حیا

حیا: شرم از انجام عمل ناشایست در حضور دیگری.

خجل‌شدن انسان از ظهور زشتی­‌های خود، ریشه در سرشت انسان دارد و احساسی همگانی است که حفظ و عدم حفظ آن آثار روانی و اجتماعی بسیاری را به­‌دنبال دارد. این احساس در زنان به­‌دلیل خلقت ویژه آنها بیشتر از مردان است.

مفهوم‌­شناسی

«حیاء» به‌معنای خودداری از زشتی­‌ها در زبان فارسی با واژگان شرم و آزرم یاد می­‌شود. حیا در اصطلاح علم اخلاق، ملکه‌ای نفسانی است که موجب انقباض نفس از فعل قبیح و انزجار از کار خلاف ادب، به جهت ترس از سرزنش مردم، می‌‌شود. حیا در فهم عمومی، حالت خجالتی است که هنگام آشکار شدن نقص یا عیب نزد مردم، ظاهر می‌­شود.

خاستگاه

دوست‌داشتن خود از منظر علم اخلاق، یکی از امیال انسان است که امیال دیگری مثل کمال‌خواهی، به آن بازمی‌گردد. کمال‌خواهی به صورت‌­های مختلفی چون میل به احترام و حفظ حرمت در رفتارهای انسان قابل مشاهده است. تمایل انسان به پوشاندن عیوب خود از دیگران، ریشه در حفظ حرمت خویش دارد و از ظهور عیوبی که موجب خجالت‌زدگی او در برابر دیگران می‌شود، خودداری می­‌کند. بر اساس آموزه‌های اسلام، حیاء به‌صورت فطری در زن و مرد وجود دارد؛ اما این ویژگی در جنس زنان قوی‌تر از مردان است. خداوند نحوه بروز یا ارضاء میل به کمال را درون زنان متفاوت از مردان خلق کرده و تصاحب دل‌ها به زنان تعلق گرفته است و زن‌ها در کشمکش قدرت از ابزار خودنمایی و جلوه­‌گری بهره می‌گیرند. یکی از مشغله­‌های دائم هر زن این است که خود را بیاراید و زیبایی خود را به دیگران خصوصاً مردان نشان دهد تا در دام عشق او گرفتار شوند. ابزار زنانۀ دیگر، سختی دسترسی به آنها است و از این طریق، مقام و موقعیت خود را بالا می‌برند. در این چارچوب، حیای زنانه قوی‌تر از حیا در مردان است. دین اسلام نیز بر اساس این ویژگی سرشتی، انتظارات و نقش‌های جنسیتی زنان را تعریف می­‌کند و از این طریق، کرامت زنان را تضمین کرده و به آنها جایگاه والایی داده است.

حیا در دوران بلوغ

از نگاه روانشناسی، تطورات جسمی دوران بلوغ، عامل درونی حیا را به نمایش می­‌گذارد. در این زمینه بین پسران و دختران تفاوت بسیاری است، از جمله این‌که دختر در سن بلوغ متانت بیشتری دارد و در نهایت رشد و وقار زندگی می‌­کند؛ درحالی‌که مدت زیادی نیاز است تا پسرها به این مرحله برسند. دختران در این سن، نوعی از شرم و تامل در حرکات و رفتارها را تجربه می‌کنند و به ‌تنهایی و انفراد میل بیشتری دارند.

عوامل مؤثر بر حیاء

1. احساس وجود ناظر: توجه انسان به حضور خویش، دیگران، خداوند و ملائکه، هنگام ارتکاب هر عمل، عامل پرهیز از گناه و شرم از انجام آن است.
2. تنهایی و خلوت: انسانِ تنها، به انجام رفتارهای زشت نزدیک­‌تر است و شیطان نیز چنین شخصی را بیشتر وسوسه خواهد کرد. امروزه تبدیل خانواده­‌های گسترده به هسته‌­ای، گسترش حوزه خصوصی افراد در دو بعد فیزیکی و روانی و نیز دسترسی آسان به اینترنت، در ایجاد و تشدید موقعیت تنهایی و خلوت مؤثر هستند.
3. گمنامی: انسان در موقعیت ناشناس‌بودن از انجام رفتارهای زشت پرهیزی ندارد. از جمله عوامل مؤثر در شکل­‌گیری چنین احساسی، مهاجرت است که موجب تضعیف تعهد اجتماعی می­‌شود.

آثار حیا

آثار روانی

1. کرامت نفس: با وجود حیا، رفتار زشت به‌دلیل خدشه‌­دار شدن شخصیت، ترک می‌­شود. حیاء ریشه در آزادگی انسان دارد و موجب ازدیاد کرامت نفس خواهد شد.
2. امنیت روانی: حیاء به­‌عنوان تنظیم‌گر درونی، مانع از جلوه‌­گری نامشروع زنان است و آرامش آنها را حفظ می‌کند.

آثار اجتماعی

1. کاهش آسیب­‌های اجتماعی: شناخت افراد از یکدیگر عامل مؤثری در پرهیز از زشتی­‌ها است.
2. خوش­نامی: افراد با حیاء از مشهور شدن به عیب و نقص پرهیز می­‌کنند.
3. گسترش عفت و پاک‌دامنی: استمرار حیاء عامل مؤثری در جلوگیری از گرایش‌­های حرام به­‌ویژه در زمینه­‌های جنسی است.
4. ظاهر شدن نیکی­‌ها: ترس از سرزنش و ملامت دیگران انگیزه­ای برای انجام اعمال نیک است.
5. تحکیم خانواده: در روایات، بی‌حیایی زمینه‌ساز خیانت دانسته شده که عامل سستی بنیاد خانواده است.

راهکارهای تقویت حیا

در خانواده

1. توجه به تمایلات جنسی همسر: ارضا نیاز جنسی همسر در خانواده، عامل حفظ و ارتقای حیای زوجین است و عدم ارضای آن در خانواده موجب تقاضای آن در بیرون از خانواده خواهد شد.
2. رعایت حدود شرعی روابط با نامحرم؛
3. پاکیزگی و آراستگی ظاهر زوجین؛
4. پرهیز از بیان اوصاف زنی نزد شوهر و یا مرد دیگری که سبب فریفتگی شود؛
5. مراقبت‌های جنسی دربارۀ فرزندان که شامل موارد زیر است:

• پرهیز از رابطه جنسی والدین در حضور فرزندان حتی در زمان شیرخوارگی؛
• پیشگیری از رفتارهای تحریک‌کننده جنسی در خانواده نظیر لمس‌اندام تناسلی؛
• جداسازی بستر خواب فرزندان در سن مناسب؛
• اجازه گرفتن از والدین برای ورود به اتاق آنها؛
• پوشش­ نامناسب مادر و پدر در برابر کودکان برای پرهیز از برانگیختگی حس جنسی کودکان؛
• رعایت حدود برادری و خواهری به‌خصوص با ورود به سن بلوغ؛
• فراهم‌کردن زمینه ازدواج بهنگام فرزندان.

در اجتماع

1. رعایت پوشش مناسب برای زنان و مردان؛
2. پرهیز از نگاه­‌های هوس‌­آلود؛
3. پرهیز از خودآرایی و تبرج؛
4. پرهیز از هرگونه رفتار و حرکتی که موجب آشکار شدن زینت‌­های طبیعی و ظاهری در برابر نامحرم شود؛
5. پرهیز از اختلاط با نامحرمان و محدود کردن روابط زن و مرد نامحرم به میزان ضرورت؛
6. تقویت جایگاه نظارت فرد بر خود و نظارت خدا بر فرد.

منابع

• قرآن.
• احمدی، خدیجه و دیگران، «تحلیل آثار عفت و حیاء بر رفتار و شخصیت اجتماعی با تاکید بر مستندات قرآنی و روایی»، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، شماره 34، اردیبهشت 1401ش.
• بانکی‌پور ­فرد، امیرحسین، حیاء، اصفهان، حدیث راه عشق، 1389ش.
• پسندیده، عباس و عبدی، حمزه، بررسی و تحلیل روایات مکارم الاخلاق، قم، دارالحدیث، 1394ش.
• پسندیده، عباس، غنچه­های شرم: نگاهی نو به مفهوم حیاء، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1392ش.
• پوراصغر، مرضیه، «جایگاه حیاء در فعالیت اجتماعی زنان از منظر‌اندیشه اسلامی»، نشریه مطالعات تربیتی و روان‌شناختی خانواده، شماره 5، پاییز و زمستان 1400ش.
• جوکار، محبوبه، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، نشریه معرفت، شماره 186، 1392ش.
• حسین‌زاده، علی، «نقش عفت و حیاء در رضایت‌مندی زن و شوهر»، نشریه معرفت اخلاقی، شماره 2، 1389ش.
• خمینی، روح­الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1368ش.
• راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین، المفردات فی غریب القرآن، تهران، الکتاب، چاپ دوم، 1404ق.
• رجبی، عباس، «حیاء و خودآرایی و نقش آن‌ها در سلامت روانی زن»، نشریه معرفت، شماره 87، 1383ش.
• شریف الرضی، نهج­البلاغه، قم، موسسه دارالهجره، بی­تا.
• طریحی النجفی، فخرالدین، مجمع البحرین، محقق احمد الحسینی، تهران، مرتضوی، 1362ش.
• فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضۀالواعظین، بی­جا، بی­نا، بی­تا.
• قاسمی،‌هاجرالسادات، «نقش خانواده در بازتولید فرهنگ حیاء»، مجله حوراء، شماره 35، 1388ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، تحقیق محمدحسین اسکندری، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1391ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، پندهای امام صادق برای ره­جویان صادق، تدوین محمدمهدی نادری قمی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.
• مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، قم، صدرا، 1390ش.