بدن
بدن، تفاوت‌های جسمی زن و مرد از رویکردهای مختلف.
بدن انسان، موضوعی پیچیده با گونه‌های متفاوت است که موضوع علوم گوناگونی چون فلسفه، زیست‌شناسی، فیزیولوژی، طب و جامعه‌شناسی واقع شده است. در آموزه‌های دینی نیز با دو رویکرد هنجاری و تبیینی در مورد بدن، سخنان فراونی مطرح شده است. امروزه مدیریت بدن با انگیزه‌ها و شیوه‌های مختلف، به یک پدیده اجتماعی تبدیل شده است.
مفهوم‌شناسی
بدن، در لغت به معنای جسم انسان غیر از سر، دست‌ها و پاها و مترادف با پیکر، تنه، تن، جثه، کالبد، جسم، جسد، لاشه،[۱] و متضاد با روح و روان است.[۲]
انواع بدن
بدن‌های زنانه و مردانه
بدن‌های مردان و زنان تفاوت‌های فراوانی با یکدیگر دارند؛ از جمله تفاوت در دستگاه تناسلی، امکان باروری و شیردهی، هورمون‌ها، طول عمر، مغز و اعصاب، قلب و ریه، میزان چربی، اندازه و وزن، ماهیچه و عضلات، ضخامت پوست، ناخن و مو، فعالیت‌های بدنی، حواس پنجگانه و صدا.
بدن‌های رام و خودسر
بدن‌هاي همنوا با هنجارها، رام[۳] و بدن‌هايی که از اطاعت هدایت‌گری‌های اجتماعی سرباز می‌زنند، خودسر نامیده می‌شوند.[۴] این تقسیم بندی میان زن و مرد مشترک است، هرچند غلبة بدن‌های رام یا خودسر در میان زنان و مردان در طول تاریخ متفاوت بوده است.
بدن‌های عرفی/بازیگر
بدن‌هاي عرفي بيشتر بر حفظ و بازنمایی هويت جمعي تاکيد دارند، اما بدن‌هاي بازيگر، تلاش می‌کنند از طریق آرایش یا زیباسازی اندام، در مبادلات اجتماعی، منافع بیشتری به چنگ آورند. این تقسیم بندی نیز میان زنان و مردان مشترک است، اما در نوع بدن‌های بازیگر، در دورة کنونی زنان بیشتر به دنبال آرایش و مردان به دنبال تناسب اندام هستند.
بدن از نگاه علم
بدن، موضوع علوم گوناگونی مثل فلسفه، فقه، زیست‌شناسی، طب و فیزیولوژی بوده و جامعه‌شناسان نيز گاهي در پژوهش‌هاي خود، تأثیر متقابل وقايع اجتماعي و بدن[۵] را مورد توجه قرار مي‌دادند. اما اخیرا بررسي بازنمايي‌ها به جاي خود بدن را مي‌توان همان مرز ظريف جامعه‌شناسي بدن با علوم دیگر تلقي کرد.
بدن در فلسفه
در فلسفه، بیشتر از نسبت نفس و بدن صحبت می‌شود. نفس موجودی مجرد و فراجنسیتی و بدن موجودی مادی و جنسیت‌بردار است. حکمت متعالیه با اتخاذ رویکردی متفاوت از پیروان افلاطون و ارسطو، انسان را جسمانیه‌الحدوث و روحانیه‌البقا می‌داند. به همین دلیل در ابتدای تولد فاقد هویت بوده و تحت تاثیر فرد یا جامعه، استعدادهای درونی خود را شکوفا کرده و صاحب هویت می‌شود.[۶] در این فرایند بدن‌های مردانه و زنانه با ظرفیت‌های متفاوت، می‌توانند در شکل‌گیری هویت فرد نقش ایفا کنند. تفاوت‌ها و اقتضائات ناگزیر بدنی در میان مردان و زنان، ویژگی‌های هویتی هر یک را رقم می‌زند.
بدن در زیست‌شناسی
انسان‌شناسی زیستی از قرن نوزدهم تا نیمه‌های قرن بیستم، نژاد را محور مباحث خود قرار داده بود. با محوریت نژاد، تفاوت‌های زن و مرد مورد توجه نخواهد بود؛ اما در اواخر قرن بیستم، حوزه‌های تخصصی ژنتیک انسانی، نخستی‌شناسی، محیط‌شناسی انسانی، دیرین انسان‌شناسی، و رویکرد زیستی فرهنگی با توجه همزمان به ویژگی‌های فرهنگی و جسمانی، مورد توجه قرار گرفت. رویکرد زیستی فرهنگی با حوزه‌های تخصصی‌تری چون انسان‌شناسی پزشکی و بدن، انسان‌شناسی تغذیه، انسان‌شناسی عصب‌شناختی، بحران‌های زیست‌محیطی، شیوع بیماری‌های قرن معاصر، بحران‌های غذایی و بیماری‌های ناشی از آنها را بررسی می‌کند.[۷] این چرخش رویکردی، تفاوت‌های زنان و مردان را در عرصه‌های فراوانی برجسته ساخته است. تفاوت‌های جسمی، تفاوت‌های در نیازها و بحران‌های غذایی، تفاوت در بیماری‌ها و تفاوت در ایجاد بحران‌های زیستی از آن جمله است.
بدن در جامعه‌شناسی
در مطالعات جامعه‌شناختي، معمولا خود بدن، آگاهانه کنار نهاده مي‌شود و بازنمايي‌هاي نمادين بدن در قالب رفتارهاي مثلا زنانه و مردانه، مطالعه مي‌شود؛ منظور از بدن، وجه نمادین آن و بازنمایی‌هایی است که در حوزه اجتماع و روابط اجتماعی پیدا می‌کند.[۸] در این دیدگاه بدن، متنی فرهنگی و حامل ارزش‌ها و هنجارهاي اجتماعي است.[۹]
بدن در آموزه‌های اسلامی
آموزه‌هاي اسلامي در مورد بدن به دو دسته هنجاري و تبييني تقسيم می‌شود.
1. آموزه‌های هنجاری
آموزه‌های هنجاری، در ابواب فقهی چون طهارت، صلاه، حج، تجارت، نکاح و حدود، دسته‌بندی شده است. تفاوت پوشش و آراستگی زن و مرد، تفاوت حدود (مجازات‌ها) و دیة زن و مرد در صورت صدمه دیدن بدن، حکم رویت و لمس بدن دیگری از آن جمله است. مثلا این که انسان تنها مجاز است به بدن محارم یا همجنس خود، به جز عورت، آن هم بدون قصد لذت بنگرد؛ اما در مورد نگاه به بدن همسر، محدودیتی وجود ندارد.[۱۰] تاکيد بر آراستگي، تعيين مصاديق آن، تفاوت احکام آرایش مردان و زنان، عرصه‌هاي مختلف خصوصي و عمومي و ملاک‌هاي عقلي، علمي، شرعي و عرفي حد و مرزهاي آراستگي و آرایش، مورد توجه این دسته از آموزه‌ها قرار گرفته است. در آموزه‌های دینی، انسان مالک تام بدن خود نبوده و مجاز نیست به آن آسیب برساند. از این‌رو هرگونه صدمه زدن به بدن یا خودکشی حرام است. همچنین بدن انسان، مال محسوب نمی‌شود، و نه تنها خرید و فروش آن جایز نیست، بلکه بهره‌مندی از بدن دیگری نیز محدودیت‌های قانونی و اخلاقی دارد.
2. آموزه‌های تبیینی
در آموزه‌هاي تبييني، به علل و پیامدهای رسیدگی به بدن، پرداخته شده است، مثلا اين که استفاده از روغن، پوست را نرم، عقل را زياد، مجارى آب بدن را پاك و رنگ پوست را روشن مي‌کند.[۱۱] يا پاکيزه‌کردن موهای زاید بدن سودمند است و پوشيدن لباس پاکيزه غم و اندوه را از بين مي‌برد.[۱۲] در موارد زیادی نیز به تبیین‌های متفاوتی در مورد بدن زن و مرد اشاره شده است. مثل این که زن ریحانه است و نه قهرمان[۱۳] و به همین دلیل نباید وی را به خدمت گرفت یا به کارهای سخت گمارد.
مدیریت بدن
مدیریت بدن به‌معنای نظارت و کنترل بدن، توسط خود فرد یا سیاست و قدرت، ساختارها و سیطره فرهنگی برخی از علوم است، مثلا گفتمان پزشکی به بهانة ارتقاي سلامت، تغييرات قاعده‌مند بدن افراد را مدیریت می‌کند.[۱۴]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بدن.
- ↑ فرهنگ مترادف و متضاد، وب‌سایت واژه‌یاب، ذیل واژه بدن.
- ↑ فوكو، ديرينه‌شناسي دانش، 1388ش، ص170.
- ↑ بارکر، مطالعات فرهنگي نظريه و عملکرد، 1395ش، ص222.
- ↑ لو بروتون، جامعه‌شناسي بدن، 1392ش، ص24.
- ↑ جوادی آملی، جامعه در قرآن، 1384ش، ص323.
- ↑ انواری، انسان‌شناسی زیستی در قرن بیست‌ویکم، 1395ش، ص135.
- ↑ لو بروتون، جامعه‌شناسي بدن، 1392ش، ص96.
- ↑ Shilling, C. The Body in Culture, Technology & Society, 2005, p127.
- ↑ «بدن»، ویکی‌فقه.
- ↑ طبرسی، مكارم الأخلاق، 1412ق، ص۳۸.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ش، ج6، 444.
- ↑ نهج البلاغه، نامه 31.
- ↑ بارکر، مطالعات فرهنگي نظريه و عملکرد، ترجمة مهدي فرجي، ص216.
منابع
- بارکر، کريس، مطالعات فرهنگي نظريه و عملکرد، ترجمه مهدي فرجي و نفيسه حميدي، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگي و اجتماعي، 1395ش، چاپ سوم.
- «بدن»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 27 آبان 1402ش.
- جوادی آملی، عبدالله، جامعه در قرآن، قم، اسراء، 1384ش.
- سید رضی، نهج البلاغه، قم، مركز البحوث الاسلاميه، ۱۳۷۴ش.
- لو بروتون، داوید، جامعه‌شناسی بدن، ترجمه ناصر فکوهی، تهران، ثالث، 1392ش.
- فوكو، میشل، ديرينه‌شناسي دانش، ترجمه عبدالقادر سواري، تهران، ني، 1388ش.
- انواری، زهره، انسان‌شناسی زیستی در قرن بیست‌ویکم، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دوره 6، شماره1، بهار و تابستان 1395ش.
- کلینی رازی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
- طبرسی رضی‌الدین حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1412ق.
- Shilling, C. The Body in Culture, Technology & Society, 2005.