زنان سرپرست خانوار: تفاوت میان نسخه‌ها

زنان سرپرست خانوار، زنانی هستند که به‏‏‏‏‏‎دلیل عدم حضور منظم یا حمایت یک مرد بزرگسال، عهده‎دار تأمین معاش مادی و معنوی خود و اعضای خانوار بوده و مسئولیت ادارۀ اقتصادی خانواده و تصمیم‏‎گیری‏‎های عمده و حیاتی برعهده آنها است.  دلیل فقدان مرد یا حمایت او می‏تواند فوت، طلاق، حبس، فرار، بیکاری، ازکارافتادگی، سالمندی  یا اعتیاد باشد. در تعریف رسمی، «زنان خودسرپرست»، به دختران ازدواج‏‎نکرده یا زنانی که به هر دلیلی، اداره امور زندگی خود را به‏ عهده دارند، گفته می‌شوند؛  بنابراین، زنان سرپرست خانوار، سه دسته از زنان را شامل می‏‎شوند:

زنان بیوه طلاق‎گرفته یا همسرفوت‎شده یا دختران ازدواج‎نکرده و تنها؛

زنان دارای همسر متواری، زندانی، مفقودالاثر یا غایب؛

زنان دارای همسر بیکار، ازکارافتاده یا معتاد که نقشی در امرار معاش خانواده ندارند.

در صورتی که زنان سرپرست خانوار، قادر به تأمین هزینه‎های ضروری خود و افراد تحت تکفل‎شان نباشند، به آنان «زنان بی‎سرپرست» گفته می‎شود.

در ایران بررسی خانواده های تحت  سرپرستی زن از سرشماری سال 1355ش، آغاز شده و شاخص هاي آماري نشان می دهد به موازات رشد جمعیت کشور، جمعیت این زنان نیز رو به رشد بوده است؛ این خانوارها در سـال هـاي 1355ش، 1365ش و 1375ش به ترتيـب 1/3، 7/4 و 7/7% از كل خانوارهاي ايراني را تشكيل داده اند و در سال 1385ش به 4/9% رسيده است.

در اروپا تقریباً نیمی از زنان سرپرست در معرض فقر هستند؛  در ﮐﺸﻮرﻫﺎی اروﭘﺎی ﻏﺮﺑﯽ، 18-25 درصد از زنان ﻓﻘﯿﺮ، ﺳﺮﭘﺮﺳت خانوار ﻫﺴﺘﻨﺪ. در این کشورها میزان خانواده های زن‌سرپرست از 24% در 1980م، به 31% در 1990م افزایش یافته است.  تعداد کل خانوارهای تحت سرپرستی زن در اروپا، 9.2 میلیون نفر است که نیمی از آنان دچار فقر هستند. البته برخی سیاست ها باعث اشتغال 69% زنان مجرد سرپرست شده است؛ با این وجود، 10% از زنان، همسر بی‌کار داشته و 15% از مادران مجرد، فاقد شغل هستند. فقدان شغل مناسب و فقر، یکی از مشکلات اساسی زنان سرپرست خانوار اروپا است که خود ناشی از فقدان آموزش و تحصیلات و فرصت کافی برای مشاغل پردرآمد بوده و نتیجه آن، کمبودهای بهداشتی، فشارهای جسمی و اختلالات روانی است.

آمار خانواده‌های زن‌سرپرست در اﯾﺮﻟﻨﺪ 40، ﮐﺎﻧﺎدا 50 و آﻣﺮﯾﮑﺎ 63 درصد است.  در آمریکا در سال 1982م، بیش از 8 میلیون زن، سرپرست حداقل یک فرزند بوده اند که فقط 5 میلیون نفر از آنان کمک هزینه  خود را از همسر خود دریافت کرده اند.  در سال 2012م، یک چهارم مادران آمریکایی، مجرد بوده اند که 45% آنان هرگز ازدواج نکرده اند؛ 55% طلاق گرفته یا بیوه  هستند؛ دو‌سوم آنان مشغول کار خارج از منزل بوده و فقط دوپنجم از آنها استخدام تمام وقت شده اند و یک چهارم نیز بی شغل هستند. دوپنجم این خانواده ها، فقیر بوده و بخش عمده  کودکان فقیر در خانواده های مادران مجرد هستند. دوپنجم این خانواده ها نیز دچار نا امنی غذایی هستند.  در سال 2023م، نیز بیش از 15 میلیون کودک با مادر مجرد خود زندگی می کردند که این تعداد در سال 2012م حدود 18میلیون کودک بوده است.

در کشورهای آفریقایی نیز آمارهای سال 2017م حاکی از افزایش زنان سرپرست خانوار است؛ به عنوان مثال، در زیمبابوه، 45% از خانوارها را زنان اداره می کنند. در نامیبیا، هائیتی و جمهوری دومینیکن این آمار بیش از 40% است. بین 30-39% از خانوارهای کشورهایی چون کومور، موزامبیک، کنیا، لیبریا، غنا و گابن نیز تحت سرپرستی زنان است که در دهه های گذشته، افزایش بی سابقه ای داشته است.

بیشتر زنان سرپرست در ایران، تنها زندگی می‌کنند؛ 46% از کل خانوارهای زن سرپرست و 9/34% از جمعیت خانوارهای زن سرپرست کشور، تحت پوشش مستقیم سازمانهای حمایتی قرار دارند.

جمهوری اسلامی ایران در راستای سیاست های فقرزدا و عدالت محور خود، حمایت های قانونی گوناگونی را برای زنان سرپرست خانوار لحاظ کرده و این حمایت ها، افزایش تدریجی داشته است؛ ازجمله، قانون اساسی کشور در اصل 21، برای تضمین حقوق زنان، بر ایجاد بیمه خاص بیوه گان و زنان سالخورده و سرپرست خانوار و اعطای قیومیت فرزندان به مادران شایسته در صورت نبود ولیّ شرعی تأکید کرده است. اصل 29 نیز شامل زنان سرپرست خانوار بوده و یکی از اهداف تشکیل کمیته امام خمینی و سازمان بهزیستی برای تحقق این بند در حمایت از زنان سرپرست خانوار است.  همچنین طبق مصوبه  مجلس شورای اسلامی، حضانت فرزندان صغیر یا محجور دارای پدر شهید یا  متوفی و هزینه های ارائه  شده از طریق ارث یا دولت نیز در اختیار مادران شان قرار می گیرد.  قانون «ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی» نیز نظام تأمین اجتماعی را تدوین می کند که یکی از اهداف آن، ایجاد صندوق بیمه برای زنان بیوه، بی سرپرست و سرپرست خانوار است.

در برنامه های پنج ساله  و برنامه  سوم توسعه کشور، بر اشتغال زنان سرپرست خانوار و برنامه  چهارم، بر توانمندسازی آنان تأکید کرده و طبق مادۀ 39 برنامه  پنجم توسعه، توانمندسازی زنان سرپرست خانوار از طریق برنامههای اجتماع محور و خانواده محور، مورد تأکید قرار گرفته که دو اقدام مهم مرتبط با این بخش از زنان عبارتند از:

* احمدنیا، شیرین و کامل‏قالیباف، آتنا، «زنان سرپرست تهران؛ مطالعه کیفی تجربیات، چالش‏ها و ظرفیت‏های آنان»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 65، 1396ش.

* «اطلاع‏نگاشت وضعیت فعالیت زنان بی‏همسر به‏دلیل طلاق در سرشماری 1395»، وب‏سایت مرکز آمار ایران، 1395ش.

* انصاری، حمید، «فراتحلیل نیازها و اولویت‏های زندگی زنان سرپرست خانوار با رویکرد جامعه‏شناختی»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 72، 1398ش.

* بلداجی، ام‏لیلاتاتینا و همکاران، «كيفيت زندگي زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزيستي كشور و زنان شاغل خدماتي»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 40، 1389ش.

* دغاقله، عقیل و کلهر، سمیرا، آسیب‏های شهری در تهران، تهران، جامعه‏شناسان، 1389ش.

* رفعت‏جاه، مریم و ربیعی، مرجان، «مطالعه تجربه ایفای همزمان نقش شغلی–خانوادگی در زنان سرپرست خانوار با تأکید بر زنان دستفروش مترو»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 62، 1395ش.

* سیدل، روث و گاردنر، ویلیام، وای‏وای اروپا- آمریکا، ترجمه پریسا پورعلمداری و دیگران، تهران، معارف، 1389ش.

* شادی‏طلب، ژاله و همکاران، «فقر درآمدی فقط یک جنبه از فقر زنان سرپرست خانوار»، رفاه اجتماعی، شماره 17، 1384ش.

* فتحی، محمد و کوهی اصفهانی، کاظم، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‏همراه نظرات تفسیری شورای نگهبان، تهران، پژوهشکده‏ شورای نگهبان، 1397ش.

* فروزان، آمنه‏ستاره و بیگلریان، اکبر، «زنان سرپرست خانوار؛ فرصت‏ها و چالش‏ها»، پژوهش‏نامه زنان، شماره 5، 1382ش.

* فطرس، محمدحسن و قدسی، سوده، «فقر چندبعدی زنان و مردان سرپرست خانوار در مناطق شهری و روستایی ایران»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 67، 1397ش.

* فیروزآبادی، سیداحمد و دیباجی‏فروشانی، شکوه، «نقد سیاست اجتماعی در باب زنان سرپرست خانوار در ایران»، نشریه بررسی مسائل اجتماعی ایران، شماره 2، 1396ش.

* «قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی»، وب‏سایت مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، 1383ش.

* «قانون واگذاری حق حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران آنها»، وب‏سایت مرکز پژوهش‏های مجلس، 1368ش.

* محمدی، زهرا، زنان سرپرست خانوار، تهران، شورای فرهنگی-اجتماعی زنان، 1385ش.

* ﻣﺆﻣﻨﯽ‏زاده، ﻧﺪا، «ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‏ای درﺧﺼﻮص زﻧﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‏ ﺧﺎﻧﻮار»، مجله اقتصادی، شماره 3و4، 1393ش.

* نوایی، فرهاد، «رویکرد سیاستگذارانه به مشکلات زنان سرپرست‎ خانوار در اروپا (مطالعه سوئد و دانمارک)»، تارنمای تجزیه و تحلیل سیاست‌گذاری عمومی، 1398ش.

* Korhonen, Veera, »Number of children living with a single mother or a single father in the U.S. from 1970 to 2023«, statista webpage, Jul 5, 2024.

* »Single Motherhood in the United States– A Snapshot (2012)«, legalmomentum webpage, March 2012.