرستاری از یک کودک فقط یک کار بدنی نیست، بلکه با توجه به نیازهای عاطفی کودک انجام می‌شود. عاطفی‌بودن کار خانگی، همان وجهی است که اختصاص دستمزد به کار خانگی را سخت یا غیرممکن کرده و برون‌سپاری کامل آن را به بازار نیز دشوار می‌کند.

کار خانگی با تمام پیچیدگی‌های که دارد هماهنگ با طبیعت زنان بوده و کارهای بدنی که انجام می‌دهند توأم با عاطفه است؛ منتها انجام چنین مسؤلیتی مستلزم آن است که زن فارغ از دغدغه اشتغال بیرونی، در محیط خانه آسایش و نشاط داشته باشد تا بتواند کانون خانواده را محل آسایش مرد و پرورش فرزندان خود بسازد.

دشواری‌های کار خانگی

کار خانگی با وجود اهمیت و سنگینی، در افکار عمومی، ساده و کم‌اهمیت انگاشته می‌شود. فمینیست‌ها داوری عمومی را ناشی از فرهنگ مردسالار دانسته و معتقدند ساختارهای اجتماعی مردانه، همه چیز را بر مبنای جنسیت ارزش‌گذاری می‌کند؛ لذا امور مردانه ارزشمند و فعالیت‌های زنانه کم‌ارزش تلقی می‌شوند. چنین برداشتی عمدتاً ناشی از این است که کارهای خانه پنهان از دید عموم، بدون چشم‌داشت مادی و اغلب از روی علاقه انجام می‌شود.

امروزه با وجود تکنولوژی‌های پیشرفته در حوزه لوازم خانگی، نه تنها از کار زنان در خانه کاسته نشده که انتظارات جامعه از زنان برای ایفای نقش‌های مادری، همسری، خانه‌دار و شغل بیرون از خانه، مسئولیت‌های آنها را افزایش داده و موجب گسترش انواع بیماری‌های جسمی و روحی میان زنان شده است؛ زیرا کار خانگی وظیفه طبیعی زنان شمرده می‌شود و اشتغال بیرونی موجب تراکم و تعارض نقش‌های زنانه شده و خانه، خالی از مهر مادری و همسری می‌شود با تبدیل‌شدن خانه به خابگاه نه‌تنها زن آسیب می‌بیند که تمام اعضای خانواده دچار مشکل می‌شوند.

ارزش‌گذاری کار خانگی

کارشناسان به‌طور عمده در رابطه با کار زنان در خانه دو دیدگاه متفاوتی دارند؛ برخی در جست‌وجوی راهکاری برای پرداخت مزد هستند. اینها معتقدند زنان خانه‌دار به‌رغم این‌که بیش از مردان زحمت می‌کشند، اما کار آنها نه‌تنها مزدی ندارد که نه به چشم می‌آید و نه همسنگ با کار مردان سنجیده می‌شود. دیدگاه دوم بر بعد عاطفی کار خانگی تأکید دارد و خانه‌داری را متناسب با نظام تمایلات زنانه دانسته و معتقدند زنان کار خانگی را با عشق و علاقه انجام می‌دهند و پرداخت مزد، تقلیل‌دادن مهر مادری و عشق همسرانه است؛ اما می‌توان با فرهنگ‌سازی و با حفظ منزلت مادری و همسری، مزایایی از قبیل بیمه خانه‌داری یا در شرایط خاص حمایت‌های مورد نیاز برای آنها در نظر گرفت.

در نظام حقوقی اسلام نیز هرچند زن دارای حق نفقه و مهریه بوده و برای انجام امور خانه‌داری مستحق اجرت المثل است؛ اما تأکید اسلام بر ارزش معنوی خانه‌داری است و ارزش مادری و خوب شوهرداری کردن، همسنگ با ارزش جهاد تلقی می‌شود.

منابع

• قرآن کریم
• آزموده، محسن، «هزار توی کار خانگی در گفت‌وگو با نجمه واحدی»، وب‌سایت کتاب‌نیوز، تاریخ بازدید مطلب: ۲ تیر ۱۴۰۳ش.
• حسین‌پور، فاطمه و دیگران، «فهم خانهداری به‌عنوان یک شغل و چالش‌های آن از منظر زنان خانهدار شهر قم»، فصلنامه علمی برنامه‌ریزی رفاه توسعه اجتماعی، شماره۴۶، بهار۱۴۰۰ش.
• حسینی‌اکبرنژاد، حوریه، «ارزش‌گذاری کار خانگی زنان در اسلام و رویه نهادهای بین‌المللی»، مطالعات راهبردی زنان، شماره ۸۸، تابستان ۱۳۹۹ش.
• «دو رویکرد متفاوت به کار خانگی زنان»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ دی ۱۳۹۶ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• رحمتی، مریم و دیگران، «بررسی عوامل مؤثر بر کسب و کار خانگی»، کنفرانس بین‌المللی مدیریت و علوم اجتماعی، دبی- امارات، ۲۰ اسفند ۱۳۹۴ش.
• «کسب و کار خانگی»، وب‌سایت دانشگاه کاشان، تاریخ بازدید مطلب: ۹ مرداد ۱۴۰۴ش.
• کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ‏ ۱۴۰۳ق.
• محبی، محمدعارف، «صورت‌بندی مفهوم جنسیت در انگاره اسلامی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال شانزدهم، شماره۱، زمستان ۱۴۰۳ش.
• محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره ۱، زمستان ۱۴۰۲ش.
• مطهری، مرتضی، ‏مجموعه آثار شهید مطهری‏(نظام حقوق زن در اسلام)، ج۱۹، تهران- قم‏، صدرا، ۱۳۷۷ش.
• نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۸ق. ‏